Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Суз бирикмаси 3
Суз бирикмаси 3
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
179.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Суз бирикмаси
Синтаксис. Суз бирикмаси
Суз бирикмаси синтактик бирлик сифатида. Суз бирикмаси таснифи
Суз бирикмаси лисоний сатхда
Синтаксис (Суз бирикмаси , Мослашув, битишув, бошкарув, хол)
![www.arxiv.uz тушди иборасида тарвуз, қултиқ, тушмоқ сузлари узларининг хос маъноларига эга эмас). СБ да хоким ва тобе, кенгаювчи ва кенгайтирувчи суз. СБ да маъноси муайянлаштирилаётган суз хоким ва унинг маъносини муайянлаштирувчи суз тобе аъзо дейилади (масалан, китобни уқимоқ бирикмасида китобни тобе ва уқимоқ хоким аъзо). СБ да бир суз бир нечта сузни узига тобе аъзо сифатида бириктириши мумкин. Лекин СБда бир суз фақат аъзогагина тобе узв сифатида боғланиши мумкин, холос. Масалан, катта, чиройли гулчамбар бирикмасида гулчамбар сузи иккита сузга хоким. Лекин чиройли сузи бир сузгагина тобе. Хоким мавқеда юзага чиқаётган лексема узининг хоким, тобе вазифада юзага чиқаётган лексема эса узининг тобе валентлигини намоён қилади. Хоким ва тобе аъзолар вазифалари, грамматик шакли ва синтактик урни асосида белгиланади. Тобе аъзо олдин келиб кейингисининг маъносини изохлашга хосланган булади ва бунга мос грамматик курсаткичлар билан шаклланади хамда маълум синтактик уринга эга булади. Узбек нутқида одатда, хоким суз кейин тобе суз олдин келади. Нутқий инверсия (хоким ва тобе суз тартибининг бузилиши) асосида суз бирикмаларигина бундан мустасно: уқидим китобни, Раъно, хамшира каби. Хоким суз кенгаювчи ва тобе суз кенгайтирувчи суз деб хам юритилади. Кенгаювчи ва кенгайтирувчи атамалари нисбий мохиятга эга булиб, шаклга нисбатан айтилгандагина туғри булади. Масалан: китобни уқимоқ бирикмасида [ уқимоқ ] лексемаси ёнига яна бир лексема қушилди ва бир суз иккита булиб, шаклий «ёйилиш», яъни кенгайиш юз берди. Шаклий кенгайиш эса маъновий торайишни вужудга келтиради. Бунда шакл ва мазмун диалектикаси янада яққолроқ намоён булади. Чунки уқимоқ лексемаси маъноси кенг булиб, у уқиладиган барча нарсалар устида юз берадиган тегишли харакатни ифодалайди. Китобни уқимоқ бирикмасида эса айтилган « барча нарсалар» дан фақат «китоб устида бажариладиган харакат» торайган маъноси қолади. Кенгаювчи атамасини фақат бош сузга, кенгайтирувчи атамасини фақат эргаш сузгагина хос қилиб қуйиш хам](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-5.png)
![www.arxiv.uz белгилашда жойлашув омили устувор ахамиятга эга. Эркин жойлашув Ж омилининг кучсизлигини, жипслашув эса унинг кучлилигини билдиради. Хар қандай СБда сузнинг мавжуд имкониятлари юзага чиқади. Бунда хар бир аъзодаги мазкур (М, Ж, Ш) омиллар узаро ва бошқа аъзодаги шундай омиллар билан мувофиқлашади. Суздаги бир омилнинг кучайиши бошқа омилларнинг кучсизланиши эвазига содир булади. Буни учбурчак бурчакларининг узаро алоқадорлигига қиёслаш