Исмлар орқали ифодаланувчи тагмаънолар - Tilshunoslik - Referatlar

Исмлар орқали ифодаланувчи тагмаънолар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

Исмлар ор қ али ифодаланувчи тагмаънолар Кишиларга қўйилган исмлар ҳам тилимиз бойлигининг таркибий қисми ҳисобланади. Ўзбек тили турли тарихий даврларда юзага келган хилма-хил исмларга жуда бой бўлиб, бу номлар ўзбек халқининг узоқ маданий ва маънавий қадриятининг ажойиб дурдоналаридан биридир. Чунки бу номларда халқимиз босиб ўтган зиддиятли тарихий йўл, кенг омманинг турли-туман орзу-умидлари, армонлари, фалсафий, диний маънавий-аҳлоқий, тарбиявий-эстетик қарашлари, қадимий ўтмишидан гувоҳлик берувчи эътиқодлари, ўзига хос расм-русумлари, инсонларга бўлган ҳурмат- эҳтироми, фарзандига қаратилган меҳр-муҳаббати ўз ифодасини топган. 1 Шунинг учун исмларда тарих яширинган десак хато бўлмайди. Тилшуносликда исмларни ўрганувчи соҳа ономастика деб номланади. Ономастика ҳозирги кунда ўзининг ривожланиш босқичига кўтарилмоқда ва дунё тилшуносларини турли қирраларига жалб қилмоқда. Шунинг учун ономастика билан боғлиқ бўлган турли ҳодисалар талқин этилмоқда. Лекин ономастика билан тагбилим – тагмаъно боғлиқлиги ҳамда айримлиги, хусусан, ўзбек тилшунослигида ҳали ўрганилмаган соҳалардан биридир. Биз қуйида ушбу бўшлиқни тўлдирувчи дастлабки изланишларни фикрингизга ҳавола қилмоқчимиз. В.К.Кёке тагмаънони “инсон – олам” умумий қурилма (модель) орқали изоҳлаб, бундай умумий системада тилнинг фалсафий, руҳий, ижтимоий томонлари бирлашишини айтади. (2) Ҳудди шу умумий системада ономастика ва тагмаъно бирлашади. Унда исмларнинг ишора маънолари бирлаштирувчи восита бўлади. Лекин ҳар қандай исм ҳам тагмаъно ифодалайвермайди. Тагмаъно ифодаловчи исмлар халқнинг турли урф- одатлари, ижтимоий келиб чиқиши билан боғлиқ бўлади ва матн ичида қўшимча маънога ишора қилади. Яъни “Коса тагида ним коса”ни ифодалаб, ўзи иштирок этган гапларнинг мазмуний тузилишини мураккаблаштиради. 1 Реферативный сборник. Проблемы теории текста. Москва, 1978 год, с.105

Гап яширинган фикрга ишора этади. Шунинг учун бундай исмлар иштирок этган гапларнинг мантиқий тузилишида икки ҳукм мавжуд бўлади. Ўзбекларда Тўхтасин, Турғунбой, Эргашхон, Бўрихон, Машрабхон, Тўхтахон, Тўхтахон, Тўхташбой, Суннатилла, Сония, Тожиддин, Тожимирза, Тожиниса, Тожихон, Одина, Одинахон, Одилжон, Ойдин, Ойтожи, Холдор, Холдорхон, Холбиби, Холисхон, Холбек, Холмирза каби исмлар борки, улар халқимизнинг турли урф-одатларини, эътиқодларини, расм-русумларини ифодалайди. Шунинг учун улар иштирок этган гапларда турлича тагмаънолар англашилади. Масалан: Тўхтасин, Турғунбой, Турсунбой, Турғуной, Турсуной каби исмлар фарзандлари нобуд бўлаверган оилаларда қўйилади. Шу исм иштирок этган гапдан оиланинг юрак олдириб қўйган фожеаси ҳам акс этади. Турғуной сабаб унинг бошқа фарзандлари ҳам чекилмай катта бўлди, гапида Турғунойдан аввалги фарзандлари турмаган эканлиги англашилади. Бўрибой, Бўрихон исмлари тиш билан туғилган чақалоқларга қўйилади. Бу исмлар иштирок этган гапларда ҳам халқимиз урф-одатларига ишора мавжуд бўлади. Машрабжон ва Машрабхон исмлари она қорнида йиғлаган фарзандларга қўйилади. Аслида чақалоқлар она қорнида йиғламоқда. Оналарнинг ҳомиладорлик вақтида йиғлаганга ўхшаб туйилади. Шунинг учун бундай исмлар остида ҳам ишоравий маъно мавжуд. Сония исми арабча бўлиб, “иккинчи” тартиб сонини билдиради. Шунинг учун оилада иккинчи қизга қўйилади. Тожиддин, Тожихон исмлари баданида қизил доғлари бор чақалоқларга қўйилади. Баъзан бу доғлар бола вояга етган сари йўқолиб кетиши ҳам мумкин. Лекин бу ном қизил доғ билан туғилганлигини билдириб туради. Холдор, Холисхон, Холбуви, Холбек каби исмлар эса баданида хол билан туғилган болаларга қўйилади. Кейинги даврларда “Катта хол” – “менг” билан туғилган чақалоқларга қўйиш расм бўлмай қолди. Одина, Ойдин, Одилжон исмлари жума куни туғилган фарзандларга қўйилади. Кўриниб турибдики, ўзбек исмларида халқимизнинг

турли урф-одатлари, расм-русумлари, ижтимоий хусусияти акс этади. Шунинг учун бу исмлар иштирок этган гапларда юқоридагича урф- одатларга, ижтимоий хусусиятларга ишора маънолар яширин тарзда англашилиб туради. Бу эса исмларнинг тагмаънолари ҳисобланади. Тагмаъноларни англаш учун халқимизнинг турлича ижтимоий, диний, руҳий хусусиятларини, урф-одатларини тушуниш, билиш керак. Ана шундагина биз исмларга яширинган халқимиз тарихини англаб етамиз. Ҳар қандай исм остида, у қайси тилда қўйилган бўлса, ўша тилда сўзлашувчиларнинг ўзига хос хусусиятлари акс этади. Бундан ташқари шу ном матн ичида ўзи якка ҳолда бир қанча синтактик бутунликлар ифодалайдиган мазмунни англатади ёки бутун мазмунини белгилаши ҳам мумкин. Шунинг учун шоир ва ёзувчиларимиз асарлари қаҳрамонларига қўйиладиган исмларни ўта зукколик билан танлайдилар. Айниқса, исм қўйиш борасида А.Каҳҳор ўзига хос усулга эга бўлган сўз санъаткори ҳисобланади. Унинг танлаган исмлари шу исм остидаги қаҳрамонларнинг бутун асар бошидан охиригача бўлган хатти- ҳаракатларини, хусусиятини белгилайди. Масалан: “Ўғри” ҳикоясининг бош қаҳрамонига Кобил бобо исмини танлайди. Шу исм бу қаҳрамоннинг барча хусусиятини акс эттиради. Асарнинг мазмуни ҳам шу исм маъносига йўғрилгандай кўринади. Ёки унинг яна бир қаҳрамони Асрор бобо исми билан юритилади. Асар мазмуни ҳам шу исмга мос тарзда, шу исмни шаҳлаш учун хизмат қилган десак муболаға бўлмайди. Бу исмларни “гапирувчи исмлар” деса ҳам бўлади. Чунки асар қаҳрамонининг хусусиятини, ҳулқини, хатти-ҳаракатларини яширин тарзда исм англатиб туради. Шунинг учун қаҳрамонларга исм танлашда ҳам шу исмнинг маъносига, ишора хусусиятига эътибор бериш ниҳоятда зарурдир. Акс ҳолда, асар мазмуни билан қаҳрамон исми ўртасида номутаносиблик вужудга келади. Бу эса асарнинг муваффақиятли чиқишига тўсқинлик қилади.

Исмлар нутқий жараёнда муайян нутқий шароит учунгина ахборот воситаси бўлиши мумкин. Ахборот воситаси бўлиши учун сўзловчи ва тингловчи ўртасида шартномавий муносабат мавжуд бўлиши зарур. Агар шартномавий муносабат мавжуд бўлмаса, исмнинг ахборот бериш кўлами тораяди. Масалан: Аҳмад келди. Бу гапдаги “Аҳмад” исми сўзловчи ва тингловчига таниш бўлсагина ахборот беради. Таниш бўлмаса, Аҳмад исмли одам келганлиги тушунилади холос. Шунинг учун муайян нутқий шароитда бу исм тагмаъно ифодалаши учун сўзловчи ва тингловчига таниш бўлиши, қаерга кетганлиги, қачон келиши маълум бўлиши мумкин. Баъзи исмлар муайян нутқий шароитда салбий маъно англатиб, бошқа нутқий шароитда ижобий маъно ифодалаши ҳам мумкин. Бундай ҳолат исм эгасининг аҳлоқи, хусусиятига боғлиқ тарзда юзага чиқади. Шунинг учун маълум қишлоқ ва маҳаллаларда ижобий маъно билдиради. Бундай исмлар шу жиҳати билан матн ичида турлича тагмаънолар англатиб келади. Матн ичида шундай исмлар борки, улар лақаб деб юритилиб, баъзан киши номларига қўшиб айтилади. Уларга қассоб, ошпаз, муаллим, қўшиқчи, ҳофиз, тракторчи, пичоқчи кабиларни киритиш мумкин. Бу лақаблар касбига, аҳлоқига, хусусиятига кўра қўйилади. Матнда лақаб эгаларини касбини, юриш- туришини, хатти-ҳаракатини ифодалаб, турлича тагмаъноларга ишора қилади. Муайян нутқий шароитда кишилар ўз исми билан эмас, қариндошлик исмибилан аталади. Бунда ҳам сўзловчи ва тингловчи ўртасида шартномавий муносабат бўлсагина тушунарли бўлади. Бундай муносабат мавжуд бўлмаса, ахборот кўлами тораяди. Ёки қўшимча шарҳлар зарурати юзага келади. Масалан: Ота, она, ака, ука, опа, тоға, буви,бува, почча, қайнота, қайнона каби қариндошлик атамалари юқоридагича вазифани бажаради. Лекин шу атамалар остида ҳам турлича тагмаънолар ифодаланади. “Каримнинг қайнотаси келди” гапида “Карим уйланган” деган тагмаъно бор. Баъзи ҳолларда мутлақо қариндошлиги бўлмаган кишилар учун ҳам ота, она, опа, ака, ука, тоға, почча атамалари ишлатилади. Бу ҳурмат

юзасидан, ёши улуғлиги нуқтаи назаридан қўлланилади. Бундай ҳолатларда ҳам хилма-хил тагмаънолар юзага келади. Бунинг учун муайян нутқий шароит ва ўзаро шартномавий муносабатлар мажмуаси бўлиши зарурдир. Чунки тилдаги исмлар, олмошлар, ёрдамчи сўзлар, муайян нутқий шароитда маъно англатади. Уларнинг маънолари “Коса тагида ним коса” тарзида юзага чиқади. Шунинг учун тагмаъно билан ономастика ўзаро алоқадорликда таҳлил этилишни талаб қилади. Айниқса, топонимлар (жой номлари), гидронимлар (сув ҳавзалари номлари)нинг ўзига хос қирралари юқоридагича алоқадорликда очилади. Бу ҳозирги давр тилшунослигининг долзарб ва ўз тадқиқотчиларини кутаётган муаммолардандир.

O'xshashlar

Пресуппозиция ифодаловчи морфологик воситалар

Сузларнинг тагмаънолари хакида

Хикматлар ва маколларнинг мазмуний-грамматик хусусиятлари

Шарқона лутф

АСКИЯДА КУЛГИ ҚЎЗҒАТУВЧИ ВОСИТАЛАР