Истиқлол ва миллий уйғониш даври адабиёти муаммоларининг намоёндалари - Tilshunoslik - Referatlar

Истиқлол ва миллий уйғониш даври адабиёти муаммоларининг намоёндалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

Истиқлол ва миллий уйғониш даври адабиёти муаммоларининг намоёндалари Режа: 1. Масаланинг ўрганилиш тарихига бир назар 2. Жадидчилик истилоҳи ҳақида 3. “Усули жадид” мактаблари 4. Жадидчилик ва олий таълим 5. Жадид матбуотчилиги 6. Татар матбуоти ва Туркистонда жадидчилик 7. Туркистон матбуоти саҳифалари

Адабиётлар: 1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар, 2 жилдлик 2-жилд, Т., 1998 2. Абдулла Бадрий. Ёш Бухороликлар кимлар. М., 1919, 3-бет 3. А.Икромов. Изб. труды в 3х томах. Т -1., 1972 4. Отажон Ҳошим. Жадид адабиёти тўғрисида. Қизил қалам мажмуаси. 2- китоб. Ўздавнашр, С-Т., 1929 5. Сўфизода. Тароналар, Т., 1968 6. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. Т., 2002 7. И.Гаспиринский. Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош. Симферополь, 1898.

Жадидчилик Туркистонда 19 асрнинг охирларида майдонга келган, 20 аср бошларида шаклланиб, 1917 йилга большевиклар тўнтаришидан кейин ҳам социалистик диктатура ўрнатулгунга қадар ўз мавқе ва йўналишини сақлаб қола олган ижтимоий ҳарактдир. У ижтимоий турмушнинг барча жабҳаларини қамраб олган эди. Муболағасиз айтиш мукнки, мазкур даврда юзага чиққан на сиёсий, на маданий бирор ҳидиса йўқки, унинг эътибор ва таъсир доирасидан четда қолган бўлсин. Жадидчилик ҳаракатлари эрта баҳорнинг шиддатли шамоллари сингари пўпанак босиб, билжираб кетган ўрта асрчилик турмушининг энг паски қатламларигача очиб ташлади. Момогулдурак бўлиб, Миллат ва Ватаннинг ҳаёт маомт масаласи кун тартибига қўйилгани ҳақида бонг урди. Чақмоқдек чақнаб унинг бағридаги яраларини ёритди. Обираҳмат бўлиб, она Туркистон кўксидаги маориф, матбуот, театр ниҳолларигна ҳаёт бахш этди. Бу ғояларнинг асосида миллий уйғониш, миллий мустақиллик учун кураш ётар эди. Жадидчиликнинг моҳиятини Миллат ва Ватанни англашдан улар манфати учун куршагача бўлган қизғин ва ҳаяжонли жараён ташкил қилди. Айни пайтда бу ҳаракат миллатни ҳам тарбиялар борди. Уни ўз бошига ёғилган ҳар бир офатни тақдир деб таъбир этишджан таҳлил қилиб, чорасини излай олиш даражасигача кўтарди. Хусусан жадидларимиз миллатнинг яшамоғи, траққий томоғи учун, биринчи навбватда, озод, мустақил бўлмоғи лозимлигини англаб етдилар ва кенг халқни уйғотишга алоҳида эътибор бердилар. Халқ эса Пўлатхон ва Дукчи Эшон воқеаларидан “Туркистон (Қўқон) мухторияти” моҳиятини англаш ва қўллашгача бўлган масофани босиб ўтдилар. Жадидларимиз сиёсий ишлар – ҳақ-ҳуқуқ, миллий давлат, ҳокимият масалалари билан мунтазм шуғалландилар. Айни пайтда, мактаб, маориф ислоҳ қилина бошлади. Миллий матбуот йўлга қўйилди. Театр пайдо бўлди. Янги адабиёт шаклланди, бир сўз билан айтганда, янги тафаккуур майдонга келди. Бу – миллатнинг ўзлигини англаш ва мустақиллик мафкураси эди.

Бу ҳол, шудҳасиз, миллатнинг кейнинги 3-4 асрлик тарихий тарққиётида мисли кўирлмаган бир ҳол эди. Унинг ҳаётида узоқ турғунликдан кейин янги босқич бошланишига далолат эди. Жадидчиликнинг моҳияти шунда. “Жадидчилик”нинг асосида “жадид” сўзи ётади. “Жадид”нинг маъно “янги” демакдир. У шунчаки “янги” ёки “янгилак тарфдори” дегани эмас. Балки “янги тафаккур”, “янги инсон”, “янги авлод” сингари кенг маъноларни ўзида мужассам этган. Истилоҳнинг кириб келиши Исмоийбек Гаспирали (Гаспиринский) очган янги мактаб номи билан боғлиқ. У ёзади: “... 1884 санаси Боқчасаройда бир мактаб (н)и “усули жадид” (г)а қўймиш эдим”. Бу бошланиши эди. Истилоҳнинг мазмуни мактабдоирасида қолмади, албатта. Абдулла Авлонининг “Таржимаи ҳол”идан: “Шул замонда (1894-1904 йиллар кўзда тутилади – Б.Қ) ерлик халқлар орасида эскилик-янгилик (қадим-жадид) жанжали бошланди. Ғазит ўқувғувчиларни муллалар “жадидчи” номи билан атар эдилар”. Жадидлар Усмонали Туркиядаги “Ганч (ёш) турк” “Ганч усмонали” таъсири билан “Ёш бухоролилар”, “Ёш хивалилар”, “Ёш туркистонлилар” деб ҳам номладилар. Биринчи икки ном расмий ташкилот даражасига кўтарилди. Драматург Абдулла Бадрий 1919 йилда “Ёш бухоролилар кимлар?” деган савол қўяди ва шундай жавоб беради: “...онларни фикру ҳаёллари ва муддаолари биз бечора ва қашшоқларни ғурбатдан, яъни амирлар, беклар ва бойларнинг зулмларидан озод қилмоқ ва бизларнинг роҳатимиз ва тинчилигимиз учун ҳаракат ва тараддуд қилмоқдур”. Ушбу мулоҳазанинг социалистик мафкура исканжасида билдирилгани туфайли социалистик бўёқда берилганини назардан соқит қилсак, ҳурлик, озодлик учун кураш жаиятнинг бош мақсадларидан қилиб белгилангани маълум бўлади.

Жадидчилик оқим эмас, ҳаракат. Ижтимоий-сиёсий маърифий ҳаракат. Яқингача ҳам у фақат маърифатчилик ҳаракати деб келинди. Бу атайлаб қилинган эди. Мақсад – жадидчиликнинг доирасини тарйтириш, социалистик-коммунистик мафкурадан бошқаси кенг халқ онгини қамраб олиши, эгаллаши муикн эмас, деган сохта тушунчанинг асорати эди. Аслида эса: 1) жамиятнинг барча қатламларини жалб эта олди. Уйғониш мафкураси бўлиб хизмат қилди; 2) мастақиллик учун кураш олиб борди. Унинг ғайрат ва ташаббуси билан дунё кўрган Туркистон муҳторияти бу йўлдаги амалий ҳаракатнинг дастлабки натижаси эди; 3) Маориф ва маданияти, матбуотни ижтимоий-сиёсий мақсадларга мослаб чиқди. Туркистондаги жадидчилик ХИХ асрнинг 80-йилларида Русия мусулмонлар, хусусан, Кавказ ва Волга бўийда ёйилган шу номдаги тараққийпарварлик ҳаракатининг бевосита таъсири ва самараси сифатида дунёга келди. Бунда юқорида номини зикр этганимиз Исмоилбек Гаспиралининг “Таржимон газетаси” (1883) ва у асос солган “усули жадид” (иккинчи номи “усули савтия”) мактаби (1884) ҳал қилувчи рол ўйнади. Шунингдек биздаги ХИХ асрнинг бошларидаги эски мактаб мадраса тизимидаги норизоликлар, хусусан А.Қурсавий (1776-1813), Ш.Маржоний (1818-1889) ларнинг тараққиётига тўсиқ бўла бошлаган Бухоро мактаб- мадраса тизимини кескин танқид қилувчи “Аллавойиҳ” (“Равшанликлар”) (А.Қурсавий) ва “Вафойятул аслоф ва таҳиятул ахлоф” (“Салафлар вафоти ва авлодлар дуоси”) (Ш.Маржоний) китоблари маълум аҳамиятга молик бўлди. 70-йилларнинг охирида шоирларимиз томонидан товламачилик, зиқналик, текинхўрлик каби Оврупа буржуа ахлоқий муносабатларини кескин фош этувчи туркум асарларининг таъсирини ҳам ҳисобга олмоқ керак бўлади. Булар адабиётнинг ҳам янгиланаётганидан далолат эди.

Шунингдек ХИХ асрнинг сўнгида Шарқ мусулмон мамлакатлари орасида кенг ёйилган Жамолиддин Афғоний (1839-1897), Муҳаммад Абдуҳ (1849-1905) номлари билан характерланувчи диний истилоҳчилик, Оврупа мустамлакачилигига қарши бирдамлик, борасидаги фикрларни ҳам назардан соқит қилиб бўлмайди. “Жадид” атамаси Туркияда ХХ аср бошидага адабиётга, унинг ҳам биргина йўналишига нисбатан ишлатилган. Шунингдек, “Русия жадидчилиги” ўзимизда эса, “Бухоро жадидчилиги”, “Турикстон жадидчилиги” деган атамаларини учратамиз. Туркияда 1839 йилдаги машҳур Мустафо Рашид Пошо томонидан ёзили, Гулхона майдонида эълон этилган ва тарихга “Гулхонаи хатти Ҳумояю” ними билан кириб, “Танзимот”ни бошлаб берган давр бизнингча янгилашиндир – жадидчиликдир. Тўғри, у асосан ғарбланишни тамал қилиб олган эди. Шунинг учун ҳам буган қарама- қарши равишда “туркчилик”, “усмончили”, “исломчилик”, “турончилик” каби миллий ғоялар ўртага ташланди. Оврупалашиш бизда ҳам жадидчиликнинг муҳим хусусиятларидан бири бўлган. чор ҳукумати бундан маҳаллий халқни руслаштириш йўлида фойдаланди ҳам. Туркчилик, исломчилик, ўзбекчилик кабиларнинг бу ерда майдонга келиши ҳам бежиз эмас. Аслида, бизнинг жадидларда фикр ва ғоя қоришиқлиги жуда кучли. Масалан, янги ўзбек адабиёти шаклланишининг бошида турган Муқимий, Фурқатларни олинг. Улар 30-йилларда жадид адабиёти вакилларпи сифатида умуман, тўғри талқин қилинган. Муқимий ўз хажвий асарларида савдо ва саноатнинг, яъни капиталистик турмуш тарзининг милли ахлоқимизни бузаётганини танқид қилади. Фурқат эса унинг ҳаётимизга кириб келаётганини мадҳ этади. Бири танқид, иккинчиси инкор йўлидан боради. Ёки Дукчи Эшонни олинг. У куч, зўрлик билан мустақилликка эриши тарафдори. У ҳам жадид: дин ислоҳотчиси, сиёсий курашчи. Жуда кў жадидларимиз уни рад этдилар. Бир қатор жадидларимиз онгли суратда советлар билан ҳамкорлик қилдилар, коммунист бўлдилар. Бу билан ҳам

ҳисоблашмоқ керак. бу ҳол, айниқса, мустақиллик учун олиб борилган курашда яққол кўринади. Бу борада 3 йўлни кузатиш мумкин: 1. Русияга тобеликдан зўрлик билан қутили, куч билан истиқлол олиш (Дукчи Эшон қўзғалони, 1916 йилда мардикорлик ҳаракати, босмачилик). 2. Муроса йўли. Руслар ёрдамида маърифатга эриши. Маърифат масаласида ҳақ-ҳуқуқ олиш, миллий хусусиятларни тиклаш (И.Гаспирали, М.Беҳбудий). 3. Ҳамкорлик йўли. Чор маъмурлари, сўнг эса Шўро ҳукумати билан бирга уларнинг дастурларида қатнашиш ва имкон бўлиши билан мустақилликни қўлга олиш. Бунинг учун маълум тайёргарлик кўриб бориш (Мунавварқори, Ҳамза, Авлоний). Ниҳоят, бизнинг жадидчилик Кавказ, Волгабўйи, Туркиядаги жадидчиликка нисбатан анъаналарга боғланиб қолган, умумевропа ижтимоий-маданий жараёнига тортиниш даражаси қийинроқ кечган жадидчилик. Бизда ҳар бир янгиликнинг кириб келиш жараёни ғоят оғир кечган. “Жадид” атамасининг Туркистонда илк марта ким томонидан қачон ва қаерда қўлланилганини аниқ белгилаш қийин. Лекин тахмин қилиш мумкинки, бу атама гарчи Исмоилбек томонидан 1884 йилдан истеъмолга киритилган ва “Таржимон” газетаси орқали Шарқу Ғарбнинг жуда кўп ўлкаларига ёйила бошлаган бўлса-да, бизга, асосан, 90-йилларда кириб келган. Шу муносабат билан машҳур ислотҳотчи Кримдаги мусулмон макларини ислоҳ қилиш заруратитни ва бу ислоҳотнинг мазмун- мундарижасини асослаб кўрсатиб, ҳужжат тайёрлаган эди. 1900-1925 йиллар “жадидчилик” тушунчасининг пайдо бўлиши ва ўз даврининг энг пешқадам ҳодисаси сифатида баҳоланган даврдир. 1938-1956 йилларда жадидчилик ва унинг вакиллари авлодлари қалбидан тамом сиқиб чиқарилди. Масалан, 1956 йилда ХХ аср боши адабиёти 4 ижодкордан таркиб топган эди: Ҳамза, Айний, Завқий, Аваз.

Ҳамза – мутаассиблар томонидан ўлдирилгани учун, Айний амир Саййид Олимхоннинг, аваз исфандиёрхоннинг, Завқий эргаш қўрбошининг калтагини еганлари учун. Бу мезон ҳориз кулгили, албатта. Лекин замон шунга мажбур қилган. Нотиқ жадидчиликнинг шаклланиш ва тараққиётини анъанавий 1905- 1917 йиллар қилиб белгилаб, у босиб ўтган йўлни 1917 йил Октябр билан ажратиб, иккига бўлди. 1917 йилгача қисми прогрессив, ундан кейингиси реакцион деб баҳоланди. Йўналиши эса маърифатчилик деб баҳоланди. Уни сиёсий масалалардан узоқ тутди. Табиийки, анжуман қатнашчиларинимнг кўпчилиги бу фикрларга эътироз билдирдилар. Лекин устоз адабиётшуноснинг жадидчилик ўзбек адабиёти парвози учун жуда катта ғоявий омил бўлгани, уни атрофлича ўрганиш ва холис баҳолаш бугунги илм-фаннинг кечиктириб бўлмайдиган вазифаси эканлиги хусусида мулоҳазалари барча қатнашчилар томонидан қўллаб-қувватланди. Тожикистондан А.Маниёзов, М.Шукуров, Р.Ҳодизода, Г.Ашуров, О.Сайфуллаев, Озарбайжондан А.Мираҳмедов, Татаристондан И.Нуриллин, Ўзбекистондан Э.Юсупов, Э.Каримов, Ҳ.Зиёяев, Э.Воҳидов, С.Қосимов, О.Файзуллаев ва ушбу сатрлар муаллифи қатнашдилар. 1989 йилда ЎзФА ва Ёзувчилар уюшмаси иштирокида адолат коммисиясининг 2 кун давом этган йиғилиши бўлди. Ўттизга яқин киши маъруза қилди. Янги фактлар, янги номлар ўртага тушди. 1990 йил 3 декабрда Москвада қатағон қилинган ижодкорларнинг меросини ўрганишга бағишланган йиғилиш бўлиб ўтди. Ўзбекистондан уч киши (О.Шарафиддинов, Н.Каримов, Б.Қосимов) иштирок этди. Республикамизнинг мустақилликни қўлга киритиши, ижтимоий- сиёсий соҳада бўлганидек, маънавий-маданий ҳаётимизда ҳам бутунлай янги саҳифа очди. Биз ўз халқимизга, ўз мулкимизга, ўз меҳнатимизга эга бўлдик. Тарихимизга тегишли факт ва ҳодисаларни, катта-кичик шахсиятларни ўзгаларнинг кўзи ва ақли билан баҳолаш барҳам топа бошлади. Миллат ва Ватан манфаати ҳамма нарсадан муқаддас тутилди. Шу аснода “Туркистон

(Қўқон) мухторияти” номи билан тарихга кирган, жадидларимизнинг сиёсий мустақиллик учун олиб борган курашларининг илк намунаси бўлган, лекин шўролар томонидан хоинона қонга ботирилган ҳодисани, “Босмачилик” номи билан бадном қилинган, аслида халқимизнинг ўз эрки, маънавияти йўлидаги кураши – миллий озодлик ҳаракатини қайта баҳолаш бошланди. Туркистон жадидчилиги хорижда ҳам ўрганилмоқди. Орлеан профоссери Лаззери, францз А.Беннингсон номлари дунёга машҳур. Америкалик Э.Олворт, немис И.Балауф, япон Х.Коматсу бу борада самарали ишламоқдалар. 1995 йил февралда Ўзбекистоннинг элчихонаси қошида Марказий Осиёни ўрганиш илмий тадқиқот институтида мазкур мавзуга бағишланган йирик симпозиум бўлиб ўтди.

O'xshashlar

Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Исҳоқхон Ибратнинг ҳаёти ва ижоди (1862-1937)

Хоразм адабий мактаби намоёндалари

Муҳаммад Рахимхон Феруз

Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси