Сузларнинг тагмаънолари хакида - Tilshunoslik - Referatlar

Сузларнинг тагмаънолари хакида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Сўзларнинг тагмаънолари ҳакида Сўздин ўлукнинг танида руҳи пок, Руҳдаги тан аро сўздин ҳалок (А.Навоий) Навоий бобомиз сўзнинг қудратини жуда чиройли ифодалаб, сўз ўлган одам танасига руҳ бағишлайди, сўздан тандаги руҳ ҳалок бўлиши мумкин дейди. Ҳақиқатан, сўз орқали инсон ўз қалбини, юрагини очади. Шунинг учун сўз инсон қалби кўзгуси сифатида талқин этилади. Инсоннинг нутқи орқалиунинг маънавияти, билим савияси англашилиб туради. Юсуф Хос Ҳожиб “Кутадғу билиг” асарида чиройли ва теран нутқ ирод қилган кишини доно деб билиб, пала-партиш сўзлаган кишини билимсиз дейди: Доно сўзи гўё оқар сув эрур, Сув оқса ер узра кўп неъмат унур. Донолар бўлади мисоли чимзор: Қ айга оёқ қўйсанг, у ерда сув бор. Билимсизнинг кўнгли қум эрур гўё, Ўт-ўлан ўсмайди кирса ҳам дарё. Билимли кишилар танни ижтимоий меҳнат билан “койитиб”, билим билан овунадилар, бунинг ҳисобига “жон” семиради. “Жоннинг семириши” – инсон қалбининг маънавий завқ туйғулари билан чулғонишидир. Ахир: Танани улуши тамоқдан кирар, Жон улуши – сўз қулоқдан кирар, 1 - дейди. 1 Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билик. Тошкент, 1990 йил, 30-бет

www.arxiv.uz Сўз киши руҳиятини акс эттирувчи ноёб бойлик ҳисобланади. Унинг воситасида инсоният ўз билимларини, маданий бойликларини асраб-авайлаб, келажакка етказади. Шунинг учун сўз – маънавий бойликларимиз хазинасидир. Унда инсониятнинг ҳозирги кунгача бўлган барча изланишлари, тажрибалари, маданий мероси сақланиб келмоқда. Сўзнинг хусусияти ҳақида ҳар қанча гапирсак, шунча озлик қилади. А.Навоий тили билан айтганда, инсонни ҳайвондан фарқини кўрсатувчи асос – бу сўздир. Тангрики, инсонни қилиб ганжи роз, Сўз билан ҳайвондин анга имтиёз. 2 Сўзнинг борлиқ оламдаги бирор предмет билан, воқеа-ҳодиса билан, белги билан, миқдор билан, ҳаракат-ҳолат билан, жараён билан боғлиқ бўлган маъноси – лексик маъно дейилади. 1 Олма сўзининг борлиқдаги мева билан боғланган маъноси – лексик маъно ҳисобланади. Сўзнинг лексик маъноси умумлашма бўлиб, инсон онгидаги тушунчаларга ишора қилади. Шунинг учун нутқда турлича тушунчаларни юзага келтиради. Сўзнинг муайян нутқий шароитда олган маъноси тагмаъно, тагбилим, 2 қўшимча информация, 3 пресуппозиция, 4 презумпция 5 , яширин маъно номлари остида изоҳланмоқда. Бу ҳодиса қандай ном остида тадқиқ қилинмасин, гапнинг турли хусусиятларини тўғри талқин этишда жуда катта аҳамиятга эга. У сўзловчи ва тингловчиларнинг умумий билимлари асосида белгиланади. Муайян нутқий шароитда гапнинг рўёбга чиқишига ҳамда тўғри тушунилишига ёрдам беради. Шунинг учун тагбилим гапда ифодаланган ҳукмнинг табиий асоси, 6 “билишнинг умумий хазинаси”, 7 “олдиндан 2 А.Навоий. Ҳайратул-аброр. Тошкент. 1983 йил, 8-бет 1 Каранг: М.Мирзаев ва бошқ. Узбек тили. Тошкент, 1975 йил; Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқ. Ҳозирги ызбек адабий тили. Тошкент, 1980 йил, Узбек тили грамматикаси. 1-том, Тошкент, 1975 2 Н.Маҳмудов. Пресуппозиция ва гап. “ Ў збек тили ва адабиёти”, 6-сон. Тошкент, 1986 йил, 28-бет 3 О.Бозоров. Юклама категорияси. “Ўзбек тили ва адабиёти”. 2-сон. Тошкент, 1972-йил, 27-бет 4 А.Нурмонов ва бошқ. Ўзбек тилининг Ў збек тилининг мазмуний синтаксиси. Тошкент, 1992 йил, 113-бет 5 Е.В.Падучева. О понятии презумпции в лингвистической семантике. Семиотика и информатике Москва, Т- 8, 1977 йил, 109-бет 6 Г.Фреге. О смысле и значении (перевод). Семиотика и информатика. Т-8, М., 1977 йил, 40-46 7 В.Г.Гак. Теоритическая грамматика французского языка. Синтаксис. Москва. 1981, с.14

www.arxiv.uz билишнинг жами” 8 тарзида изоҳланмоқда. Биз ушбу ўринда тагбилим ва тагмаъно дейишни маъқул кўрдик. Чунки битта гапда бир қанча тагмаънолар, яъни, сўзнинг лексик маъноси остида ётувчи маънолар мавжудки, улар турли нутқий жараёнларда рўёбга чиқади. Масалан: Аҳмаднинг тўнғич ўғли Карим Андижондан Тошкентга ўқишга кетди. Бу гапдан бир қанча ҳукмларни тушунишимиз мумкин. Улар гап таркибидаги сўзларнинг ишоравий маънолари асосида юзага чиққан. Улар қуйидагилар: 1. Аҳмаднинг фарзандлари бир нечта 2. Карим Аҳмаднинг энг катта ўғли 3. Аҳмаднинг Каримдан бошқа ўғиллари ҳам бор 4. Карим ўрта мактабни тугатган 5. Карим талаба 6. Аҳмад – ота, эркак 7. Карим – ўғил, эркак. Бу ҳукмларнинг табиий асоси бўлиб, улар хилма-хил ишоралар мажмуасидан иборатдир. “Аҳмаднинг фарзандлари бир нечта” ҳукмига “тўнғич” сўзи ишора қилаяпти. “Тўнғич” сўзининг маъноси – энг катта, “бош фарзанд” кабилар бўлиб, Аҳмаднинг фарзандлари бир нечта эркаклигига ишора қилинмоқда. Бундай ишоравий маънони умумий билимларимиз хазинаси орқали тушунамиз. Сўзларнинг маънодошлик, шаклдошлик, зиддошлик каби хусусиятлари орқали ҳам тагмаънолар юзага келади. “Тоза” сўзининг нутқий маъноси асосида “кирлик” тушунилади. Адолат ётоқхонани тозалади. (А.Мухтор) гапида “тоза сўзининг ишорасидан “ётоқхона ифлос” деган ҳукм тушунилади. Нутқий жараёнда “тозаламали” сўзи ишлатилиши тагмаънонинг юзага чиқишига таъсир этмайди. Иккала ҳолатда ҳам “кирлик” тушунчаси юзага чиқаверади. Жуман кўйлагини қумга ёйиб қуритди (А.Мухтор) гапида ҳам “Жуманнинг кўйлаги ҳўл эди” деган ҳукм гапнинг мазмунидан 8 В.Г.Гак. Ў ша асар. 14-бет

www.arxiv.uz тушунилади. Бу ҳукмнинг юзага келишига гап таркибида иштирок этаётган “қуритмоқ” сўзининг ишораси асос бўлган. Аммо “қуритди” “қуритмади” тарзида ифодаланса ҳам “ҳўллик” тушунчаси англашилаверади. Чунки зиддошлик хусусияти асосида иккинчи қарама-қарши маъно умумий билиш хазинамизда бўлганлиги бунга таъсир этади. Натижада оддий содда гап орқали икки ҳукм ифодаланади. Бунда биринчи ҳукм гап таркибида иштирок этаётган сўзларнинг синтактик (ўзаро маъно ва грамматик боғланиши – кетма-кетлиги) жиҳатдан боғланиши асосида юзага чиқса, иккинчи яширин ҳукм гапда иштирок этаётган бирор тил бирлиги ёки мантиқий бирликнинг ишораси орқали тушунилади. Буни тилшуносликда тагмаъно деб аталади. Тагмаъно хилма-хил ишора воситалари орқали англашилади. Бу воситаларни дастлаб қуйидагича кўрсатиш мумкин: 1. Лисоний (тил хазинасидаги турлича ҳодисалар, сўзлар, қўшимчалар, ёрдамчи сўзлар, иборалар, синтактик бутунликлар) воситалар. 2. Мантиқий (мантиқий мушоҳада асосида) воситалар. 3. Лисоний бўлмаган (тил тузилишига кирмайдиган, лекин нутқни бевосита ва билвосита кузатиб борувчи) воситалар, тагмаъно гапнинг мазмунига мутаносиб тарзда англашилади. Шунинг учун тагмаъно англашилган гаплар шакл жиҳатдан содда бўлса ҳам мазмун жиҳатдан мураккаб бўлади. Бобурнинг қуйидаги байтидаги тагмаъно кўриб ўтсак, яна ҳам тушунли бўлади: Сочини савдоси тушти бошима бошдин яна, Тийра бўлди рўзғорим ул қаро қошдин яна. Бу байтда қуйидагича очиқ-аниқ ҳукмлар бор: 1. Бошимга сочининг савдоси бошидан тушди. 2. Рўзғорим ул қаро қошдин қора бўлди.

www.arxiv.uz Байт таркибида “яна” юкламаси яширин ҳукмларга ишора қилмоқда. Шунинг учун гап мазмунидан қуйидагича тагмаъно англашилади: 1. Сочининг савдоси аввал ҳам бошимга тушган. 2. Аввал ҳам рўзғорим ул қаро қошдан қора бўлган. Бундай яширин ҳукм байт таркибидаги “яна” юкламасининг тагмаъноси асосида тушунилади. Натижада байт мазмунан мураккаблашиб, содда шакл орқали мураккаб мазмун юзага чиққан. Мазмуний мураккабликни лисоний восита – юклама пайдо қилаяпти. Шунинг учун лисоний тагмаъно дейилади. Мирзо Бедилнинг қуйидаги рубоийсида тагмаъно кўпмаънолилик, маънодошлик, шаклдошлик ҳамда зиддошлик ҳодисалари асосида англашилиб, мазмуний мураккабликни ҳосил қилган: Дили ҳасад тўла, ичи қоралар, Доим туҳмат ила покни қоралар. Шип бурчига оппоқ пахта илиб кўр, Шамдондан барча не шунга ўралар. 1 Шу рубоийда қуйидагича очиқ-аниқ ҳукмлар мавжуд бўлиб, улар бевосита гап таркибида иштирок этаётган сўзларнинг маъно ва грамматик боғланишлари орқали ифодаланган: 1. Дили ҳасад тўла ичи қоралар доим туҳмат билан покни қоралайди. 2. Шип бурчига оппоқ пахта илиб кўргин, шамдондан барча ис шунга ўралади. Байтлардаги “қоралар” сўзлари шаклдошлик асосида муносабатга киришган. Биринчиси “ранг”ни билдириб, отлашган ҳолда одам маъносида қўлланган. Бундан ташқари “ичи қора” сўзи “пок” сўзи билан шаклдошлик муносабатида маъно ифодаламоқда. Иккинчи байтдаги сўзлар ўзаро шакл ва маъно муносабатдорлиги жиҳатидан мазмунан биринчи байтдаги сўзларга пахта – пок сўзига, ис - қора сўзига маънодош ҳисобланади. Ана шундай мураккаб муносабатдорликдан турлича тагмаънолар юзага келган. Уларни қуйидагича белгилаш мумкин: 1. Дили пок одамлар бошқаларни қораламайди. 1 333 рубоий. 70-бет. Тошкент, 1991 йил

www.arxiv.uz 2. Шип бурчига қора пахта илинса, унга ўтирган ис билинмайди. 3. Дили ҳасад тўла, ичи қора одамлар исга ўхшайди. 4. Дили пок одамлар ҳудди пахта сингаридир. Байтнинг тагмаънолари, турли лисоний ва мантиқий ишора воситалари орқали умумий билиш хазинамиз кўлами асосида тушунилади. Гарчи бу тагмаънолар матнда – байтда шаклий ифодаланмаса ҳам, биз матндаги турли ишоралар воситасида англаймиз. Шунинг учун ҳам “яширин маъно” ёки “яширин ҳукм” номлари остида талқин этилади. Ҳудди ўша яширин маъно – тагмаъно қайси сўз ёки шакл ишораси орқали тушунилса, ўша сўзнинг ёки шаклнинг тагмаъноси дейилади. Зулмунг эмас эрди халойиққа кам, Ким қиладурсен ани ўзунгга ҳам. 2 Бу байтдаги “ҳам” юкламасининг ишораси орқали “Халойиққа қилинган зулм ўша зулмкорнинг ўзига ҳам тааллуқлидир” деган тагмаъно тушунилади. Тагмаъно “ҳам” юкламаси воситасида англашилаётганлиги учун “ҳам” юкламасининг тагмаъноси дейилади ва бу тагмаъно лисоний восита орқали юзага чиққанлиги учун ҳам умумий таснифда “лисоний тагмаъно”га киритилади. Шунинг учун тагмаънолар қандай асосда юзага келаётганлигини аниқлаш уларни таснифлаш имкониятини яратади. Агар лисоний бирлик ишораси орқали тушунилса, лисоний тагмаъно дейилади. Мантиқий бирлик ишораси орқали юзага келса, мантиқий тагмаъно деб юритилади. Шу сабабдан тагмаънолар таснифи уни юзага келтирувчи асосларига қараб белгиланади. Тагмаъноларга ишора қилувчи воситалар хилма-хил. Айниқса, назмий асарларда ниҳоятда ранг-баранглик касб этади. Насрий асарларда эса услуб нуқтаи-назаридан келиб чиқиб, бир мунча кучсизроқ тарзида юзага чиқади. Лекин ёзувчининг бадиий маҳорати ва идрокига боғлиқ ҳолда кўп ва кам бўлиши мумкин. Тагмаъноларга ишора қилувчи лисоний воситалар ичида юкламалар ва кўмакчилар алоҳида ўрин тутади. Юклама ва кўмакчилар ёрдамчи сўз бўлиб, 2 А.Навоий. “Ҳайратул-аброр”дан. Тошкент, 1983 йил, 13-бет

www.arxiv.uz улар лексик маъно ифодаламайди. 1 Шу сабабдан уларнинг гап таркибидаги иштироки бир томонлама баҳоланиб келинди. Грамматик маъно ифодаланишига эътибор берилиб, уларнинг вазифаси чегараланиб қўйилди. Аслида, юкламалар ҳам, кўмакчилар ҳам гап таркибида грамматик маъноси билан иштирок этсада, лекин гап мазмунига таъсир этади. Гапнинг мазмуний тузилишида битта содда гапга тонг бўлган тагмаъно ифодалайди. Масалан: Гузар томонда фақат битта чироқ милтиллар эди (А.Каҳҳор) гапида “фақат” юкламаси иштирок этиб, шу гапни мазмунан мураккаблаштирган. Чунки бу гапнинг мазмуний тузилишида иккита ҳукм бор: 1. Гузар томонда битта чироқ ёниқ 2. Гузар томонда битта чироқдан бошқалари ўчиқ. Биринчи ҳукм гапнинг бевосита иштирокчилари – мавжуд ифодаланган гап бўлаклари орқали ифодаланган, яъни махсус ифодаловчи шаклларга эга. Ҳукм эса “фақат юкламасининг ишораси орқали тушунилади. Гап таркибида бевосита ифодаловчи шаклларга эга эмас. Биз уни умумий билиш хазинамиз кўлами ҳамда “фақат” юкламасининг ишораси орқали англаймиз. Шу сабабдан бу ҳукмни яширин ҳукм ёки ботиний ҳукм дейиш лозим. Бу гап синтактик жиҳатдан содда бўлса ҳам, мазмунан мураккаб ҳисобланади. “Фақат” юкламаси гап таркибида морфологик жиҳатдан “битта чироқ” бирикмасини ажратиб, таъкидлаб кўрсатаётган бўлса, мазмуний жиҳатдан инкор фикрлар ичидан тасдиғини ажратаяпти. Инкор фикр – ўчик чироқлар; тасдиқ фикр – ёниқ чироқ. Аксинча, тасдиқ фикрлар ичидан инкорини ажратиб кўрсатиши ҳам мумкин. Фақат у қаёққа кетаётганини ўзи билмайди. (А.Мухтор) гапида очиқ ҳукм: у қаёққа кетаётганини ўзи билмайди; яширин ҳукм: Бошқалар қаёққа кетаётганини билишади. 1 Қ аранг: М.Мирзаев ва бошқ. Ўзбек тили. Т., 1975 й.

www.arxiv.uz “Фақат” юкламаси, бу гапда мазмунан тасдиқ фикрлар ичидан инкорини ажратиб кўрсатган ва шу гапнинг мазмуний тузилишида битта содда гапга тенг келадиган тагмаънога ишора қиляпти. Фақат юкламаси ўзи ажратиб келаётган бўлакка яқин бўлган тушунчаларни зидлаш орқали тагмаъно ифодалайди. Зидланишнинг инкор ёки тасдиқ характерга эга бўлиши ўзи иштирок этаётган гапнинг кесими характерига боғлиқ бўлади. Агар фақат юкламаси иштирок этаётган гапнинг кесими бўлишли – тасдиқни билдирса, тагмаъно инкорни ифодалайди. Масалан: Ундан фақат Нисо буви хабар оларди (А.Каҳҳор) гапининг кесими бўлишли шаклда бўлиб, тасдиқни ифодалаганлиги учун “фақат” юкламасининг тагмаъноси инкорни англатади. Яъни, “бошқалар хабар олмас эди” деган тагмаъно юзага чиқади. Агар гапнинг кесими бўлишсиз шаклда келиб, инкорни билдирса, тагмаъно тасдиқни англатади. Масалан: Фақат шу орзусини ҳеч кимга айтмайди (А.Мухтор) гапида кесим бўлишсиз шаклда бўлиб, инкорни ифодаланганлиги учун “фақат” юкламасининг тагмаъноси тасдиқни англатади. Яъни “Бошқа орзуларини айтаверади” деган тагмаъно юзага чиқади. Бундан ташқари, фақат юкламасига синоним – маънодош бўлган –гина аффикс юкламаси ҳам юқоридагидай тагмаъноларга эга. Масалан: Сайлигина бу ерда кўпроқ кўринарди (Ж.Абдуллахонов) гапида “Бошқалар кўринмас эди” деган тагмаъно англашилган. Тагмаъно –гина юкламасининг ишораси орқали юзага чиққан. –гина юкламасининг грамматик ва мазмуний хусусияти фақат юкламасига ўхшайди. Хуллас, сўзлар муайян нутқий шароитларда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги ўзаро алоқадорликдаги шартномавий муносабат асосида хилма- хил тагмаънолар англатиб келиб, ўзи иштирок этаётган гапни ҳам мазмуний, ҳам мантиқий мураккаблаштиради. Мазмуний мураккабликни турлича воситалар юзага келтириши мумкин. Бундай воситалар лисоний ва лисоний бўлмаган воситаларга ажратилади. Лисоний воситаларга тил тузилишига кирувчи асослар кирса, лисоний бўлмаган воситаларга тил тузилишига

www.arxiv.uz кирмайдиган, лекин лисоний бирликларни нутқий жараёнда бевосита кузатиб борувчи асослар киради.

O'xshashlar

Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари

Фонема хакида тушинча

Дуст хакида суз

Синтаксис хакида умумий маълумот

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида