Муҳаммад Рахимхон Феруз - Tilshunoslik - Referatlar

Муҳаммад Рахимхон Феруз

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

Муҳаммад Раҳимхон Феруз (1844-1910) Режа : 1. Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг ҳаёт йўли 2. Муҳаммад Раҳимхон Феруз – атоқли шоир, маданият ва санъат ҳомийси сифатида 3. Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг ижодий мероси 4. Муҳаммад Раҳимхон Феруз – “Ишқий ғазаллар пири” 5. Муҳаммад Раҳимхон Феруз ижодининг истиқлол йилларида ўрганилиши

АДАБИЁТЛАР 1. Муҳаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшоҳий. Т., 1991 2. Кайковус. Қобуснома. Тўлдирилган иккинчи нашри. Т., 1994 3. Комил Аваз. “Гарчи эрурмен толеъи Феруз” // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1994 йил 30 сентябр 4. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат ва фидоийлик. Тошкент, 2000 5. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Тошкент, 2004

Шоирнинг тахаллуси Феруз, асл ими Бобожондир. Бобоси Муҳамад Раҳимхон (1806-1825 йилларда хонлик қилган) шарафига уни муҳаммад Раҳимхон Соний деб атаганлар. У 1844 йили наврўз айёмида Хивада хон оиласида таваллуд топди. Хива мадрасасида ўқиди, унга мураббий, узтоз этиб забардаст шоир, буюк мутафаккир муҳаммад Ризо Огаҳий тайинланди. Огаҳий унга илми аруз, илми бадеъ, илми қофия сирларидан, тарих, фалсафа, мантиқ илмидан дарс берди. Огаҳий шогирди ҳақида қуйидагиларни ёзади: “Саййид Муҳаммад Раҳим Баҳодирхон йигитлик айёми ва айшу тараб ҳангомида ҳеч бир лавҳу луъбға мойил бўлмай, аксар авқот беш вақт намоз лавозимининг адоси, фаройизу сунан шуғлининг интиҳосидан сўнг китобхонлиққа, маънидонлиғ ишиға машғул бўлиб, ҳар турлик китобни мутолаа қилур эрди ва ўзга машғулотдин ани аъло ва афзал билур эди. Байт: Шаббоб айёмида бу улуғ одат, Валилик рутбасиндин аломат Хусусан, ҳар бир киооб мазмуниким, мавоиза ва насойиҳға муштамил бўлса, они бағоят севар эрди ва они ўзга китоблардин илгари тутар эрди”(Кайковус. Қобуснома. Тўлдирилган иккичи нашри. Т., истиқлол, 1994, 11 бет). Муҳаммад Раҳимхон ёшлик йилларида, айниқса, шеъриятга қизиқди, араб, форс тилларини чуқур ўрганди. 1863 йили Ферузнинг отаси Саййид муҳаммадхон вафот этади, 19 ёшли Муҳаммад Раҳим Хива тахтига кўтарилади. Ферузнинг салтанат соҳиби бўлиши тож-тахт учун курашлар, хунрезликлар билан амалга ошмади. Балки сарой аҳлларининг “шуаро ва фузало хайли”нинг хоҳиш-иродаси билан амалга ошди. Бу ҳолни муҳаммад Юсуфбек баёний “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида катта мамнуният билан тасвирлайди. Ёш салтанат соҳибини қутлаш, бу воқеага бағишлаб таърих ҳамда қасида битиш муҳаммад Ризо огаҳий зиммасига тушди. Чунки ўша даврда саройдаги энг мартабали инсон Огаҳий эди. Унинг 92 байтдан иборат ушбу

“Мавъизатнома”си Баёнийнинг мазкур асарида келтирилган. Огаҳий ўз мавъизасида ёш хонни панд-насиҳатларга изсил амал қилишга даъват этади: Бу сўзларниким, мен баён айладим, Неча байт бирла аён айладим. Буларга қаю шаҳки қилса амал, Онинг мулкига етмас асло халал. Ҳукумат биноси бўлур устувор, Онинг хонадонида тутғай қарор. Шаҳо, олам ичра бугун шоҳсен, Бурундин бу сўзларга огоҳсен. Умидим будирким, амал қилғасен, Амал айламакда жадал қилғасен. Дарҳақиқат, Огаҳийнинг ушбу “Мавъизатнома”си Феруз учун бир умр дастурамал вазифасини ўтади. Муҳаммад Раҳимхон Феруз хон, ақл билан сиёсат юргизувчи давлат арбоби эди. У ўта оғир шароитда давлатни бошқарди. 1863-1873 йилларда (Русия босқини хавфи кун сайин ошиб бораётган бир пайтда) мустақил ҳғукмрон бўлган бўлса, 1973-1910 йилларда, яъни вафотига қадар – 37 йил русия империяси мустамлакаси шароитида ҳукмронлик қилди. Марказий осиё русия истибдоди гирдобига тушган бу даврда у давлатни ниҳоятда табиркорлик билан бошқарди. Адабиёт, санъат, илм-фан ва маорифни ривожлантиришга раҳнамолик қилди. Хивада бевосита унинг ташаббуси билан маданий-маърифий, адабий муҳит юзага келди. Феруз ота-боболари даврида шаклланган Хоразм адабий муҳитини янада кучайтирди. Бу муҳитнинг пешвоси Огаҳий эди. Ундан кейин эса Комил Хоразмий давом эттирди.

Феруз ХИХ асрнинг иккинчи ярми ўзбек адабиёти равнақига катта ҳисса қўшди: саройда ўнлаб шоирлар унинг ҳимойлига бадиий ижод билан шуғулландилар. Муҳаммад Юсуф Баёний, Муҳаммад Расул Мирзо, Аҳмад Табибий, Аваз Ўтар ўғли, Чокар, Роғиб, Девоний, Ғозий, Шиносий, Оқил, Ғуломий, Комёб каби шоирлар шулар жумлаисдандир. Унинг саройида элликка яқин шоиру-ёзувчилар, созанда ва гўяндалар, муаррихлар, таржимонлар, хиттотлар, ноширлар фаолият кўрсатди. Муҳаммад Раҳимхон Соний она-юрт ободлиги, халқ маънавият учун қаттиқ қайғурди. Унинг бошчилигида мадрасалар, боғ-роғлар барпо этилди. Муҳаммад Раҳимхон ўз даврининг ниҳоятда пешқадам зиёлиси эди у мусиқашунос, бастакор, мусиқа сирларидан хабардор санаткордир. У хоразм мақомларини асраб-авайлаш, келгуси авлодларга тўлалигича етказишда буюк мутафаккир Комил Хоразмий ва унинг ўғли бастакор, мусиқашунос Муҳаммад Расул билан катта ишларни амалга оширди. Маълумотларга қараганда, Феруз санъаткорларга созандалик, гўяндалик шаҳодатномасини шахсан ўзи топширган. Халқ мақомларини бузиб ижро этганларни ҳатто жазолаган ҳам. Бу ҳақда махсус фармон ҳам қабул қилган: “ФОРМОНИ ОЛИЙ Бизким, хоразм мамлакатининг олий хоқони Муҳаммад Раҳимхон Соний қуйидаги Фармони Олийга имзо чекдик: Хоразм мақомлари халқнинг дахлсиз мулки деб эълон қилинсин. Ушбу Фармони Олийга шак келтирган ва мақомларни камситган, ёинки уни бузиб ижро этган кимсалар қаттиқ жазолансин! Муҳаммад Раҳим Соний 1299 йил жумод ул-аввал (1882)” Шоир Феруз ижодий мероси бизгача анча пароканда ҳолда етиб келган. Феруз улуғ устозлари огаҳий, комил Хоразмий девонларини қайта-қайта кўчиртирган, нашр эттирган. Аҳмад табибийни шеърларини тўплаб девон тузишга ундаган. Аммо ўз шеърларини тўплаб нашр этишга саъй-ҳаракат

қилмаган. Шунинг учун бўлса керак унинг бизгача етиб келган ижодий мероси у даражада катта эмас. Умумий ҳажми 2534 мисрадан – 98 ғазал, 7 мухаммас, 2 мусаддас, 4 маснавий, 7 рубоийдан иборат. “Ишқий ғазаллар пири” деб эътироф этилган Феруз лирикасининг асосий мавзуи ишқ-муҳаббатдир. Шоир ушбу мавзуда ўзига хос жозибали шеърлар битди. Унинг лирикасида шоҳнинг эмас, оддий инсоннинг – ошиқнниг руҳий кечинмалари, изтироблари ўз ифодасини топган. Феруз ғазалларида юксак инсоний фазилатлар эгаси – ошиқ ҳамда гўзалликда ягона, баъзан меҳрибон, баъзан зулмкор маъшуқа тимсоли туради. Лирик қаҳрамоннинг эътирофича, ишқ борасида шоҳу қул баробар: Гарчи эрурман толеъи Феруз ила оламға шоҳ, Лек ул парилар сарвари ол(д)идадурман қул бу кун. Ёки: Ишқ бир ўтдурур, нечукким барқ, Айламас шоҳ била гадони фарқ. Тушса ондин кўнгилга бир учқун, Куйдуруб бошиға солур қаро кун. Ферузнинг ишқий шеърлари, асосан, анъанавий йўналишда, бадиий тасвир воситалари ҳам ошиқнинг ҳижрон кечинмаларини, маъшуқанинг гўзал ҳусну-жамолини, нозу карашмаларини тасвирлашга қаратилади. Шоир тасвирида маъшуқа ниҳоятда илтифотли, раҳмдил, унинг ҳар сўзи Масиҳ каби ўлик жисмга жон ато этади, унинг жамолидан ошиқнинг шоми субҳга, ағёрнинг субҳи шомга айланади. Ошиқ – шоир дилбарининг бундай илтифотидан шу даражада мамнунки, унга Оллоҳдан олий мақому шодлик тилайди: Бу оқшом келду у дилбар адаб бирла салом айлаб, Ўлук жисмимга жон берди Масиҳосо калом айлаб.

Шабистонимни қилди оразнинг меҳридин равшан, Очиб рухсоридин парда қуёш янглиғ хиром айлаб. Аён айлаб жамолин қилди шомим субҳга табдил, Юзи ҳижронида ағёрнинг субҳини шом айлаб. Келиб юз навъ нозу ишва бирла меҳр этиб оғоз, Қошимда ўлтуриб деди тилин мўъжиз калом айлаб Ки “Эй, ҳажримда кўнгли лоладек доғ узра доғ ўлғон, Юрурсан бўйла токи айшу роҳатни ҳаром айлаб? Висолимға чу еттинг шоду масрур айлабон ўзни, Баён айла менга сен арзу ҳолингни тамом айлаб…” Шеърга эътибор берилса, шоир тазод, ташбиҳ, саволу-жавоб, талмеҳ каби шеърий санъатларни моҳирона қўллаагнини гувоҳи бўламиз. Феруз маснавий жанрида ҳам муваффақиятли қалам тебратди. Жами 706 мисрани ўз ичига олган тўрт маснавийси бунинг ёрқин далили. Ҳар тўртала маснавий ҳам динй-тасаввуфий руҳда битилган. Маълумки, шўролар замонида “феодал сарой адабиёти” ва унга мансуб бўлган шоирлар, айниқса, салтанат соҳиблари номи қораланган эди. Феруз ҳукмдор, хон бўлгани учун 74 йиллик советлар даврида эътибордан четда қолиб келди. Унинг асарларини ўрганиш, нашр этиш ман этилди. Феруз унитилаётган бир пайтд, 1960 йилларда шўролар мафкураси устувор бўлиб турган бир замонда Абдулла Қаҳҳор биринчи бўлиб шоир ижодини ўрганиш масаласини кўтариб чиқди. Жумладан, “Қизил Ўзбекистон” газетасида Феруз ижодини рад этиш мазмунидаги мақолага кескин қарши чиқиб “Феруз – машҳур лирик шоир, мусиқашунос, композитор, яхши таржимон. Умархон сингари ўз замонасининг шоирларини ўрдасига йиққан. 1873 йилда

босмахона сотиб олиб, Хоразмда биринчи китоб бостирган одам”, - деган эди. Аммо ўша 60 йилларда А.Қаҳҳорнинг куюниб айтган бу сўзлари эътибордан четда қолди. Феруз фаолияти ва ижодини ўрганиш Ватанимиз мустақилликка эришгандан кейин бошланди. 1991 йили Давлатёр раҳим ва Шихназар Матрасул “Феруз: шоҳ ва шоир қисмати” китобини босмадан чиқардилар. 1994 йили шоирнинг 150 йиллиги ватанимиз миқиёсида кенг нишонланди. Шоирнинг девони 1994 йили “Элга шоҳу ишққа қул” номи билан нашр қилинди. 1995 йили Гулсара Исмоилова “Феруз даври Хоразм адабий муҳити” мавзуида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. 1995 йили филология фанлари доктори Н.Жумаева “Феруз маданият ва санъат ҳомийси” асарини яратди. Муҳаммад Раҳимхон Сонийннинг адабий ижоди, унинг ватан ободонлиги, халқ фаровонлиги, илм-фан, маориф ва маданият равнақига қўшган улкан ҳиссаси бугунги кунда изчил ўрганилмоқда. У маснавийларидан бирида Оллоҳга илтижо қилиб шундай ёзган эди: Даҳр элига гарчи подшоман, Эҳсонга мустаҳиқ гадоман. Кўбтур манга раҳматингдин умид, Қилма мани – нотавонни навмид. Қил бахт ила толеъимни Феруз, Ҳар бир куним айла ийди Наврўз. Унинг умидлари, илтижолари ижобат бўлди. Шоир вафотидан 80 йил ўтгач, мустамлака кишанлари парчаланди. Юрт озод бўлди. Миллий истиқлол боис Ферузнинг хазон билмас иккинчи умри бошланди.

O'xshashlar

Аҳмад Табибий (1869-1910)

Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар

XVI АСРДА БУЮК АЛИШЕР НАВОИЙ ТРАДИЦИЯСИ ВА ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ ТАРАҚҚИЁТИНИ ЎРГАНИШДА БОБУР, МУҲАММАД СОЛИҲ АСАРЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ

Амир Шохмурод - Маъсумхон (1785-1800)

Амир Шохмурод - Маъсумхон (1785-1800)