Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Лексикология ва семасиология
Лексикология ва семасиология
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
372 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари
Семасиология. Суз маъноси турлари
Лексикология, унинг урганиш обекти
Лексикология, унинг урганиш обекти
Лексикология, унинг урганиш обекти
![Тахлиллардан куринадики, узбек тили учун тилнинг қурилиш бирликлари сифатида фонема-морфема-лексема-қолип тизмаси намоён булади. Буларда иерархик боғланиш хам мавжуд булиб, энг кичик морфема бир фонемага, энг катта морфема бир лексемага ва энг кичик лексема бир морфемага, энг катта лексема конструкция махсулига тенг келади. Шундай қилиб, узбек тили лексемаларини морфемалар ва бошқа тиллар лексемалари билан муносабатлари тахлили асосида «узида тайёрлик, мажбурийлик, такрорланувчанлик, ижтимоийлик хусусиятларини мужассамлаштирган, шакл ва денотатив маъно бирлигидан иборат, мустақил англаниш ва қулланиш табиатига эга булган лисоний бирлик» деб таърифлаш мумкин. Айни пайтда, маълум бир таъриф таърифланаётган тизимнинг барча бирликлари учун мутлақ, бирдай амал қила олмаслиги қонуниятини яна бир бор таъкидлаш уринли. Лексема лисоний бирлик булса, суз унинг нутқий воқеланиши, нутқий бирликдир. Шунинг учун лексема барча лисоний бирликларга хос булган тайёрлик, умумийлик, мажбурийлик каби хоссаларга, суз эса нутқий бирликларнинг тайёр эмаслик, индивидуаллик, ихтиёрийлик белгиларига эга. Лексеманинг тайёрлиги ва сузнинг тайёр эмаслигини далилловчи асосий белгилардан бири уларнинг нутқда намоён булиши учун хар доим тайёр туриши, сузловчи уни фақат ишга солишидир. Куринадики, лексемалар маълум бир тилда сузлашувчилар онгида шакл ва мазмуннинг яхлитлиги сифатида нутққа чиқишга шай булиб туради, улар маълум бир қонуният асосида, суз ясаш қолиплари асосида нутқ жараёнида хосил қилинмайди. Масалан, бизнинг, яъни узбек тилида сузлашувчиларнинг, онгида, дейлик [стол], [она], [ручка], [бормоқ], [қизил], [ун] лексемалари борлиқдаги бирор нарса, предмет, харакат, миқдор белги кабиларни ифодаловчи онгдаги тушунчаларнинг инъикоси сифатидаги маънолари билан тахт холда, сузловчининг «команда»сини кутган холда туради. Сузловчиларга у аждодлар томонидан шаклий ва мазмуний яхлитлик сифатида мерос қилиб қолдирилган. Сузловчи унинг на шакл, на маъно томонини хамма учун](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-11.png)
![умумий қилиб узгартира олади. Уларни нутқ жараёнида бошқа бир маъноларда қуллаши мумкин. Лекин тил жамияти онгида мазкур шакл бу маъноларни ифодалашга хосланмаганлиги учун у умумийлик ва барқарорлик хоссаларига эга була олади. Масалан, сузловчи [хайкал] лексемасини «асар» маъносида қуллаши мумкин: Менинг хайкалим битди каби. Аммо мазкур шаклга «асар» маъноси вақтинча бирикиб туради ва бу бирикиш ута омонат булганлиги туфайли яшовчанлик касб эта олмайди. Демак, лексемаларнинг на шаклий томонини на мазмуний томонини сузловчи узгартира олади. Сузлар эса тил жамияти аъзолари онгидаги лексемаларнинг сузловчи томонидан нутқ шароитига мос равишда воқелантирилишидир. Лексема суз сифатида воқеланганда, узининг бир қиррасинигина олиб чиқади. Сузловчи лексемани суз сифатида нутққа чиқарганда, унга морфологик, синтактик, услубий жихатлардан ишлов беради. Суз сузловчи томонидан лексема асосида унинг нутқ мақсадига мос равишда тайёрланади. Масалан, Мен қизиқ, саргузашт китобларни севаман гапидаги китобларни сузини олайлик. Ундаги нутқий луғавий маъно учун [ китоб ] лексемаси асос булган. Бироқ лексеманинг фонетик қиёфа (яъни товушлар), морфологик белгилар (куплик, тушум келишиги), синтактик вазифа (суз кенгайтирувчиси, тобе аъзо, тулдирувчи эканлиги) кабилар сузловчининг индивидуал сайъ-харакатлари асосида юзагача келтирилди. [китоб] лексемаси онгимизда «варақлардан ташкил топган, муқоваланган, босма ёки қулёзма холдаги, даврий булмаган уқув қуроли» ва «йирик хажмли асарнинг қисми» каби иккита семемаси билан тайёр ва барқарор холатда туради. Юқоридаги гапда (нутқда) унинг бир семемаси юзага чиққан. Юзага чиққанда хам тулиқ юзага чиқмаган. Ушбу лексеманинг онгимизда бирикув имкониятлари жуда кенгдир. Бу гапда у торгина - қизиқ, саргузашт бирикувчиларинигина бириктирган. Бошқа валентлик уринлари буш қолган. Шунингдек, семемадаги «босма» семасигина юзага чиққан булиб, «қулёзма холдаги» семаси воқеланмаган. Лексеманинг семантик имкониятида китобнинг қандайлиги - бадиийлиги ёки илмийлиги белгиланмайди. Демак, у бадиий ёки илмий булиши мумкин.](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-12.png)
![Сузловчи эса сузда унинг бадиийлигини бурттирган. Демак, лексема кенг маъноли булиб, сузловчи сузда унинг маълум бир қиррасинигина юзага чиқаради. Лекин суз бошқа томондан сузловчи томонидан бойитилади. Яъни, айтилганидек, у фонетик, морфемик, синтактик, услубий томондан «туйинтирилади». Лексемалар сузшакл сифатида, ясама суз сифатида нутқда юзага чиқади. Лексемани грамматик шакллантириш уни сузшакл қиёфасига киритиш ( суз ва сузшакл синоним атамалардир, чунки нутқда грамматик шаклланмаган, сузшаклга айланмаган суз йуқ) ва ундан нутқий мақсад учун маълум қолиплар асосида ясама сузлар хосил қилиш сузловчининг «суз тайёрлаши»дир. Маълумки, ясама сузларнинг айримлари нутқ жараёнида ясалади, айримлари эса бир вақтлар ясалган булиб, бугунги кунда улар хаммамиз учун тайёр холга келиб, туб лексемалар қаторига чиқиб олган. Қуйидаги учта бирликни қийёсланг: китоб китобхон китобчи Бу бирликдан иккитаси [ китоб ] ва [ китобхон ] онгимизда тайёрдир. [ китобхон ] лексемаси аслида ясама, аммо бугунги кунда у онгимизда шу холда, яъни ясама холда мавжуд. Аммо китобчи сузи қандайдир ғайриоддийликка эга. Чунки у нутқий ясама суз булиб, лексемалар сирасига утмаган. китобчи сузи хам, [ ишчи] ( worker , рабочий) сузи хам аслида [отҚ чиқшу от англатмиши билан шуғулланувчи шахс оти] қолипи хосилаларидир. Аммо [ ишчи] лексемаси бу қолипдан узоқлашиб, ундаги узак ва қушимча қотган холга келган, яъни бу лексема хозир юз бераётган нутқий жараёнда ясалмаган. китобчи сузи эса мазкур қолип асосидаги, ундан нутқ жараёнида хосил булган нутқий хосиладир. Демак, айрим ясама сузлар қолипдан чиқиб, давр утиши билан лексемалашиб, тайёр холга келиб қолади.](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-13.png)
![Лексеманинг онгда парадигматик ва синтагматик муносабатлар асосида яшаши. Лексемалар тил жамияти аъзолари онгида бошқа лексемалар билан ухшашлик қаторлари (парадигмалар) хосил қилган холда мавжуд булади. Масалан, [ уғил ] лексемаси бир томондан [ ота], [она] , лексемалари билан, иккинчи томондан [ қиз ] лексемаси билан парадигмалар хосил қилиб яшайди. Парадигмадаги бир аъзонинг мохияти унга парадигмадош бошқа аъзонинг мохиятига қиёсан олинади, унга муносабатда булади. Масалан, [ ака ] лексемаси [ ука ], [ сингил ], [ опа ] лексемалари билан парадигма хосил қилар экан, бунда уларнинг умумий белгиси бу лексемаларни бир парадигмага солса, фарқли белгилари уларнинг мустақилликларини таъминлайди. Лисоний бирликлар орасидаги бундай бир-бирига ишора қилиб, эслатиб турувчи белгилар, муносабатлар ассоциатив муносабатлар хам дейилади. [ ака ] лексемасининг мохияти [ ука ] лексемасининг мохиятига қиёсан белгиланади. Қиёс эса эслатиш, эслаш, ёнма-ён қуйиш муносабатидир. Лексемалар мохиятида синтагматик муносабатлар хам мужассамдир. Масалан, [ дафтар] лексемаси нутқда [ йиртмоқ], [ёзмоқ] лексемалари билан бир томондан, морфологик шакллар ва суз ясовчи қушимчалар билан иккинчи томондан бирикувлар хосил қилади. Бу воқеланиш лексемада имконият сифатида мавжуд. Айтилган бирликлар билан юз берган алоқалар лексемалар мохиятида имконият сифатида яшириндир. Сузловчи нутқ жараёнида зарур булган бирликни ухшаш ва фарқли белгилари асосида парадигмадан танлаб, синтагматик имкониятлари доирасида нутқда турли-туман комбинациялар хосил қилади. Нутқда лексемаларнинг мохияти тула-тукис хеч қачон воқеланмаганлиги каби синтагматик имкониятларнинг хам фақат зарури воқеликка айланади. Зеро, диалектика уқтирганидек, мохият бир ходисада бус-бутун юзага чиқмайди, имконият тула воқеланмайди. Нутқий воқеланиш уларнинг бир заррасидир, холос.](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-14.png)
![Қашқирлар тоғ-тошлар аро изғишарди гапидаги қашқир сузи жангари тудани ташкил этган кишиларни ифодаламоқда. Ушбу қулланишда қашқир сузи «тоғларда яшовчи ута йиртқич бури» маъносини эмас, балки «тоғларда уя қурган йиртқич кишилар» маъносини ифодаламоқда ва лексема онгимизда ушбу маъно билан эмас, балки олдинги маъноси билан яшайди. Демак, бу маъно нутқий булиб, тушунча билан вақтинчалик боғланишга эга. Жамият тараққий этиши билан нутқий хосила маънолар вақтинча ифодалаган тушунчаси билан доимий алоқадорлик касб этиб, бора-бора барқарорлашиб боради ва хосила нутқий маъно лисонийлашади. Натижада бир семемали лексема бирдан ортиқ семемали, куп семемали лексемаларга айланиб боради. Лексема куп семемали булса, хар бир семемада бошқа-бошқа тушунча акс этган, семемаларда фарқли семемалар мавжуд, хар бир семеманинг нутқий воқеланишидаги қуршови узига хос, хар бир семемаси асосида боғланувчи бирликлар парадигмаси турлича булади. Қуйида бир лексеманинг лисоний моҳияти-семемалари тикланишига диққат қиламиз. [ қойил ] лексемаси икки хил қуршовда келиш имкониятига эга. Биринчи қуршовда лексема атрибутив вазифада келади ва нарса-предмет шахс кабиларни ифодаловчи отлар билан бирикиб, [ сифатҚот ] қуршови хосиласи сифатида намоён булади. 1. Қойил иш. Қойил одам. 2. Белим қисиб қовурғамни шиширдим. Дустим сенинг зурлигингга қойилман. Шунингдек, лексема, ушбу маъноси билан [ қолмоқ ], [ булмоқ ] феъллари билан қушма феъллар хосил қилади. 1. Зағчакуз бир мисол билан хаммани қойил қилмоқчи булди. 2. Холам русчани хам қойил қиладилар. 3. Қовун суйилди. Смирнов худди асалнинг рангига ва таъмига ухшаш бир карчни оғзига солди-ю, мазасига қойил булди. Мустақил қулланишлардаги нутқий маъноларда [ қойил ] лексемасининг «нарса-предмет ёки шахсга оид» «белги», «тасанно айтишга лойиқ», «ижобий», «сузлашувга хос», «умумий хусусият», «шахсий бахо», «меъёрдан ортиқ» семалари тажаллисини кузатиш мумкин. Семалар](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-16.png)
![қаторида «белги», «тасанно айтишга лойиқ», «шахсий бахо» семалари уюштирувчи мавқеда булиб, лексеманинг асл мохияти шу семаларда парчаланган. Лексема уз семантик табиатига кура [ ажойиб ], [ зур ] лексемалари билан парадигматик муносабатларда булади. Бу лексемалар хам нарса- предмет ёки шахснинг бирор меъёрдан ортиқ белги-хусусиятларга булган шахсий муносабатни ифодалайди. Бироқ улар шахсий муносабатнинг белгига кура даражаланишини ифодалайди. «Бирор хусусиятнинг меъёрдан ортиқлиги» белгисининг ошиб бориши» даражаланиш қатори [ зур ] - [ ажойиб ] - [ қойил ] тарзида булади. Демак, хар учала лексема хам ижобий, умумий белгини ифодаласа-да, улар уртасидаги даражали зиддият бирликларнинг тилдаги узига хос мавқеини сақлаб туради. Лексема асосида хосил булган қушма феълларда хам лексеманинг асосий семалари уз мавқеида қолади, ёрдамчи феъл уни харакатҒхолатга айлантиради ва хосила шахснинг ички холатини ифодалайди. Демак, [ қойил ] лексемаси асосида хосил булган нутқий хосилада [ қойил ] ва [ қилмоқ ] лексемалари семалари қоришган холда тажаллиланади. Хосила холатҒбелги ифодаси сифатида намоён булади. [ қойил ] лексемаси иккинчи семемаси билан суз-гап вазифасида келади. 1. Қойил! Мен буни хеч кимдан кутмаган эдим. 2. Қойил! - Комил утирган ерида чапак чалиб кетди. Бу ХЛМларда лексеманинг вазифа семаси буртади ва лексема мохиятидаги маъновий «мағиз»ни уз вазифасига мослаб воқелантиради. Шу боисдан семемадаги «суз-гап» вазифа семаси алохида ажралиб туради. Нутқий маъноларда олдинги семема воқеланишларидан фарқли улароқ, «шахсий бахо» семаси кучайиб, «шахсий муносабат» даражасига етади. Шу асосда лексема семемасининг бу турини «суз-гап», «кучли ижобийлик», «муносабат» ва «суз-гап» вазифа](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-17.png)
![семалари қуршови тарзида қабул қиламиз. Демак, лексеманинг иккала семаси узаро «шахсий бахо» ва «шахсий муносабат» семалари асосида даражали зиддиятда турса, вазифа семаларининг узига хослиги асосида эквиполент зиддият хосил қилади. [ қойил ] лексемаси иккинчи семаси билан [ тасанно ], [ офарин ] лексемалари билан парадигматик муносабатларда булади. [ қойил ] лексемаси бир томондан уз семантик кулами билан ушбу лексемалардан фарқланса, иккинчи томондан, услубий хосланганлиги ва буёқдорлиги билан хам ажралиб туради. [ қойил ] лексемасида услубий белги «сузлашувга хослик» тарзида булса, [ тасанно ], [ офарин ] лексемалари бадиий буёқдорлиги ва китобийлиги билан характерланади. Лексемалар орасидаги яна бир мухим фарқ уларнинг семантик имкониятлари ва, шу асосда, вазифа семаларидадир. [ қойил ] лексемаси феъллар билан эркин бирикув хосил қила олмайди. Унинг феъллар билан боғланиши суз ясалиши даражасидадир. [ қилмоқ ], [ булмоқ ], [ қолмоқ ] феъллари билан бирикиб, юқорида айтилгандек, қушма феъллар хосил қила олади, холос. [ тасанно ], [ офарин ] лексемалари эса нутқ феълларининг баъзилари билан эркин бирикиб, тулдирувчи вазифасида келиш имкониятига эгадир ( тасанно айтмоқ, офарин айтмоқ ). Бу эса, [ тасанно ], [ офарин ], [ қойил ] сузларининг луғавий-грамматик хусусиятлари билан белгиланади. Хулоса сифатида айтиш мумкинки, [ қойил ] лексемаси икки семемали лексема булиб, унинг табиатини жадвалда қуйидагича тасаввур қилиш мумкин. № Семема Семалари Воқеланиш қолипи Парадиг -маси S 1 Предмет ёки шахснинг «белги», «нарсаҒпредмет [ сифатҚот ] [ ажойи б ] [ зур ]](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-18.png)
![умумий ижобий, офарин айтишга лойиқ меъёрдан ортиқлик хусусиятини ифода этувчи сифат Ғ шахсга хос» «офарин айтишга лойиқ», «ижобий» «сузлашувга хос» «меъёрдан ортиқлик» «умумий хусусият» «суз- гап» S 2 Кучли ижобий муносабатни ифодаловчи суз-гап «суз-гап», «кучли ижобийлик», «муносабат», [ суз-гап ] [ офарин ] [ тасанно ] Хар қандай лексема, хох у бир семемали, хох куп семемали булсин, нутқда куп маъноли булади. Суз эса хамиша бир маънолидир. ЯСАМА СУЗЛАРНИНГ ЛЕКСЕМАЛАШУВИ Айтилганидек, ясама сузлар лисоний хам, соф нутқий хам булиши мумкин. Мисол сифатида қуйидаги сузларга мурожаат қиламиз. Пахтакор, ишчи, китобчи, ақлли, дафтарчи, шарсимон, уйсимон. Бу сузларни икки гурухга буламиз: 1) пахтакор, ишчи, ақлли, шарсимон; 2) китобчи, дафтарчи, уйсимон.](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-19.png)
![Хар иккала гурух сузлари хам ясама сузлар хисобланади. Бироқ улардан биринчиси қулайлиги, одатланилганлиги, кенг истеъмолчилиги билан характерланса, иккинчи гурух сузлари унчалик қулай эмаслиги, кам истеъмоллилиги, фавқулоддалиги билан биринчи гурух сузларидан ажралиб туради. Демак, биринчи гурух ясама сузлари ижтимоий шартланганлик хоссасига эга ва шу боисдан юқоридаги зикр этилган белгилар уларнинг барчаси учун умумийдир. Иккинчи гурух сузлари эса нутқий ходиса эканлиги, эндигина суз ясаш қолипидан чиққанлиги боис, одатланилмаганлик, фавқулоддалик касб этган. Куринадики, нутқий ясама сузларнинг айримлари нутқ босқичидагина мавжуд булса, баъзилари узларини чиқарган қолиплардан узоқлашиб, бир бутун холда лисоний сатхга кутарилиб кетади. Хосилаларининг лисон ва нутққа муносабати жихатидан суз ясаш қолиплари хам фарқланади. Биз уларни унумсиз (тарихий) ва унумли (замонавий) суз ясаш қолиплари сифатида фарқлаймиз. Унумли суз ясаш қолиплари деганда тилимиз тарихида хам, бугунги кунда хам чексиз янгидан-янги сузлар ясайдиган қолиплар тушунилади. Масалан, [[аниқ от]Қ[чи]қот англатган нарса предмет билан шуғулланувчи киши] қолипи хосилаларини кузатайлик. Бу қолипдан ишчи, бузчи, футболчи, дастурхончи, овчи каби бугунги кунда лисонийлашган, лексемалашган хосилалар булган сузлар хам, носчи, дафтарчи, телефончи, помидорчи каби лисонийлашмаган, маълум бир нутқ жараёнидагина ясалаётган уткинчи нутқий хосилалар хам вужудга келган. Унумли суз ясаш қолиплари ясалиш хусусиятига эга булган барча суз туркумларида мавжуд. (Бу хақда «Хозирги узбек адабий тили» курсининг «Суз ясалиш» булимида батафсил маълумот оласиз.) Унумсиз (тарихий) суз ясаш қолиплари бугунги кунда хосила бермайдиган, суз ясаш учун хизмат қилмайдиган қолиплардир. Масалан, кескин, тулқин, босқин, учқун, туйғун сузлари [[феъл ]Қ[гин]қот] қолипи](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-20.png)
![асосида хосил қилинган. Бироқ ушбу қолипдан чиққан хосилалар ранг-баранг булиб, улардан англашилган маъноларни қолипнинг тенглик белгисидан унг томондаги мазмуний томонидан келтириб чиқариб булмайди. Чунки бу хосилалар тарихий ясама сузлар булиб, даврлар утиши билан уларнинг маъновий табиатида хам, грамматик жихатларида хам эволюция жараёни кечган. Чунки қолип бугунги кунда ишламайдиган, фойдаланилмайдиган холга келган, уларнинг хосилалари эса қолипдан бехад узоқлашиб, маъноларнинг ихтисослашиши ва бир-биридан узоқлашиши юз берган. Натижада аслида бир қолипдан чиққан хосилалар (ясама сузлар) мустақил лексемаларга айланиб, бир-бириникига яқин ва боғлиқ булмаган турли-туман маъноларни англатади. Тадқиқотчилар узбек тилидаги унумсиз (тарихий) суз ясаш қолипларининг юзга яқин куринишини ажратишади. Нутқий ясама сузларнинг лисоний сатхга кутарилиши бир неча босқичда кечади. Уларни нутқдан лисонга силжиши, лисонийлашиши даражасига кура қуйидагича тартиблаш мумкин: 1) ихтисослашган лексемалар; 2) соддалашган лексемалар; 3) тублашган лексемалар. Ихтисослашган лексемалар нутқий ясама сузлар лисонийлашувининг энг қуйи даражасидир. Ихтисослашган лексемалар ясамалигини йуқотмаган, яъни узида қолипнинг шаклий томони изларини сақлаган, бироқ маъновий томондан қолипдан узилган, яъни маъносини қолипнинг унг (мазмуний) томонидан келтириб чиқариш имкони булмаган, торайган маъноли лексемалардир. Масалан ишчи ( worker , рабочий) лексемаси «завод ёки фабрикаларда ишловчи, урта маълумотли мутахассис» маъносига эга булиб, у [от]Қ[чи]қотдан англашилган нарса устида ишловчи киши] қолипи хосиласидир. Қолип хосиласи сифатида у қолипнинг чап томони хусусиятларини узида мужассамлаштирган: Чунки ишчи лексемасининг шаклий томони, яъни номемасида қолипнинг [отҚчи] умумийлиги зарраси, куриниши воқеланган. Лексема семемаси эса «шу отдан англашилган нарса](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-21.png)
![билан шуғулланувчи шахс» моҳияти куринишига эмас, балки унинг торайган, маълум бир ихтисосни англатувчи куриниши холатига эга булиб қолган. ишчи лексемасига қиёсан олинадиган, дейлик, китобчи сузида суз ясаш қолипининг шаклий томонидан хам, маъновий томонидан хам узилиш кузатилмайди. Ёки ёзувчи лексемаси ва ёзувчи сузини қиёслайлик. Хар иккала хосила хам [[феъл]Қ[увчи]қшу феълдан англашувчи харакат билан шуғулланувчи шахс] қолипи махсулидир. Уларни гап таркибида кузатамиз: 1.Ёзувчи хаётни теранроқ кузатади. 2.Иншо ёзувчи ижодкорлигини намоён қилиши керак. Биринчи гапда ёзувчи лексемаси касбни англатиб, ихтисослашган маънога эга. Иккинчи гапда эса лексема муайян ёзиш харакатини бажарувчи шахсни ифодалаган. «Адиб» маъносидаги ёзувчи лексемаси шаклан эмас, балки маъновий жихатдан қолипдан узилган, ихтисослашган маъноли лексемадир. Иккинчи хосила эса хам шаклан, хам мазмунан қолипга мувофиқ келганлиги боис, нутқий ясамадир. Лексемалар хосил булишининг бу усулдаги бошқа куриниши сифатида сузларнинг атамавий маъно касб этиши ( қушиш, айириш, булиш сузларини)ни курсатиш мумкин. Соддалашган лексемалар ясама сузлар лисонийлашувининг янада юқорироқ босқичидир. Соддалашиш бу маълум бир суз ясаш қолипининг хосиласида узак ва қушимчанинг узаро бирикиб ажралмас холга келиши, сузшаклдаги грамматик шаклларнинг қотиб қолиши натижасида янги маъно ифодалашидир. Узбек тилидаги олдин, кейин, ташқари, ичкари, юқори каби юзлаб сузлар соддалашган ясама сузлар - лексемалардир. Суз бирикмаларининг синтактик қолиплардан узилиш холатлари ( бошнинг оғриги - бошоғриқ, белнинг боғи - белбоғ ) ни курсатиш мумкин. Тублашган лексемалар шундай лексемалашган ясама сузларки, уларнинг ясалишини, таркибини этимологик маълумотга эга булмасдан аниқлаб булмайди. Масалан, син феълининг узаги си, тингла феълининг узаги динг, туқ сузи узагининг ту эканлигини тил тарихи буйича чуқур маълумотга эга булмасдан билиб булмайди.](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-22.png)
![Семемада бир сема узгариши билан у бутунлай бошқа семемага утиб кетиши мумкин. Масалан, юқоридаги семалардан «даврий булмаган» семасини «даврий булган» семасига алмаштирсак, у уз-узидан журнал лексемасининг семемасига айланиб кетади. Лексеманинг семамасини аниқлашда у парадигмадошлари билан муносабатларда текширилади. Дейлик, юз лексемаси семемаси очилаётганда, у бет, афт, чехра, ораз, турқ, башара ва хоказо лексемалар қуршовида урганилади. келмоқ лексемаси семемасини бормоқ, кетмоқ ва бошқа лексемалар семемаларисиз аниқлаб булмайди. Лисоний мохият сифатида семеманинг мантиқий категория сифатида тушунчага муносабати масаласи мураккабдир. Бунда, биринчидан, семема бирламчими ёки тушунча, иккинчидан, семема тушунчада қай тарзда акс этади деган мунозараларда кузга ташланади. Тилшуносликда семемага муносабатда икки йуналишни фарқлаш лозим булади: а)ичдан ёндашув (яъни, семемадан лексемага); б)сиртдан ёндашув (яъни, лексемадан семемага). Узбек тилшунослигида олимлар семема ва тушунча муносабатини турлича талқин қиладилар. Масалан, айримлар семема купинча онгимиздаги маълум бир тушунча ва тушунчалар билан боғлиқ булади. Тушунча онг, мантиқ бирлиги, семема эса, тилга, лексемага хос бирликдир. Жуда куп холларда бир семема бир неча тушунчани уз ичига олади. Жумладан, [ урик ] лексемасининг семемаси қуйидаги тушунчаларда намоён булади: а) янги, хул меванинг бир тури (зардоли); б) шу меванинг қуритилгани; в) шу мевани берадиган дарахт. Шунга кура, тушунча ва семема узаро хамма вақт хам мос келавермайди. Бу ходиса, айниқса, маънодош лексемаларда яққол кузга ташланади, деган фикр тарафдоридир. Куринадики, улар лингвистик белгилардаги асимметрия ходисасини семема ва тушунча муносабатида хам курадилар. Буни чизмада қуйидагича тасвир қилиш мумкин :](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-25.png)
![борасидаги мушкулотлар баъзан тилшуносларни умуман сузга таъриф беришдан воз кечишга, хар бир гурух ёки морфологик тип тиллар учун узга сифатлар хос булиб, уларни алохида-алохида таърифлаш лозимлиги хақидаги ғояларни илгари суришга хам олиб келмоқда. Диалектикада хам ходисаларга берилган хар қандай таъриф мутлақ булмаслиги, унда, барибир, айрим ходисалар «таърифга сиғмай қолиши» таъкидланади. Демак, лексема «узида тайёрлик, мажбурийлик, такрорланувчанлик, ижтимоийлик хусусиятларини мужассамлаштирган, шакл ва денотатив маъно бирлигидан иборат мустақил англаниш ва қулланиш табиатига эга булган лисоний бирлик» деб таърифланар экан, бу таърифнинг барча лексемалар учун бирдай амал қилмаслигини таъкидлаш лозим. Чунки денотатив хусусиятларга эга булмаган ёрдамчи лексемалар таърифдан четда қолади. Демак, тушунчага асосланмаган лексемаларнинг мазмун томони грамматик маъно булса, денотатив табиатли лексемаларнинг мазмун томони семемадир. Бир неча тушунчани узида мужассамлаштирган лексемаларнинг мазмун мундарижаси мураккаб табиатлилиги билан характерланади. Хар қандай лисоний бирлик серқирра мохиятли булиб, бу унинг камида икки парадигмага киришини таъминлайди. Лексема бирдан ортиқ тушунчани қамраб олган экан, бунда унинг серқирралиги янада «кучаяди». Масалан, [ олма ], [ урик ] лексемаси узида бир неча тушунчани сақлар экан, бу билан у камида икки луғавий парадигмага киради: Олма Узум Ток ёки Зардоли](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-28.png)
![Урик Туршак Биринчи парадигмада [олма] лексемаси бир денотати асосида мева ва бошқа бир денототи асосида эса дарахт номларини ифодаловчи от- лексемалар билан уядошлик қатори хосил қилса, иккинчи парадигмада бир маъноси билан [ зардоли ], иккинчи маъноси асосида [ туршак ] лексемаси билан маънодошлик муносабатида булади. Лексема таркибида бирдан ортиқ тушунча мужассамлашганда лексема турли синтагматик қуршовларга киради. Масалан, юқорида тилга олинган олма лексемасида иккита («мева», «дарахт») тушунчалари мавжуд булиб, у хар бир ифодаланган тушунчаси асосида хам бошқа-бошқа, хам умумий қуршовларга эга булиши мумкин. Олмани кесдик синтактик қуршовида олма қайси тушунча, денотатни англатаётганлиги муайянлашмайди. Бироқ, олмани экдик, олмани едик, синтагматик қуршовларида аталаётган денотат фарқланаётганлиги сезилиб туради (биринчи қуршовда «дарахт», иккинчисида «хул мева»). Куринадики, лексема бирдан ортиқ тушунчани ифодалаганда хар бир тушунчага мос синтагматик қуршов мавжудлиги хам англашилади. Булар эса, семема лексема лисоний мохиятининг алохида синонимик ва синтагматик қуршовга эга булган туридир, деган хулосага олиб келади. Демак, лексема бирдан ортиқ тушунчани ифодалаганда хар бир тушунча учун алохида-алохида семема туғри келади. Семаларнинг турлари. Семема таркибидаги семалар бир хил эмас. Семалар мохиятига кура фарқланади. Мохиятан семема таркибидаги семалар уч хил булади: 1.Аташ семалари (денотатив семалар). 2.Ифода семалари (коннотатив семалар). 3.Вазифа семалари (функционал семалар).](/data/documents/83e2bbc2-8e21-462f-b4f6-3b94e745989b/page-29.png)
