Kitobiy-pahlaviy diniy adabiyot, badiiy adabiyot, didaktiv adabiyot, moniy matnlari, pahlaviy papiruslari, parfiyon (pahlaviy) tili, so‘g‘d tili, xorazm tili, sak-tohar dialektlari - Tilshunoslik - Referatlar

Kitobiy-pahlaviy diniy adabiyot, badiiy adabiyot, didaktiv adabiyot, moniy matnlari, pahlaviy papiruslari, parfiyon (pahlaviy) tili, so‘g‘d tili, xorazm tili, sak-tohar dialektlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60 KB

Ko'chirib olish

Kitobiy-pahlaviy diniy adabiyot, badiiy adabiyot, didaktiv adabiyot, moniy matnlari, pahlaviy papiruslari, parfiyon (pahlaviy) tili, so‘g‘d tili, xorazm tili, sak-tohar dialektlari Reja: 1. O‘rta fors adabiyoti. 2. Diniy va badiiy adabiyotlar. 3. Moniy matnlari. 4. Pahlaviy papiruslari. 5. Parfiyon, so‘g‘d tillari yodgorliklari. 6. Sak (xotan) va Xorazm tillari yodgorliklari.

O‘rta fors (kitobiy pahlaviy) adabiyoti O‘rta fors tili adabiyotini (kitobiy-pahlaviy) o‘zining mazmuniga ko‘ra ikki asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) diniy (otashparastlar-zaroostriylar) adabiyoti; 2) badiiy adabiyotlar . Bu yodgorliklarning aksariyati oromiy yozuvining biror variantida yozilgan bo‘lib (kitobiy-pahlaviy), keyinchalik parsik alifbosining yaratilishiga asos bo‘lgan. Bu adabiyotlarning ko‘pchiligi Sosoniylar davlati (eramizning III - VII asrlari) davrida yozilgan. Shunday boy adabiyotdan ma’lum bir qismigina bizgacha yetib kelgan. U ham bo‘lsa, Hindiston va Eronda o‘z dinini saqlab qolgan fors jamoalarining qo‘lida turli davrda ko‘chirib yurgan va avloddan avlodga o‘tib kelgan qo‘lyozmalari tufaligina xolos. Bular ham X IV asrdan nariga o‘tmaydi. Diniy adabiyot Biz Avesto qismida aytib o‘tganimizdek Avesto Sosoniylar davrida o‘rta fors tiliga tarjima qilinib, unga o‘rta fors tilida izohlar (zend) berilgan edi. Mazkur tarjima va izohlar diniy adabiyotning ma’lum qismini tashkil qiladi. Bundan tashqari diniy falsafiy xarakterga ega boshqa yodgorliklar ham yaratildi. Bulardan « Ardaviraz nomav » – Ardaviraznoma, Denkard Denkard (Deyanie veri), Bundahish Bundaxish (Sozdanie o snovi), Zaratusht pandnomasi (Pandnamav Zaratust) , Minok - i xrat (dvux razoma) kabi asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bu kitoblar ichida Denkard otashparastlikning o‘ziga xos diniy ensiklopediyasidir. Bu kitobning ahamiyati tilshunoslar uchun shundan iboratki u o‘rta fors tili bo‘yicha boy leksik va grammatik material beradi. Tarixchilar esa o‘sha davrning ideologiyasi, diniy dunyoqarashi tabiiy ilmiy xususiyatlari haqida bu kitobdan ma’lumotlar oladilar. Umuman bizgacha yetib kelgan adabiyotlar yordamida Avesto kitobini asl matnini tiklash mumkin. Turfonda topilgan forsiyzabon xristianlarning o‘rta fors tili (pahlaviy tili) va pahlaviy (o‘rta fors) yozuvidagi tarjima fragmentlari bor.

O‘rta fors badiiy adabiyoti Sosoniylar davri va arablar istilosining birinchi asrlarida Eron va O‘rta Osiyoda diniy adabiyotlar bilan bir qatorda badiiy adabiyotlar ham paydo bo‘lgan. Bizgacha yetib kelgan badiiy adabiyotlar ichida eng qadimgisi Vadgar - i Zareran (Zareran yodgorliklari) bo‘lib, unda xioniylar podshosi Arjaspning Eron podshosi Vishtasp bilan olib borgan jangi vasf qilingan. Bu kitobda parfyan tilining leksik elementlari ko‘proq uchragani uchun ba’zi olimlar uni dastavval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilingan deb hisoblaydilar. Melodning VI asri oxirlariga oid « Kar - namag - i Ardaxsir - i Pabagan » “Ardashir Papakanning kornomasi” nomli tarixiy povest, o‘rta fors tilida yozilgan bo‘lib, unda parfyanlar podshosi Arshakidlar sulolasining yemirilishi va Sosoniylar sulolasining asoschisi Ardashir Papakanning (er. 224-241-y.) taxtga o‘tirishi bayon qilingan. Tarixiy-xronikal asarlar Sosoniylar saroyining kutubxonasida ko‘plab saqlangan. Shoxrux Mirzoning o‘ g‘ li Boysunqor tuzdirgan «Shohnoma» ham Sosoniylarning oxirgi podshosi Yazdigard III ning podsholik davri bilan tugagan. (1425-1426). O‘rta fors tilida yaratilgan xronikal asar « Hvaday - namag » (Podshohlar xaqida kitob) VIII asrning o‘rtalarida chiqib kelishi fors bo‘lgan Ibn- al-Mukaffa (721-757-y.) tomonidan arab tiliga tarjima qilingan. Afsuski, na o‘rta fors tilidagi asl nushasi va na arabiy tarjimasi bizgacha yetib kelmagan. Lekin bu asarning ayrim arabiy parchalari bizning davrimizgacha saqlangan xolos. X-X I asrlarda esa bu asarning original nushasidan mashhur arabiyzabon tarixchi at- Tabariy o‘zining «Tarix» kitobida (923-yilda vafot etgan) va eng yirik forsiyzabon shoirlardan Firdavsiy o‘zining mashhur «Shohnoma» asarida keng foydalangan. Shohnomaning mazmuni «Kornome» va «Yodgore Zareron» kitoblarining mazmuni bilan to‘la mos keladi. Xalq og‘zaki ijodi asosida munozara shaklida yozilgan Draxt - i asuriv u buz (Assuriy daraxti (palma) va bo‘z (echki) dostoni ham o‘sha davrda avval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilinib, forsiylashtirilgan. Kitobda echki va palma daraxti insonga qaysi biri ko‘proq foyda keltirishi haqida baxs boradi. O‘rta fors tilida yozilgan adabiyotlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan « Madiayn - i catrang » (Shaxmat haqida qissa),

Xusrav - i Kavadan ud redag Xusrav Kabadan (Povest o xosrove Kabauane i yego panjs) va kichik matn « Abdih ud sahigih-i Sakastan » (Dikovini i dostoprimechatelnosti strani Sakastan) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin, yana ayollarning o‘rni va nikoh aqdi haqida ham kichik matnlar bor. Bundan tashqari didaktiv adabiyotlardan «Pand-noma» va «Andarznamak» larni keltirish mumkin yana « Xeskarih - i redovan » o‘smirlarning murojaatlari va « Andarz - i kodaga-n » (Bolalarga nasihat) kitoblari ham bizgacha yetib kelgan. Ushbu kitoblarda tarbiya masalalari va yurish-turish qoidalari ko‘tarilgan. Arab geografi Ma’sudiyning guvohlik berishicha Sosoniylar davrida «Oynoma» nomli bir necha ming varaqdan iborat nizom ham mavjud bo‘lib, u yuridik, xarbiy va siyosiy xarakterga ega bo‘lgan. Al-Mukaffa uni arab tiliga tarjima qilgan. Bizgacha uning ayrim arabiy tarjimalari yetib kelgan. Yana shunday muhim kitoblardan biri Madagan - i hazar dadasta-n (Ming qonun kitobi) (Kniga tisyacha ustanovleniy) bo‘lib, bu kitobda savdo, qulchilik, nikoh, sud ishlariga oid huquq masalalarini yorituvchi to‘plam ham mavjud bo‘lgan, qachon yozilgani ma’lum emas, lekin kitob mazmuniga ko‘ra bu kitob ham Sosoniylar davrida yozilgan. Shu davrda qadim hind hikoyalarini tarjima qilish ham boshlangan. Butun musulmon olami va Yevropaga ma’lum bo‘lgan «Kalila va Dimna» asari shular jumlasidandir. «To‘tinoma» ham o‘rta fors tiliga tarjima qilingan hind ertaklaridandir. Moniy matnlari XX asrning boshlarida Sharqiy Turkistonda arxeologik qazishmalar natijasida topilgan turli tillarga oid eng qadimgi yozuv va san’at yodgorliklari jahon ilmiy ahlini xayratga soldi. Bular Xitoyda Tan sulolasi xukumronlik qilgan davrda (618-907-y.) sharqiy Turkistonda keng tarqalgan budda, moniy va xristian diniga oid xujjatlar va bayonlar edi. Moniy diniga oid xujjatlar payG‘ambar Moniyning Sosoniylar davrida Erondan sharqiy Turkistonga (216-276-y.) badarg‘a qilinishi bilan bog‘liq edi. Uning tarafdorlari er. III - IV asrlarida o‘z faoliyatlarini sharqqa qarab, Xuroson, O‘rta Osiyo va sharqiy Turkistonga ko‘chirdilar. Turfondan topilgan Moniy matnlari O‘rta fors tilida yozilgan bo‘lib, ular oromiy-

Suriya yozuvining o‘zgargan moniy shrifti asosida yozilgan edi. Moniy tomonidan yaratilgan yozuv pahlaviy matnlariga nisbatan yaxshiroq bo‘lib, unda tovush tarkibi va o‘rta fors tilining grammatik tuzilishi ham aniqroq berilgan edi. Bundan tashqari Moniy yozuvlarida idiogrammalar umuman yo‘q. Pahlaviy papiruslari Misrning Fayum viloyatida o‘rta fors tilida yozilgan alohida bir guruh pahlaviy papiruslari XIX asrning oxirida topilgan bo‘lib, bular eramizning VII asriga oid edi, kursiv yozuv bilan yozilgan va aftidan ish qog‘ozlari bo‘lsa kerak. Ularni o‘rganish juda sust ketayapti. Parfyan tili yodgorliklari Turfondan topilgan moniy matnlari ikki dialektda yozilgani ma’lum bo‘ldi. Bir matnlar o‘rta fors tilida, ikkinchi bir matnlar qandaydir o‘rta Eron dialektida yozilgan. Bu parfyan ( pahlavik ) tili ekan. Parfyan tilida tosh yozuvlar tanga pullar, moniy matnlari yozilgan. Turkmanistonning Ashxabod yonidagi Nisa shahri atrofida olib borilgan arxeologik qazishmalar parfyan tilidagi xujjatlarni fan olamiga taqdim etdi. So‘g‘d tili yodgorliklari Xitoy Turkistonida topilgan ko‘plab qo‘lyozmalar ichida alohida shrift bilan yozilgan xujjatlar ham bor edi. Agar Suriya xati bilan xristian dini mazmunidagi, moniy yozuvi bilan moniy dini mazmunidagi va uchinchi xat so‘g‘d yoki keyinchalik «milliy so‘g‘d» nomi bilan mashhur bo‘lgan buddiy dini mazmunidagi bitiklar edi. Topilgan xujjatlarning tili deyarli bir xil bo‘lib, ular eroniy tillar oilasiga mansub edi. So‘g‘d yozuvlari, shuningdek, O‘rxun daryosining chap qirg‘og‘idagi uy g‘ urlarning qadimgi poytaxti Qorabolg‘asunda (shimoliy Mo‘g‘uliston) ham topilgan. So‘g‘d yozuv yodgorliklari Zarafshon vodiysida mug‘ tog‘i g‘orlaridan ham topilgan. Topilgan qog‘ozlarning biri arab, uchtasi xitoy, qolgan hammasi so‘g‘d tilida edi. Bu yerdagi so‘g‘d shriftlari Xitoy Turkistonidan topilgan so‘g‘d yozuvlariga aynan o‘xshash edi.

Sak (xotan) tili va sak toxar dialektlari yodgorliklari XX asr boshlariga qadar eramizdan avvalgi II asrlarda Amudaryoning yuqori oqimi Baktriya, Drangiana, Araxoziya viloyatlarini egallagan va keyinchalik shimoliy- g‘arbiy Hindistonga o‘z hukumronligini o‘tkazgan sak va tohar qabilalari haqida hech qanday ma’lumot yo‘q edi. Shuningdek, xionit-eftalit qabilalari haqida ham fan hech qandan ma’lumotga ega emasdi. Bular Xitoy Turkistonidan O‘rta Osiyo va Baktriyaga to‘rt-besh asr keyinroq kelgan qabilalar edi. Bular haqida asosiy manba bo‘lib, tanga pullar xizmat qildi. Ma’lumki, Ulug‘ Kushon va Eftalit podshohlari pul tanga zarb etib, yunon alifbosidan foydalanishgan. Shohlar nomini aks etgan bu tangalarda « Saunaku sa » «Shohanshoh» va « Sah » «Shoh», « xiatay » «podshoh» so‘zlari bor ediki, bularning o‘zi ham bu tillarning eroniy tillar guruhiga kirishiga dalolat beradi. Lekin keyingi yillargacha tohar tili deganda qaysi tilni tushunish kerak degan savol turardi. Hozirgi paytda tohar tili VIII - I X asrlarda Xitoy Turkistonida tarqalgan sharqiy Eron tillaridan sak xujjatlari tiliga tenglashtiriladi. Xorazm tili yodgorliklari O‘rta Osiyodan chiqqan, asli xorazmlik bo‘lgan Abu Rayhon Beruniy va az- Zamaxshariylar qadimgi Xorazmda alohida til borligini qayd qilib o‘tishgan. Beruniy o‘zining «Al-asar al-baqiyan al-kurun-al-xaliya» (avvalgi ajdodlardan qolgan izlar) kitobida bir bobni xorazmliklarning bayramlari, taqvimlarini bayon qilishga ajratgan. Zamaxshariyning «Muqaddimatul – adab» nomli arabcha-forscha lug‘atida bir necha fikxga oid formulalar xorazm tilida tarjimasiz berilgan, shuningdek 40 ga yaqin xorazm so‘zlari (13 ta fraza) ham lug‘atda keltirilgan. X II asrda yashagan xorazmlik huquqshunos al-Qazminiyning «qiyat-al- munya» nomli arabcha qo‘lyozmasida nikoh, taloq, qullarni ozod qilish, qasam, xarom va axloqqa oid boblar berilgan. Asarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, bayozda xorazm tilidan olingan, alohida so‘zlar, frazalar, xatto butun-butun dialoglar arab harfida, arabcha matn bilan paralel berilgan. Bu qo‘lyozmaga bir daftar ham ilova qilinib, unda bayozda keltirilgan xorazmcha so‘zlarning ma’nolari

keltirilgan. Kitobda keltirilgan har bir fraza arab yoki fors tiliga tarjima ham qilingan. Bu bayoz hozircha xorazm tili haqidagi eng mukammal manba sifatida hisoblanib kelinmoqda. 30-yillar oxirida S.P.Tolstov boshchiligidagi ekspedisiyaning arxeologik qazishmalari ham xorazm tili haqida katta ma’lumot berdi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Oromiy yozuv va oromiy tili pahlaviy yozuvi, hind yozuvi, xitoy turkistoni, grek-baqtriya davlati, eftalit-xionit davlati

Arab yozuvi, finikiy yozuvi, musaviy mazhabi, juhud-fors alifbosi, nasroniy adabiyotlar

O‘lik tillar, tirik (jonli) tillar, qadimgi eroniy tillar, o‘rta eroniy tillar, eramizdan avvalgi

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar

Dialektal farqlar, aniqlovchi va aniqlashmish o‘rtasidagi bog‘lanish, skif, sarmat tili, alan tili