мумкин. Учбурчак бурчакларининг йиғиндиси 180 градусга тенг. Бир бурчак катталашса, бунинг хисобига бошқалари кичраяди. Лекин уларнинг умумий йиғиндиси 180 градусга тенг булиб тураверади. Худди шунингдек, тобе ёки хоким суздаги бир омил кучайса, бу бошқа омилларнинг кучсизланиши хисобига булади. Чунки бир омилнинг етакчилик қилиши бошқаларнинг тула воқеланишига йул қуймайди. Масалан, уйнинг эгаси бирикмасида бирикув омиллари қуйидагича: [ШМЖҚШМЖ]. Чунки хар икки аъзо хам - бириктирувчи-тобе аъзо тобега хос, хоким аъзо хокимга хос грамматик шаклга эга. Уларнинг хоким ва тобелигини ана шу шакллар курсатиб турибди. Шунинг учун хар иккала аъзода хам шаклий омил устувордир. Бирикма аъзоларини бир-биридан «узиш» ( уйнинг асл эгаси ), тескари жойлаштириш ( эгаси уйнинг ) бирикманинг олдинги мохиятига таъсир қилмайди. Бу эса жойлашув омилининг ута кучсизлигидан далолат беради. Маъновий омил эса шаклий ва жойлашув омиллари оралиғида булади. шошилиб гапирмоқ СБсидаги аъзоларнинг бирикув омиллари мухимлиги қуйидагича: ШМЖ-МШЖ. Биринчи узвда шаклий омилнинг биринчи уринга чиқиши унинг равишдош шаклидалиги сабаблидир. Равишдош шакли шошилиб сузшаклининг тобелигини таъминламоқда. Жойлашув омилининг хар иккала аъзода хам охирги планга утиши эса тобе ва хоким узвлар орасида эркин жойлашувнинг мавжудлигидир. Иккинчи аъзо ( уқимоқ ) да маъновий омилнинг кучайиши, унинг хокимлик грамматик шаклига эга эмаслиги ва жойлашув омилининг кучсизлиги эвазигадир. март ойи бирикмасидаги аъзоларнинг бирикув омиллари муносабати эса қуйидагича: ЖМШҚШМЖ.](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-11.png)
![www.arxiv.uz бошқа СБ узвлари жойлашган булиши мумкин: китобни кеча уқидим гапидаги китобни уқимоқ СБси орасида унга дахли булмаган кеча сузи жойлашган. Синтагмаланишнинг узига хос қонуниятлари бор. Асосан, ёнма-ён келган аниқловчи ва аниқланмиш, тулдирувчи ва тулдирилмиш, хол ва холланмиш бир синтагмани хосил қилади. Синтагманинг мазмун ва грамматик жихатдан нисбий яхлитланганлигига уни бир бутун холда ажратиб олиб, гапнинг бошқа бир урнига кучириб куриш асосида амин булиш мумкин: Барча имтихонларни аълочи уқувчилар муваффақият билан топширдилар. Сузловчининг мақсади гапни синтагмага булишда мухим роль уйнайди. Демак, синтагма нутқий, индивидуал ходиса булиб, хар бир сузловчи бир гапни турлича синтагмага булиш мумкин. Масалан : Салим шофёр акамнинг уртоғи гапини қуйидагича синтагмалаш ва уни турлича тушуниш мумкин; 1.Салим - шофёр, акамнинг уртоғи. 2.Салим шофёр - акамнинг уртоғи. Демак, гапнинг лисоний мохиятини гап таркибидаги нутқий СБларнинг қайси СБ ЛСҚси хосиласи эканлигини аниқлашда синтагмаланишга хам таяниш мумкин. Суз бирикмаси лисоний сатхда СБ ЛСҚсини тиклаш ва унинг воқеланиши. Бошқа лисоний ходисалар каби СБ ЛСҚларини тиклаш ва унинг воқеланиши фарқланади. СБ ЛСҚсининг воқеланиши «лисон-нутқ» йуналишида булиб, бу йуналиш умумийликдан оралиқ куринишлар орқали хусусийликларга - нутқий ходисаларга қараб боради. Масалан; [ W - W ] [ W мв - W мв ]](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-20.png)
![www.arxiv.uz [ W қ.к. - W ] [И к.к. -И э.к. ] [О қ.к. - О э.қ. ] [ O ат. қ. k . - O тур. э.қ. ] [ Каримнинг китоби ] Бунда [ W - W ] умумий лисоний синтактик қолип булса, [ O ат қк қк - O тур. э.қ] қуйи лисоний синтактик қолипдир. [ Каримнинг китоби ] хосиласи ана шу ЛСҚ асосидаги нутқий СБдир. ЛСҚ ни тиклаш хусусийлик (нутқий хосила) лардан оралиқ куринишлар орқали умумийликлар сари боради ва бу жараён «нутқ-лисон» йуналишида кечади. Нутқий СБнинг воқеланишида бошланғич нуқта [ W - W ] қолипи булса, уни тиклашда ( Ka римнинг китоби ) каби нутқий СБлар асос булиб хизмат қилади. Юқорида айтилганидек, узбек тилида суз бирикмасининг 18 та умумлашмаси - ЛСҚлари мавжуд булиб, уларни аъзоларининг бирикув омиллари асосида жадвалда қ уйидагича умумлаштириш мумкин;](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-21.png)
![www.arxiv.uz Х Т ШМЖ ШЖМ МШЖ МЖШ ЖМШ ЖШМ ШМЖ 1[ W к.қ- W э.қ]. 2.[ W ч.қ.- W чег.] 3. [ W ч.ж.к- F м.а.н.] 1 [. I к.қ- F ] 2.[ I ухш.- F ] 3.[ Sf ч.к.- Sf ] 4.[ Оқ . к .- Sf] 5.[F рд - F] 6.[S к . қ - S] 1.[Oк.қ- O] 2.[Iухш- I] 3.[Fсд- O] ШЖМ МШЖ МЖШ 1.[I-O] 2.[I-F] 3. [RҒOlm- Sf] ЖМШ [ Об . к .- Оэ .қ.] 1.[O мод - Oан] 2.[Oш- Oш] ЖШМ](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-22.png)
![www.arxiv.uz Қуйида хар бир риёзий-мантиқий катакдаги биттадан ЛСҚ нинг асосий куриниши ва маъновий хилларини тасвирлашга харакат қиламиз; [W қk - W эк ] қ қаратувчи-қаралмиш. Бу қолипда аъзолар W белгиси билан берилган б у либ , бу муайян с у з туркуми белгиси эмас . Чунки бунда W унсурини т у лдирувчи аъзолар сифатида турли хил муста қ ил с у з туркумлари қ атнашиши мумкин . Шунингдек , бу ЛС Қ нинг қ уйи б у линишлари унинг тегишли с у з туркумлари томонидан т у лдирилиши асосида б у либ , улар қ уйидагилардир ; 1. [O қ . к . - О э . қ . ] қот қаратувчи - от қаралмиш ( китобнинг варағи ) 2. [ О қ . к . - Sf э . қ . ] қот қаратувчи - сифат қаралмиш ( дарахтнинг мурти ) 3. [Sf қ . к . -O э . қ . ] қсифат қаратувчи - от қаралмиш ( яхшининг қилиғи ) 4. [Sf қ . к -Sf э . қ ] қсифат қаратувчи - сифат қаралмиш ( аччиқнинг чучуги ) 5. [O т . қ . к -S э . қ ] қот қаратувчи - сон қаралмиш ( гулнинг биттаси ) 6. [S қ . к -S э . қ ] қсон қаратувчи - сон қаралмиш ( мингтанинг биттаси ). 7. [ Оқ . к -Hn э . қ ] қ от қаратувчиҚфеъл қаралмиш ( Отабекнинг қайтиши ). 8. [Hn. қ . к - Оэ . қ ] қфеъл қаратувчиҚот қаралмиш ( уялишнинг урни ). 9. [Hn. қ . к - Hn. э . қ ] қфеъл қаратувчиҚфеъл қаратувчи ( олмоқнинг бермоғи ). 10. [ Оқ . к -Sd э . қ ] қот қаратувчи - сифатдош қаралмиш ( юракнинг тухтагани ). 11. [Sd қ . к -O э . қ ] қсифатдош қаратувчиҚот қаралмиш ( қурққаннинг кузи ). 12. [Sd қ . к -Sd э . қ ] қсифатдош қаратувчи - сифатдош қаратувчи ( йиғлаганнинг кулгани ). 13. [ Оқ . к - Рэ . қ ] қот қаратувчи - равиш қаралмиш ( мехнатнинг кеча - кундузи ). 14. [ О lm қ . к - Оэ . қ ] қолмош қаратувчи - от қаралмиш ( менинг ватаним ). 15. [R қ . к - Оэ . қ ] қравиш қаратувчиҚот қаралмиш ( хозирнинг хузури ). Умумий [W қк - W э . қ ] қолипнинг бу куринишлари хам бевосита кузатишда булиб , улар узаро аъзоларининг қайси туркумга мансублиги билан фарқланар экан , демак , улар луғавий мохиятлар тажаллилари асосида булингандир . Бироқ барибир қолиплар лисоний сатхга мансублигича](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-23.png)
![www.arxiv.uz қолаверади . Аммо урни жихатдан бу сатхнинг қуйи поғоналаридан жой олади . [W қ . к -W э . қ ] ққаратувчи - қаралмиш қолипи хосилалари турли хил маъновий муносабатларни намоён қилади . Мисол сифатида бир - бирига ухшаш бир нечта нутқий СБларни қиёслаб курайлик . № СБ Маъновий муносабатлар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Салимнинг қалами Одамнинг қули Илмнинг ташаббускори Одамнинг яхшиси Уйнинг тозалиги Боланинг йиғлаши Яшашнинг завқи Урушнинг асорати Этиборсизликнинг иллати Эга-эгалик қилинувчи нарса Бутун-қисм Нарса-алоқадор шахс Тур-жинс Белги эгаси-белги Суъбект-унинг харакати Холат-унинг натижаси Жараён-унинг оқибати Сабаб-натижа Бу руйхатни яна анча давом эттириш мумкин. Куринадики, СБдан СБга утиш билан уларнинг маъновий муносабатлари хам фарқланиб бормоқда. Маъновий муносабатлар орасида айнан ухшашликлар йуқ. Демак, СБларнинг таркибий қисмлари орасидаги маъновий муносабатларни тахлил қилмоқ лозим булади. Биринчи СБда юзага чиққан ( Карим ) ва ( китоб ) лексемалари орасидаги борлиқда ва кишилар онгида қандай боғланиш булиши мумкин? Маълум буладики, ушбу лексемалар асосида қатор СБларни тузиш мумкин булади ва уларнинг хар бири борлиқдаги хар хил - «аташ», «ажратиш», «эга-эгалик қилувчи нарса» каби муносабатларни акс эттиради. Бу объектив муносабатларнинг қайси бири](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-24.png)
![www.arxiv.uz воқеланиши эса бирикмадаги грамматик қушимчалар билан белгиланади. Қаратқич келишиги ва эгалик қушимчаси Каримнинг китоби бирикмасида икки хил маъновий муносабатни воқелантиради: «эга-эгалик қилинувчи нарса» ва «муаллиф-унинг асари». Лекин [ W к,к - W э,к ] қ қаратувчи-қаралмиш ЛСҚси бу икки хилликка нисбатан бефарқ. Чунки бу омонимликни нутқда ёки лисонда [ W қ,қ W э,қ ] дан қуйида махсус воситалар фарқлайди. Бу воситалар матн ( Карим китоб олди. Каримнинг китоби қизиқ экан, ёки Карим китоб ёзди.Каримнинг китоби қизиқ экан ), ёки СБ аъзосининг кенгайиши ( Каримнинг ёзган китоби ) кабилардан бири ёки бир нечтаси булиши мумкин. Демак, аён буладики, юқоридаги жадвалда келтирилган СБ аъзолари орасидаги маъновий муносабат [ W қ,қ - W э,қ ] нинг қаратувчи-қаралмиш қолипига дахлдор булмай, балки уни тулдираётган лексемалар ва улар борлиқда атайдиган нарсаҒпредметлар орасида буладиган муносабатларнинг акси булиб, бу муносабатлар лексемаларнинг миқдорига мувофиқ равишда ранг-баранг булиши мумкин. Масалан, борлиқдаги стол ва оёқ жисмлари орасида «эга-эгалик қилувчи нарса» муносабати булиши мумкин эмас. Шунингдек, бу маъновий муносабатлар қаратқич келишиги ва эгалик қушимчаларининг маънолари хам эмас. Бу жисмлар орасида бутун-қисм муносабати мавжуд булиб, у СБда хам акс этган. СБлардаги турли-туман маъновий муносабатлар бир қарашда қаратқич келишиги ва эгалик қушимчалари маъносидек хам туюлади. Лекин қаратқич келишиги тобе сузни хоким сузга, эгалик қушимчаси хоким сузни тобе сузга боғлаш учунгина хизмат қилади, холос. Унга тегишлидек туюлган маънолар қолипни тулдираётган лексемаларнинг маъновий мохияти билан боғлиқ булиб, мазкур қушимчалар намоён қилувчи воситалардир, холос.](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-25.png)
![www.arxiv.uz [ I к,к. - F ] қолипи. СБнинг бу ЛСҚси биринчи узви морфологик шаклланган ва шунинг учун [ШМЖ] бирикув омилига ва иккинчи қисмда грамматик курсаткич боғланиш учун нисбатан ахамиятсиз булганлиги боис, бирикув омилларининг МШЖ комбинациясига эга. Қолипнинг биринчи узвини исм туркумига оид сузлар тулдириб, улар хоким узвга тушум, жуналиш, урин-пайт, чиқиш келишиклари шакллари билан боғланади. Биринчи узви асосида ЛСҚ қуйидаги куринишларга эга булади: [ I к.,қ_ F ] [ I т.к._ F ] [ I ж.к. F ] [ I у,п,к_ F ] [ I ч.к_ F ] ЛСҚнинг хар бир куриниши [ I ] узвининг булинишлари асосида яна тармоқланади ва у натижада қуйидаги нутқий хосилаларни беради: [О т,к._ F ] [ Sf т,к._ F ] [ S т,к._ F ] [О lm - F ] [ Hn т,к._ F ] (китобни(яхшиниҒунни) айир, уни (гапиришҒ уқимоқҒ сурамоқҒ бошламоқҒни) бас қил. [ I ч,к. - F ] ЛСҚси бошқа куринишларининг парчаланишлари асосидаги хусусийликлар хам шундай нутқий хосилаларни юзага чиқаради. ЛСҚнинг биринчи узви морфологик шаклланганлиги боис уни тулдирувчи аъзода шаклий омил биринчи уринга кутарилади. Жойлашув омили эса охирги уринга тушади. Зеро, бирикма аъзоларини эркин алмаштириш, улар орасига сузлар киритиш бирикманинг мохиятига, аъзолар орасидаги маъновий муносабатларга таъсир курсатмайди. Иккинчи узв грамматик шаклланганлиги сабабли маъновий омил кучайиб, биринчи узвда жойлашув омили ута кучсиз булганлиги боис иккинчи ( F ) узвда хам бу омилнинг кучсизланиши ва учинчи планга сурилишини тақозо қилади . [ I к.қ_ F ] ЛСҚсининг биринчи узвида бир неча келишик умумлашмаси акс этганлиги учун унинг мазмуний жихати хам мураккаб характер касб этади ва](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-26.png)
![www.arxiv.uz уни харакатга тортилган ёки боғлиқ объект (жой-харакат) куринишида бериш мумкин. Бу маъновий умумийлик [ I кқ_ F ] ЛСҚсининг хусусий куринишларида алохида келишик қушимчалари томонидан жузъийлаштирилади, муайянлаштирилади. Масалан; [ I к,к_ F ]қ воситасиз объект-харакат [ I ж,к_ F ]қ воситали объектҒхол-харакат [ I ч,к_ F ]қ ажралиш манбаиҒурин-харакат ва хоказо. [ I -О] ЛСҚси. Бу ЛСҚ СБ учинчи тип [ W - W ] қолипининг алохида тури булиб, у аъзоларнинг морфологик шаклланиши ва нутқда бунга мувофиқ равишда битишув алоқали нутқий хосилаларни бериши билан характерланади. [ I - F ] қолипининг нутқий воқеланиш босқичларини қуйидагича акс эттириш мумкин; [О- F ], [ Sf -О], [О lm -О], [ S -О], [ Rav -О] [асал бола] [яхши бола] [уша бола] [биринчи бола] [пинхона сухбат] [ I -О] ЛСҚси узвлари узаро хеч қандай морфологик воситаларсиз боғланган булиб, бундай унсурларда бирикувнинг жойлашув омили кучаяди, шаклий омил ута кучсизланади. Маъновий омил эса бирикувни таъминловчи устувор омил мақомида булади: МЖШ-МЖШ. [ I -О] ЛСҚсининг мазмуний жихати бирикувчи унсурларнинг маъновий муносабатларини умумлаштириш асосида лисоний мазмунга эга булади, ЛСҚни яхлит холда [ I -Оқсифатловчи-сифатланиш] тарзида таърифлаш мумкин. Маълум буладики, ЛСҚлардан синтактик шаклларгина жой олади. Луғавий шакллар эса ЛСҚ учун ахамиятсиз булиб, иккиёқлама табиатга эга булган луғавий синтактик шакллар (нисбат шакллари, равишдош, сифатдош) қолип учун ахамиятли воситалар сифатида луғавий шакллар тизимининг чеккасидан жой олади.](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-27.png)
![www.arxiv.uz ЛСҚларни уқиш ва ёзиш қоидалари. Лисоний бирликлар бевосита кузатишда берилмаган булиб, улар ёзиш ёки айтиш учун хам шартли белгилардир. Лисоний бирликлар булган ЛСҚлар ёзувда турли шартли белгилар воситасида берилади. Бироқ бу шартли белгиларни уқишнинг узига хос қонун-қоидалари бор. Маълумки, химияда моддалар турли шартли белгилар воситасида ифодаланса-да, улар айнан уқилмайди. Масалан, H 2 SO 4 ни «Аш икки S О турт» деб уқиш туғри эмас. Биз уқиётган ЛСҚларга хам шундай муносабатда булиш лозим. Дейлик, бизга ( W м,в_ W м.в ) қолипини уқиш буюрилган. Уни « W морфологик восита ва W морфологик восита», деб эмас, балки, «морфологик шаклланган тобе атов бирлиги ва морфологик шаклланган хоким атов бирлиги», деб уқиш тавсия этилади. Агар ЛСҚ [ I к.қ_ I э.қ ] куринишида булса, у «қаратқич келишигидаги тобе исм ва эгалик шаклидаги хоким исм» тарзида уқилиши мақсадга мувофиқдир. Маълум булдики, ЛСҚларнинг шаклий томонигина ёзилади ва уқилади. Зеро, икки мундарижали бирликлар булган лексема ва морфемаларнинг хам шаклий томони шартли равишда ёзилади ва уқилади: [ китоб ] лексемаси, [ -ни ] морфемаси каби. Уларнинг мазмуний мундарижаси булган семема ёки грамматик маъно бирликларнинг шаклий томони билан яхлит идрок этилади ва ёзувда уни алохида бериш учун зарурат булмайди. Демак, ЛСҚ лар ифодасида хам уларнинг шаклий томони билангина чекланиш маъқулдир. Турғун СБ ва фраземаларнинг ЛСҚдаги урни. Турғун СБ ва фраземалар хам мохиятан узида тайёрлик, мажбурийлик, ижтимоийлик белгиларини мужассамлаштирганлиги боис, улар бир атов бирлиги, бир лексемага тенг бирлик атрофида қаралиб, яхлит холда ЛСҚнинг бир узвини тулдиради. Масалан, Салимнинг тепа сочи тикка булиши ( W қ к - W э.қ ), қуй оғзидан чуп олмаган бола ( I -О) каби.](/data/documents/f1cd3e46-7b13-481a-b570-86af05dedd8e/page-28.png)
