Grammatik kategoriya (GK) va shakllar. Grammatik kategoriyalar tasnifi

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.5 KB

Ko'chirib olish

Grammatik kategoriya (GK) va shakllar. Grammatik kategoriyalar tasnifi Reja: 1. Kategoriya tushunchasi haqida. 2. GK ko` rinishlari va ularning tasnifi. 3. Umumiy orta talim maktablarining ”Ona tili” darsliklarida grammatik kategoriya va ularning tasnifini berish xususiyatlari.

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar: Grammatik kategoriya (GK), grammatik shakl (GSH), ravishdosh shakllarining XGM va UGMsi, son kategoriyasi, egalik kategoriyasi, kelishik kategoriyasi, subyektiv munosabat kategoriyasi, qiyoslash kategoriyasi, nisbat kategoriyasi, o‘zgalovchi kategoriya, kesimlik kategoriyasi, morfologik kategoriya (MK), sodda va murakkab kategoriyalar, “oldingisi bilan” aloqa, “keyingisi bilan” aloqa, leksik-morfologik kategoriya, funksional-morfologik kategoriya, tasnif tushunchasi, aloqa-munosabat shakllari, kichraytirish - erkalash shakli, lug’aviy shakllar. Grammatik kategoriya va grammatik shakl masalasi grammatika fanida kop tilshunoslarni oylovga qoygan masalalardandir. GK mohiyati nimadan iborat? Bu savolga tilshunoslar turlicha javob beradilar. Buning mohiyatini bilish uchun dastlab kategoriya atamasining ozi nimaligi haqida fikr yuritaylik. Bu atama falsafadan tilshunoslikka kirib kelgan bolib, falsafada bu tushuncha quyidagicha izohlanadi: "...obyektiv borliq va bilishdagi mohiyatan koproq qonuniy aloqa va munosabatlarni aks ettiruvchi umumiy tushuncha". Falsafada ham, tilshunoslikda ham kategoriya bir xil narsani ataydi, yani kategoriya uchun juftlik va yakkalik mavjud bolishi shart va zarur. Falsafada juftlikni sabab -natija, mohiyat -hodisa, butun- qism; yakkalikni borliq, miqdor, makon tashkil etsa,tilshunoslikda kategoriya atamasi ostida qat`iy zidlangan ikkilik (son kategoriyasi) yoki koplik (kelishik kategoriyasi) tushuniladi. GK bolishi uchun aloqa va aloqaga tushuvchi birliklar zarur. Muayyan mano umumiyligi asosida birlashgan va ozaro zidlanuvchi shakllar sistemasi GK hisoblanadi. GK deganda, asosan, morfologik kategoriyalar (MK) anglashiladi. GK grammatik shakllarning oddiy arifmetik yig`indisi emas, balki malum turdagi formalarning barqaror munosabatlari tizmasidan iborat bo`lgan yangi bir butunlikdir. Shuning uchun grammatik kategoriya ozi uchun xos bolgan umumiy manoga ega, bu mano shu kategoriya shakllarida malum

korinishlarda, turlarda parchalanib, aniqlanib voqelanadi. Shuning uchun kategoriya UGMsi bilan shu kategoriya birliklari shakllari XGMlari ozaro tur- jins munosabatlarida turadi. Masalan, ozbek tilida ravishdoshlarning UGMsi "felni fel bilan aloqaga kiritish" sifatida tavsiflanadi. Lekin ravishdoshlarning xususiy korinishlari quyidagi paradigmani hosil qiladi: I. 1.- gach ─ boshqa bir harakatning boshlanish chegarasini korsatish; 2. -guncha ─ boshqa bir harakatning tugallanish chegarasini ifodalash; 3. -ganda ─ boshqa bir harakat sodir bolish fonini ifodalash; II. 4. -b/-ib ─ davomli va davomsiz harakatni fel bilan bog`lash; 5. -a/-y ─ davomli harakatni fel bilan bog`lash; III. 6.- gani/-gali ─ maqsad ma`noli harakatni boshqa harakat bilan boglash. Yuqorida korsatilgan barcha ravishdoshlarda ravishdoshning umumiy manosi mavjud: felni felga boglaydi. Lekin bu uch qatorning xususiy manolari ham bor: birinchi qatorda payt, zamon, ikkinchi qatorda davomli- davomsizlik, uchinchi qatorda sabab-maqsad UGMlari mujassamlangan. Keyingi tadqiqot ishlarida (Qarang: Mengliyev B. Morfologik vositalarning ma`noviy xususiyatlari va sintaktik imkoniyatlari. ND. Buxoro, 1994) yuqorida ko`rsatib o`tilgan (-gach,- guncha, -ganda, -b/ -ib, -a/ -y, -gan / -gali) shakllar ravishdoshlarning turli zamon yoki tarz formalari emas, balki har xil zamon va tarz kategoriyalarining ravishdoshlarda ko`rinishi sifatida talqin qilingan. Boshqacha qilib aytganda,zamon ma`nolari ravishdoshlarga va ravishdoshlik vazifasi zamon ichiga singib ketgan. Bunday hodisalarni o`rganish bugungi tilshunosligimiz oldiga ko`ndalang qilib qo`yilgan. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, shakl va kategoriya tushunchalari pog`onali, butun- bo`laklik, katta-kichiklik munosabatlari bilan bog`langanligi sababli biror kategoriyaga mansub bo`lmaydigan morfologik forma bo`lishi mumkin emas. Moddiy ko`rsatkichi bitta bo`lgan kategoriyalarda muayyan morfologik formani yasovchi asosning o`zi nol ko`rsatkichli- 0 bo’lib, ikkinchi morfologik shaklni tashkil qiladi.Chunonchi, kitob -birlik son

kitoblar- ko` plik son qizil -oddiy daraj a qizilroq -qiyosiy daraja. Odatda nokategorial deb ataluvchi -niki, -dagi, -dek, -gacha morfemalari mohiyatan so`z yasovchilardir. Sh. Shahobiddinova morfologik kategoriyalarni o`rganar ekan, o`zbek tilida ularning quyidagi turlarini beradi: 1. Son kategoriyasi ─ [0]: [-lar] 2. Egalik kategoriyasi ─ [ 0]: [-i/m]:[-i/ng]... 3. Kelishik kategoriyasi ─ [0]:[-ning]:[-ni]:... 4. Subyektiv munosabat kategoriyasi ─ [0]: [-jon]:[-xon]... 5. Qiyoslash kategoriyasi ─ [0]: [ -roq] ... 6. Nisbat kategoriyasi ─ [0]:[-t/-dir]: [-il]... 7. O`zgalovchi kategoriyasi ─ [0]:[-ish]:[-i/b]:[-gan]... 8. Kesimlik kategoriyasi ─ [0] aniqlik, buyruq, shart mayli... Ushbu grammatik kategoriyalar bir necha jihatdan tasnif qilinadi: 1. Kategoriyadagi shakllarning ma` noviy tarkibiga ko`ra. 2. Morfologik kategoriya (MK)larning so`z turkumlari yoki gap bo`laklariga xosligi jihatidan. 3. MK sintaktik qobiliyatlarining yo`nalishlariga kora. Endi shular ustida qisqacha toxtab otaylik. Birinchi tasnifga kora kategoriyalar sodda va murakkab kategoriyalarga ajratiladi. Son, qiyoslash, kelishik, nisbat, subyektiv munosabat kategoriyalari sodda kategoriyalar jumlasidandir. Chunki ularda mano sodda bo`lib, faqat bir kategoriyaga mansub bolgan manoni ajratamiz. Chunonchi, son kategoriyasining manosi miqdoriy va sifatiy belgilarning malum yigindisidan iborat bolsa, kelishik kategoriyasi tobelikni ifodalaydi. Qiyoslash kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini korsatsa, nisbat kategoriyasi fel anglatgan baj aruv chining tavsifini ifodalaydi. Murakkab kategoriyalarning formalarida mano murakkab bo`lib, ularda bir necha kategoriyalarga mansub bolgan manolarni ajratish mumkin. Murakkab

$kategoriyalar sirasiga egalik, ozgalovchi, kesimlik kategoriyalarini kiritish mumkin. Masalan, egalik kategoriyasi da uch xil mano mujassamlangan boladi: a) lisoniy va nolisoniy munosabatni ifodalash (egalik kategoriyasi uchun kategorial mano); b) shaxs manosi (nokategorial mano); d) son manosi (nokategorial ma`no). Kesimlik kategoriyasi ham murakkab bo`lib, unda tasdiq-inkor, mayl- zamon, shaxs -son manolari birlashgan bo`lib, ular bitta qo`shimchada yoki bir necha qo`shimchada ro`yobga chiqadi. Masalan ," Olmani ol" gapida "ol" so`zshakli tasdiq, buyruq mayli, hozirgi zamon, ikkinchi shaxs, birlik son ma’nolarini voqelashtirib kelmoqda va bu ma’nolar [0] bilan ifodalanmoqda. “Kitobni olmadingiz” gapida inkor ma’nosi [-ma] qo’shimchasi bilan, mayl- zamon ma’nosi [-di] bilan, ko’plik ma’nosi [-iz] bilan ifodalanmoqda. O’zgalovchi kategoriya ham murakkab bo’lib, unda ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllari ma’nolari bir butunlikni hosil qiladi. Morfologik kategoriyalarning so’z turkumlari yoki gap bo’laklariga xosligi jihatidan tasnifiga ko’ra MKlar ikkiga bo’linadi:leksik-morfologik va funksional - morfologik. Leksik - morfologik kategoriyalar so’zlarning ayrim guruhlari- turkumlariga xos. Bular sirasiga son, subyektiv munosabat, qiyoslash, daraja, nisbat, o’zgalovchi kategoriyalar kiradi. Chunki son kategoriyasi, asosan, ot, olmoshlarga, qiyoslash, daraja kategoriyalari sifatlarga, nisbat, o’zgalovchi kategoriyalari fe’llarga xos leksik -morfologik kategoriyalar sifatida ajratiladi. Funksional - grammatik kategoriyalarga kelishik, egalik, kesimlik kategoriyasi kiradi. Chunki kesimlik kategoriyasi gap markazi ─ kesimni shakllantirsa, kelishik uning boshqa bo’laklarini shakllantiradi. Egalik kategoriyasi esa so’z birikmasi qurilishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. MKlar sintaktik qobiliyatlarining yo’nalishlariga ko’ra tasnifida “birin - ketinlik”, ya’ni grammatik kategoriyalarning sintaktik qobiliyatlarining “oldingisi bilan”va “keyingisi bilan” sifatida belgilanishi nazarda tutiladi. Masalan, “ kitobning ” so’zshaklidagi \-ning\ o’zidan keyin egalik shaklini olgan ot kelishi$ $shartligini, “ kitobi ” so’zidagi \-i\ bu so’zshaklidan oldin qandaydir qaratqich aniqlovchi bo’lishi zarurligini ko’rsatadi. O’zbek tilida egalik, nisbat, kesimlik, qiyoslash, son kategoriyalari so’zshaklning “oldingisi bilan” aloqalarini ko’rsatsa, kelishik kategoriyasi so’zshaklning “keyingisi bilan” aloqasini ko’rsatadi. Shaxsiy baho shakllari bu jihatdan mo’tadildir. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-7 - sinflari uchun mo’ljallangan ona tili darsliklarida ham yuqorida sharhlangan grammatik kategoriya va ularning tasnifi o’rin olgan. O’quvchilarga kategoriya ko’rinishlarini berishdan oldin to’plam va tasnif tushunchalarining mohiyati sodda va lo’nda qilib izohlab berilgan. Tasnif deganda biror predmetni, shaxsni, belgi, voqea, hodisani o’z ichki o’xshashliklari bilan bir to’plamga, guruhga kiritish yoki, aksincha, biror to’plamni uni tashkil etuvchi sinflarga, guruhlarga ajratish, farqlash tushuniladi. Darhaqiqat, o’quvchi ona tilining morfologiya bo’limida so’z turkumlari va ularning lug’aviy shakllari, ma’noviy guruhlari, so’zshakllari va ularning turlarini o’rganar ekan, mavzuni puxta o’zlashtirishi uchun tasnif asoslarini bilishi shart va zarurdir. Maktab darsliklarida so’zshakllari ikki guruhga ajratib o’rganiladi: aloqa- munosabat va lug’aviy shakllar. Aloqa-munosabat shakllari doirasiga egalik, kelishik, kesimlik kategoriyalari qo’shimchalari kiritilgan. Lug’aviy shakllar doirasida esa otlardagi son shakli, kichraytirish-erkalash shakli, sifatlardagi oddiy, qiyosiy, orttirma daraja lug’aviy shakllari, fe’llardagi nisbat va ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllari va harakat tarzi shakllari berilgan. Bunday shakllar o’zaklarga qo’shilib, ularning lug’aviy ma’nosiga qo’shimcha ma’no beradi. Aloqa-munosabat shakllari so’z birikmasi va gapni shakllantir а di. Lug’aviy shakllar va aloqa - munosabat shakllarining maktab darsliklaridagi talqini ham o’z xususiyatlariga ega. Lug’aviy shakllar morfologiya bo’limida har bir so’z turkumini o’rganish boshlanishida o’tilib, bu lug’aviy shaklning biz yuqorida UGM deb atagan ma’nosi sodda, bolalarga tushunarli shaklda bayon etiladi. Mavzu davomida har bir so’z turkumining LMGlari o’rganiladi va har bir LGM$

so’zlarida lug’aviy shaklning ma’no xususiyatlari ochib beriladi, ya’ni OGM va XGM lar berib boriladi. Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

O'xshashlar

Grammatik kategoriyalar

Grammatik shakl va grammatik kategoriya

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)

Grammatik ma’no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari