logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Шарқона лутф

Шарқона лутф

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Шарқона лутф Шарқ халқлари маданий меросига назар ташласак, улкан илмлар, бетакрор ишоратлар, нозик маънолар уммонига ўхшайди. Бу уммон бағрида жуда кўп маънавий бойликлар яширинган. Бундай маънавий бойликларни топиб, ундан баҳраманд бўлиш зеҳнимизга, идрокимизга боғлиқ. Зеҳний теранлик, беқиёс идрок саҳовати бизга ота-оналаримиздан қолган буюк неъмат ҳисобланади. Чунки ўтмишда яратилган илмий ва бадиий меросимизда хилма-хил ишоратларга безанган хазина мавжуд. Шу хазинани юзага чиқарувчи, қўриқловчи, авлоддан-авлодга ўтиб келишини таъминловчи восита ҳамда унинг калити тил ҳисобланади. Шундай экан, биз тилнинг қудратини шарқ халқларида қандай қадрланганлигини билмасак, тилимизга эътиборимиз сусаяди. Айниқса, тилдаги ишоратлар хазинасини чуқур англамаслик маънавий қашшоқликни келтириб чиқаради. Шунинг учун маънавий камолотга эришишда маданий меросимиздаги ишоратлар хазинасини чуқур ўрганиш ва ундан баҳраманд бўлишимиз зарурдир. Маънавий камолотнинг дебочаси тилдан ўринли фойдаланиш ва шарқона лутфни тўғри тушуниш ҳисобланади. “Шарқона лутф” бирикмаси таркибидаги “лутф” сўзи арабча сўз бўлиб, мулойимлик, раҳмдиллик, яхши муомала, марҳамат каби маъноларни билдиради. Бундан ташқари “эркинлик” маъносини ҳам ифодалайди. 1 Лутф сўзи кейинги даврларда “мулойимлик” маъноси асосида “силлиқ муомала”ни ҳам билдирмоқда. Хусусан, “шарқона лутф” бирикмаси турли ишоратларга бурканган нутқ маъносида қўлланилади. Шунинг учун биз кўпроқ хилма-хил ишоратларга асосланган нутқ маъносида ишлатишни лозим топдик. Шарқона лутф деганда, турли ишоратларга бой бўлган, нозик дид билан айтилган ва тагмаънолар воситасида мураккаблашган нутқ тушунилади. Ана шундай нутқнинг лисоний асоси мавжуд бўлиб, улар турлича таҳлил этилади. Айниқса, ўзбек тили нуқтаи назаридан текширилса, 1 П.Шамсиев. С.Иброҳимов. Навоий асарлари луғати. Тошкент, 1972 йил, 341-бет www.arxiv.uz бундай ҳолатлар ниҳоятда кўплиги ҳамда ўзига хос хусусияти турли нутқий жараёнларда юзага чиқиши кўзга ташланади. Лекин бундай нутқ ниҳоятда зукколик билан ирод этилади. Нотиқдан бадиий зукколик ва нозик идрок талаб этади. Алишер Навоий “... бу тилда ғариб алфоз ва адо кўпдур. Муни Хуш оянда тартиб ва рабоянда таркиб била боғламоғнинг душворлиги бор”, - деб тилдаги мураккабликка ишора қилади. 2 (Мазмуни: “Бу тилда ажойиб сўзлар ва ифодалар кўп. Буни хуш келувчи, гўзал туйилувчи ва жозибадор тартибда боғлаш жуда қийин”) Шунинг учун тилимизнинг ҳам шаклий, ҳам мазмуний гўзаллиги лутф орқали намоён бўлади, десак хато бўлмайди. Чунки лутф асосида нутқ мазмунан баъзан шаклан гўзаллик касб этади. Масалан: Лабинг бағримни қон қилди; Кўзимдин қон равон қилди. Нега холим ёмон қилди: Мен андин бир сурорим бор. (З.М.Бобур) Бу байтда “сўрорим” сўзи шаклдошлик асосида икки маънога ишора қиляпти. Иккала маъно ҳам байт мазмунига мос келади. Чунки “сўрорим” сўзидаги “сўрамоқ” ва “сўрмоқ - ўпмоқ” маънолари байтдаги лаб ва нега сўзларининг маъноларига мос ҳолда қўлланилган. Шунинг учун бу байт мазмунидан икки хил фикр тушунилади. Биринчи фикр шаклий муносабатдорлик орқали тушунилади. Яъни, менинг ҳолимни нега ёмон қилди, - деб сўрайман тарзида. Бундай маъно ўзаро синтактик бутунликлар орқали юзага чиқади. Иккинчи фикр “лаб” сўзининг маъноси билан боғлиқ ҳолда англашилади. Шунинг учун бир шакл орқали икки фикр ифодаланган. Бунда кўпроқ шаклдошлик ҳодисаси асосий вазифани ўтаган. Натижада шарқона лутф намунаси юзага келган. Нуқта лаб устида бежодур десам айтди санам, Саҳв қилмиш қудрат магар таҳрирда. 2 А.Навоий. Муҳокаматул-луғатайн. Асарлар. 14-том. Т.,1967 й., 107 б. www.arxiv.uz (Фурқат) Бу байтда икки маъно ўзаро матний боғлиқлик асосида англашилган. Биринчиси “лаб устида ҳоли бор бўлган маъшуқа”ни англатса, иккинчиси – лаб араз ёзувига ишора қилади. Яъни, лаб сўзида нуқта остида бўлиши керак эди, устига бежо қўйилганлигини англатаяпти. (Иу ﻟ ) Биринчи мисрадаги синтактик бутунликлардан лаб сўзининг ёзилишига ишора бўлса, иккинчи мисрадаги синтактик бутунликлардан биринчи мисрадаги мазмунни мураккаблаштириш бор. Шунинг учун бу байтда ҳам лаб сўзининг ёзилишига, ҳам маъшуқанинг ҳолига ишора бор. Ҳудди шундай мазмуний мураккаблик сўзларнинг ишоравий маънолари асосида ҳам юзага чиқади. Ишоравий маънолар турли лисоний ҳодисалар орқали англашилади. Шунинг учун лутф сўзини тагмаъно сўзи билантенглаштириш мумкин. Айт бу сочинг толасиму, жон ишим бир бандаму, Ёки сочинг толасига жон ипим бойландиму. (Э.Воҳидов) Бу байтда “тола” ва “ип” сўзлари ўзаро маъно муносабатда тенглаштирилган ва шу байт мазмунида “Маъшуқа сочининг қимирлаши ошиқ юрагининг ўйнашига таъсир этганлиги” тўғрисидаги фикр англашилади. Гарчи бу фикр байтнинг умумий мазмунидан тушунилса ҳам, лекин байт таркибида шу мазмунга ишора қилувчи сўзлар бор. Улар “жон” ва “соч”, “тола” ва “ип” сўзлари бўлиб, шу сўзларнинг муносабатдорликдаги алоқасидан яширин маъно тушунилади. Шунинг учун “Маъшуқа сочининг қимирлаши ошиқ юрагини ўйнатганлиги” тўғрисидаги фикр шаклий ифодаланмаса ҳам тушунилаверади. Бу шеъриятда лутф бўлса, тилшуносликда тагмаънодир. Лутф ва тагмаънонинг ўзаро тенг келиши аскияда яна ҳам яққолроқ кўзга ташланади. Аскияда кўпроқ шаклдошлик асосида лутф қилинади. Шунинг учун аскиядаги лутфни шаклдошлик ташкил қилади десак, хато бўлмайди. Лекин ҳар қандай шаклдошлик лутфни – тагмаънони ташкил www.arxiv.uz қилавермайди. Уларнинг маъно муносабатдорликдаги алоқаси мавжуд. Бундай алоқалар алоҳида текширишни талаб қилади. www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, - Т.: «Ўзбекистон», 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. Т.1.-Т.: «Ўзбекистон»,1996. 104-108, 123-130-б. 3. Каримов И.А. Ҳозирги даврда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг долзарб вазифалари. Т.5.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 104-114, 116-131-б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсақасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.6.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 31-40, 125-135, 149-162-б 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.-Т.: «Ўзбекистон», 2000. 6,8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38, 47-48-б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: «Ўзбекистон», 2002. 7. Каримов И.А. Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш ҳар бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. Андижон вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзлаган нутқ. «Ишонч», 2004 йил 26 май.

O'xshashlar

Сузнинг маъно жилолари
Суфи Оллохёр муножотлари
Ибратли умр
Суз зар, таржимон эса заргардир
Сифат ( сифат ясалиши )