Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Kesimlik kategoriyasi. Kesimlik kategoreyasi UGMsi
Kesimlik kategoriyasi. Kesimlik kategoreyasi UGMsi
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
56 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kesimlik kategoriyasi
Kesimlik kategoriyasi
Grammatik kategoriya (GK) va shakllar. Grammatik kategoriyalar tasnifi
Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi
![- Kesimlikni shakllantirish va gapning egasi bilan bog`lash vazifasi. Birinchidan beshinchigacha bo`lgan ma`nolar kesimlik kategoriyasi mohiyatining ma`noviy tomonini tashkil etadi. Oltinchi ma`no esa uning mohiyatida sintaktik tomonni tashkil etadi. Shu turdagi ikki xil ma`no birikishidan kesimlik kategoriyasining UGMsi (umumiy lisoniy grammatik ma`no) hosil bo`ladi. Bu UGM o`n minglab xususiy ma`nolar shaklida nutqda voqelanadi”. Kesimlik kategoriyasi shakllari uchun tasdiq-inkor, mayl-zamon, shaxs-son ma`nolarining birikkan holda ifodalanishi xos bo`lib, bu ma`nolar so`zshakl tarkibida bitta qo`shimcha bilan ham bir necha qo`shimcha bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan, “gulni ol” gapida “ol” so`zshakli tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, birlik son, hozirgi zamon ma`nolarini voqelashtirib kelmoqda va bu ma`nolar bitta [0] bilan ifodalanmoqda. “Otam ishchi” so`zshaklida ham tasdiq, aniq mayl, hozirgi-kelasi zamon, uchinchi shaxs, birlik ma`nosi [0] bilan ifodalanmoqda. “Gulni olmadingiz” gapida inkor ma`nosi [ ma] qo`shim chasi bilan , ma yl-zamon ma`nosi [-di] bilan, ko`plik ma`nosi [-iz ] bilan ifodalanmoqda. “Gulni olma” gapida esa inkor ma`nosi [-ma] bilan, mayl-zamon, shaxs-son ma`nolari [0] bilan berilib, gap kesimi shakllantirilmoqda. Mis ol l a rd an ko `ri ni b tu rgani dek, ma yl, zam on, sh axs- s on, t as di q-i nko r, ko`rsatkichlari fe`lgagina emas, kesim vazifasini o`tashga xoslangan har qanday so`zga mansub bo`lib yig`iq yoki yoyiq holatlarda voqelanadi. I.I. Meshaninov yozadi: “…shaxs- sonda… so`z turkumi emas, balki gap bo`lagi o`zgaradi. Albatta, so`z turkumiga (fe`lga) ham shaxs-sonda tuslanish xos, biroq bu mutl aq uni ng o `zigagina xos b elgi em as ; fe `lni ng o`zi ham s haxs-s onda shuning uchun o`zgaradiki, tilda har qanday kesim shaxs-sonda o`zgaradi” [ 2, 38;]. Bu yerda yana bir narsani ta`kidlash zarurki, boshqa so`z turkumi bilan ifodalangan kesim bilan fe`l bilan ifodalangan kesim orasida tuslanish darajasi bo`yicha farq bo`lishi mumkin. Chunki boshqa so`z turkumi bilan ifodalangan kesimning tuslanish darajasi sust, mayl/zamon tushunchalarini aniqroq ifodalash zarurati tug`ilganda, aynan fe`lga ehtiyoj seziladi. Masalan, Men ishchiman //Men ishchi bo`lganman// Men ishchi bo`lsam…; Bahor// Bahordir // Bahor edi // Bahor bo`lgan… kabi. Bundan](/data/documents/1dac9ec2-aa53-4912-bbaf-2a7c80ea0c85/page-3.png)
![Son ifodalashda ham ekvipolent ziddiyat yuzaga keladi. Ammo bu ziddiyatga shakllar ikki guruhga bo`linib kirishadi: -man, -san, - ∅ , -m, -ng – birlik ifodalaydi. [O] birlik ham, ko`plik ham ifodalovchi shakl sifatida faqat birlik ifodalovchilar bilan birlik ifodalash, faqat ko`plik ifodalovchilar bilan ko`plik ifodalash belgisiga ko`ra qisman privativ ziddiyat hosil qiladi. Bunda ∅ har ikki ziddiyatning ham kuchsiz a`zosi bo`ladi. Tasdiq-inkor ma`nosini ifodalashda morfologik ko`rsatgichlardan tashqari na, emas yordamchi so`zlarini, yo`q so`zini ko`rsatish mumkin. [O] bo`lishlilikni, [-ma] bo`lishsizlikni ifodalash bo`yicha ekvipolent ziddiyatga kirish adilar: 1.Majlis yarim kechagacha cho`zild . (O.M.). 2.Uzoqdan Navoiyning qorasi ko`ringuniga dovur u amirning kelishiga ishonmagan edi (O.M.). Tasdiq-inkor shakllari mohiyatining semantik tomonini bo`lishli – bo`lishsizlik ifodalash, sintaktik tomonini gap kesimini shakllantirishda qatnashish tashkil etadi. Kesimlilik kategoriyasi ko`rsatkichlariga shaxs – son, tasdiq – inkor, mayl – modallik mansub ekan, bu ma`nolar ifodalanishiga ko`ra uch turga bo`linadi: 10 Kesimlik ma`nolarining yig`iq ifodalanishi: a) fe`l – kesimlarda: Yoz! Yozgin! Boray. b) ot – kesimla rd a: O`qituvchiman; Shifokorsiz. 11 Kesimlik manolarining yoyiq ifodalanishi: a) fel - kesimlarda: Yozmasaydingiz. b) ot - kesimlarda: Oqituvchidirman. 12 Kesimlik ma nolarining tafsiliy usul b i l a n ifodalanishi: a) fel - kesimlarda: Olgan bolsangiz; Oqisa boladi. b) ot - kesimlarda: O` qituvchi edim; Bahor bo`ldi. Predikatsiya va kesimlik. Darhaqiqat, kesimlik sof morfologik kategoriya hisoblanadi. Shu sababdan uni predikativlik tushunchasidan farqlash zarur. Predikativlik sof mantiqiy kategoriya bo`lib, harakat va uning sohibi kabi voqelikdagi munosabatlarning inson ongida aks etishidir. Predikativlik asosida hukm yotadi. Shuning uchun ham u gapning grammatik asosini belgilashga xizmat](/data/documents/1dac9ec2-aa53-4912-bbaf-2a7c80ea0c85/page-6.png)
