Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi
Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
77.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Egalik kategoriyasi UGMsi va uning nutqda voqelanishi
Sememaning nutqda voqelanishi
Kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Otlarda kelishik kategoriyasi
![o'rinlarda ham BK boshqa kelishiklarning o'rnini bosish imkoniyatiga ega emas. BKda aynan TK va QK bilan o'rin almashish imkoni kuchli. ChK, JK va O'Klarda esa bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyi n - i k ki ku n ke yi n, qis hl oqqa ketdi - qis hl oq ket di, oqshomda ketdi - oqs hom ketdi. Qaratqich kelishigi uch xil variantda qo'llaniladi: kitobning varag`i, mening uyim, qoshin qarosi . Tilshunoslikda QK ko'rsatkichini olgan so'zni qaratuvchi ,u bilan bog'langan so'zni qaralmish deb atashadi .Qaratqich - qaralmish munosabati ancha barqaror bo'lib ,QK ning so'z birikmasidagi sintaktik imkoniyati kuchlidir. Qaratqich kelishigi shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so’z birikmasi hosil qilmaydi, balki so'zning ajralmas qismiga aylanadi (to'satdan, qo'qqisdan kabi ravishlar tarkibida - dan ChK ning yaxlitlanishi kabi ). Qaratqich kelishigi affiksini olgan negiz egalik affiksini olgan negiz bilan bog'lanadi: oilaning baxti, Karimning kitobi. Bunday qurilishli so'z birikmalari [Ism q.k. + Ism e.q. ] so'z birikmalari umumiy qolipining voqelanishidir, bu birikmalarning lisoniy va nutqiy xususiyatlari tadqiqotchi S. Nazarova tomonidan batafsil o'rganilgan. Qaratqich-qaralmish konstruksiyasida turlicha ma'no munosabatlari voqelanadi. Tushum kelishigi ham bir necha morfologik shaklga ega: -ni, -n kabi. TK dagi so'z faqat fe'l bilan boshqariladi. Fe'llar TK dagi so'zga munosabatiga ko'ra ikkiga ajraladi: o'timli fe'llar va o'timsiz fe'llar. TK ham QK kabi BK bilan juda ko'p holatl arda o'rin almasha oladi: kitobni o'qidi - kitob o' qidi, olmani yedi - olma yedi… TK bilan shakllangan so'z gap tarkibida vositasiz to'ldiruvchi vazifasini bajaradi: …Novdalarni bezab g'unchalar Tongda aytdi hayot otini… (H.O.) Yigit qizga xat yozdi. Chiqish kelishigi yagona ko'rsatkichga ega: -dan. Bu qo'shimcha ko'rsatish olmoshlariga qo'shilganda bir [n] tovushi orttiriladi: u+dan=undan, shu+ga=shunga… Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, ChK va BKning o'rin almashish imkoniyati juda chegaralangan: nondan yeng- non yeng, choydan iching-choy iching… Chiqish kelishigidagi so`z gap tarkibida hol, to'ldiruvchi, ega, kesim bo'lib kelishi tan olingan:](/data/documents/cbd6e790-0f7b-49cf-8743-1ea29bc0a6bd/page-4.png)
![munosabati eng avvalo egalik kategoriyasi b i l a n b i r . Egalik kategoriyasi UGMsining sintaktik mohiyati [H shaxs-son T] b o ' l s a , kelishik kategoriyasining sintaktik mohiyati teskari yo'nalishdir: *[T→H], ya'ni tobe shakl sintaktik funksiyasidir. Shuning uchun kelishik sintaktik mohiyati (UGMsi) ni "tobeni hokimga bog'lash" tashkil etadi. Kelishik shakllari o'z ichida ikki guruhga ajratiladi. M.Qoshg'ariydan boshlab hozirgi davr tilshunoslarigacha bu guruhlarni ajratishda mushtaraklik bor. 1-guruhni, odatda, makon kelishiklari deb ataydilar. Bular j o ' n a l i s h , chiqish va o ' r i n kelishiklaridir. 2-guruh tilshunoslikda ko'pincha sof grammatik kelishiklar deb nomlanadi va ularga bosh, qaratqich, tushum kelishiklari kiritiladi. Ularning xususiyati sifatida aniq ma'noga ega emasliklari ta'kidlanadi. Makon kelishiklarining ma'noviy UGMsini makon /zamon, maqsad / sabab ma'nolar majmuasi tashkil etadi. Bosh, qaratqich, tushum kelishiklarida hokim yoki tobe so'zning qaysi turkumga mansubligi, ma'noning muayyan yoki umumlashmaligi (aniq, noaniqligi), tobe so'zning hokim so'zga nisbatan joylashish xususiyati tashkil etadi. Bu umumiy grammatik ma'nolar bir necha OGMlarda voqealanadi. Makon kelishiklarida quyidagi OGMlarni ajratish mumkin: - Makon / zamon ma'nosi. - Maqsad / sabab ma'nosi. - Manba / yo'nalish ma'nosi. 4. Qiyoslash ma'nosi. Makon kelishiklarining bu OGMlari har b i r kelishik shaklida yana xususiylashadi va nisbiy XGMlar shaklida nutqda voqealanadi. Dastlab makon /zamon OGM sining kelishik shakllarida voqelanishini ko'ramiz: I.1.Jo'nalish kelishigi. 1.1.1. Harakat yo'nalgan manba / obyektni ifodalaydi: uyga kelmoq, ertaga qoldirilmoq, kechga yaqin, osmonga qaramoq, kitobga chizmoq va boshqalar. 1.1.2. Yo'nalgan harakatning oxirgi chegarasi: devorga tegmoq, qishloqqa kelmoq, auditoriyaga kirmoq, aeroportga qo'nmoq… S o ' z birikmasi tarkibidagi tobe va hokim so'zning ma'nolari ular ifodalagan tushunchalar orasidagi hayotiy (real) aloqalar asosida bu ma'no behad katta rang-baranglik kashf etishi mumkin. 1.2. Chiqish kelishigi.](/data/documents/cbd6e790-0f7b-49cf-8743-1ea29bc0a6bd/page-6.png)
