Imlo va uning tamoyillari - Tilshunoslik - Referatlar

Imlo va uning tamoyillari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Imlo va uning tamoyillari R E J A: 1. Imlo (orfografiya) – tilshunoslikning alohida bir bo’limi. Imloning orfoepiya hamda alifbo bilan aloqadorligi. 2. Imlo tamoyillari. Imloning ma’lum qonun-qoidalar, me’yorlarga asoslanishi. 3. Imloning fonetik va morfologik tamoyillari. 4. Tarixiy -an’anaviy tamoyil asosida yoziladigan so’z va qo’shimchalar. 5. Imloda farqlash (differensiasiya) tamoyili. 6. Etimologik (yoki grafik) tamoyilning o’ziga xos tomonlari. 7. Imlo tamoyillarining o’zaro aloqadorligi, bog’liqligi

Tayanch tushunchalar: imlo (orfografiya), imlo tamoyillari, fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, tarixiy -an’anaviy tamoyil, farqlash (differensiasiya) tamoyili, etimologik (grafik) tamoyil. So’zlarni adabiy til me’yorlari asosida to’g’ri yozish – savodxonlik madaniylikning muhim belgilaridandir. Savodxon bo’lmoq uchun imlo qoidalarini bilish shartdir. Binobarin imlo qoidalari – savodxonligimiz asosidir. Imlo adabiy tilning yozma shakli bilan aloqador bo’lib, u to’g’ri yozish qoidalarini o’rgatuvchi hamda ular haqida batafsil ma’lumot beruvchi tilshunoslikning alohida bir bo’limidir. Imlo yozuv vositalari orqali so’z va so’z shakllarining bir xilda yozilishini tartibga soladi. Imlo tufayli so’zlar yagona yozuv shakliga ega bo’ladi. Imlo muayyan qonun - qoidalarga asoslanadi. Bu qoidalarga unli va undoshlarning yozilishi, asos va qo’shimchalarning yozilishi, qo’shma so’zlarning yozilishi, bosh harflarning qo’llanishi, ko’chirish qoidalari kabilar kiradi. Imlo qoidalari til taraqqiyotining ma’lum bir bosqichini nazarda tutgan holda tuziladi. Tilning rivojlanishi hamda ba’zi hollarda yozuvning o’zgarishi bilan imlo qoidalari ham shunga mos ravishda takomillashtirilib boriladi. Imlo orfoepiya hamda alfavit bilan uzviy ravishda bog’liqdir. Adabiy talaffuz me’yorlarining aniq ishlab chiqilishi o’z navbatida imlo qoidalarining puxta va pishiq bo’lishida yordam beradi. Alifbo adabiy tildagi fonemalarni to’la va to’g’ri ifodalash uchun yetarli harfiy belgilarga ega bo’lsa, imlo ham shunga muvofiq ravishda davr talablariga javob bera oladigan mukammal va qulay qoidalarni o’zida tarkib toptiradi. Har qanday yozuv tizimi ma’lum qonun -qoidalarga, ularning asosida yotuvchi imloviy tamoyillarga asoslanib ish ko’radi. Imloviy tamoyillar yozuv me’yorlariga oid qoidalarni bir xilda, turg’un shakllarda muayyan tartibda ushlab turuvchi asosiy omil sanaladi. Hozirgi o’zbek imlosi quyidagi tamoyillarga tayanadi: 1) fonetik tamoyil, 2) morfologik tamoyil, 3) tarixiy - an’anaviy

tamoyil, 4) farqlash (differensiasiya) tamoyili, 5) etimologik yoki grafik tamoyil. Fonetik tamoyil. Fonetik tamoyilga ko’ra, so’z va qo’shimchalar jonli nutqda qanday aytilsa, yozuvda ham shunday ifoda qilinadi. Masalan, son so’ziga - a, ong so’ziga -la, ishla so’ziga -v+chi qo’shimchasi qo’shilganda, bu so’zlar sana, angla, ishlovchi deb aytiladi va shunday yoziladi. Fonetik tamoyil imloni jonli nutqqa yaqinlashtiradi, yozuv bilan talaffuz orasida yaqin aloqa va munosabat borligini ko’rsatadi. Fonetik tamoyil so’zlarning talaffuz shaklini asos qilib oladi. Lekin bu tamoyil milliy til doirasidagi har qanday talaffuzga emas, balki adabiy talaffuz me’yorlari doirasidagi holatlarga tayanadi. Masalan, ketyapti so’zi o’zbek milliy tili doirasida ketvotti, ketopti, ketutti, ketyapti shakllarida turlicha talaffuz qilinadi. Fonetik tamoyil keltirilgan talaffuz shakllaridan adabiy me’yor sifatida tan olingan ketyapti shakliga tayanadi. O’zbek imlosida fonetik tamoyilga amal qiluvchi holatlarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Tilimizda bir qator fe’l asoslari a unlisi bilan tugaydi. Bunday fe’llarga -v qo’shimchasi qo’shilganda a tovushi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: chanqa+v = chanqov, teja +v = tejov, maqta +v = maqtov, qatna +v = qatnov, hayda +v = haydov, chayqa +v = chayqov, terga +v = tergov va boshqalar. 2. O’zbek tilida bir qator fe’llar –la qo’shimchasi bilan yasalgan. SHunday -la affiksli fe’llarga – v qo’shimchasi qo’shilganda so’z oxiridagi a tovushi o ga o’tadi va so’z o’sha shaklda talaffuz etiladi va yozilishda ham shunday holat saqlanadi: bag’ishla+v = bag’ishlov, sozla+v = sozlov, bog’la+v = bog’lov, aybla +v = ayblov, qishla+v = qishlov, oqla +v = oqlov kabilar. 3. Oxiri a tovushi bilan tugagan ba’zi so’zlarga -q qo’shimchasi qo’shilganda ham a tovushi o bo’lib aytiladi va so’z mana shu o’zgarishni hisobga olgan holda yoziladi: tarqa +q = tarqoq, so’ra +q = so’roq, yangra+q = yangroq, qaltira +q = qaltiroq, quvna +q = quvnoq, yumsha +q = yumshoq, yaltira +q = yaltiroq, sana +q = sanoq kabilar.

4. Tilimizdagi og’iz, ko’ngil, qorin, o’g’il, singil, o’rin, bo’yin, burun kabi so’zlar egalik qo’shimchasini olganda asosning ikkinchi bo’g’inidagi i yoki u unlisi tushirib talaffuz qilinadi. Bunday so’zlar fonetik tamoyilga ko’ra o’sha talaffuz shaklida yoziladi: og’iz+im= og’zim, og’iz+ing= og’zing, og’iz + i= og’zi; singil+im= singlim, singil +ing= singling, singil +i = singli; burun+ im= burnim, burun + ing= burning, burun +i = burni; o’rin +im = o’rnim, o’rin +ing= o’rning, o’rin +i = o’rni kabilar. 5. Imloda fonetik tamoyilga amal qilish oxiri jarangsiz q va k undoshlari bilan tugagan so’zlar imlosini qoidalashtirishda ham kuzatiladi: 1) oxiri q bilan bitgan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda q tovushi g’ tovushiga o’tadi va so’z shunday shaklda yoziladi: qiyiq+im= qiyig’im, qiyiq +ing= qiyig’ing, qiyiq +i = qiyig’i, oyoq +im = oyog’im, oyoq +ing= oyog’ing, oyoq +i = oyog’i. Bularga yana bayrog’i (bayroq +i ), ayig’i (ayiq +i ), qozig’i (qoziq+i ), qayig’i (qayiq+i ), balig’i (baliq+i ), qishlog’i (qishloq+i ) so’zlari misol bo’la oladi. Ba’zan q bilan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda q tovushi o’zgarishsiz qoladi. Bunday so’zlar ham fonetik prinsipga binoan o’sha shaklda yoziladi: axloq - axloqi, ittifoq-ittifoqi, mashq-mashqi, nutq - nutqi, huquq-huquqi, haq-haqi, xulq-xulqi, ishq-ishqi kabilar. 2) k undoshi bilan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda k undoshi jarangli g tovushiga o’tadi. Talaffuzda ham, yozuvda ham shu holat saqlanadi: bilak +im = bilagim, bilak+ing=bilaging, bilak +i = bilagi; tilak +im = tilagim, tilak +ing= tilaging, tilak +i = tilagi. Tirgagi (tirgak +i ), bargagi (bargak +i ), bezagi (bezak +i ), o’rdagi (o’rdak +i ), yuragi (yurak +i ), ilgagi (ilgak+i ), kovagi (kovak+i ) kabilar ham shunday so’zlarga misoldir. Ammo k tovushi bilan tugagan bir qator so’zlar egalik qo’shimchasini olganda jarangsiz k tovushi g tovushiga o’tmaydi, o’zgarishsiz, o’z holida aytiladi va bu so’zlar talaffuziga ko’ra yozilaveradi: nok+im = nokim,nok+ing= noking, nok+i = noki; chek+i =cheki, chok+i =choki, yuk+i =yuki, ishtirok+i =ishtiroki, tok+i =toki, tank+i =tanki, sirk+i =sirki, ocherk+i =ocherki, bank+i =banki, bak+i =baki kabilar shunday so’zlar jumlasiga kiradi.

6. Tilimizda jo’nalish kelishigi qo’shimchasi asosan -ga tarzida yoziladi: maktabga, zavodga, ishga, uyga, shaharga, Buxoroga kabi. Ammo nutq jarayonida k, q tovushlari bilan bitgan so’zlarga qo’shilib kelganda fonetik o’zgarishga uchraydi. Bu imloda aks etadi: 1) oxiri k bilan bitgan so’zlarda -ga affiksi -ka tarzida aytiladi va imloda ham shunday yoziladi: kovak+ga =kovakka, tilak +ga = tilakka, bilak +ga = bilakka, katak +ga = katakka, tuvak+ga = tuvakka, danak+ga = danakka va boshqalar. 2) so’z oxiri q undoshi bilan tugasa, -ga qo’shimchasi -qa tarzida talaffuz qilinadi, bu shakl imloda ham saqlanadi: pichoq +ga = pichoqqa, yotoq+ga = yotoqqa, tovoq+ga = tovoqqa, so’roq+ga = so’roqqa, tayoq +ga = tayoqqa va boshqalar. Aytilganlardan anglashiladiki , fonetik tamoyil yozuv bilan talaffuzni bir - biriga yaqinlashtiradi, ular o’rtasida ma’lum darajada umumiylikni vujudga keltirish uchun xizmat qiladi. Morfologik tamoyil . Bu tamoyilga ko’ra , so’zlar va ularning tarkibiy qismlari jonli so’zlashuvdagi talaffuziga qarab emas, balki asl shakllariga muvofiq yoziladi. Masalan, uchta, kelib turibdi, shanba, go’sht so’zlari og’zaki nutqda ushta, kep turipti, shamba, go’sh shaklida aytiladi. Lekin morfologik tamoyilga asosan uchta , kelib turibdi, shanba, go’sht tarzida yoziladi. Morfologik tamoyil o’zbek imlosining etakchi tamoyillaridan hisoblanadi. Imlo qoidalarining ko’pchiligi morfologik tamoyilga asoslangan holda tuziladi. Bu tamoyil so’z va morfemalarni yozishda bir xillikni ta’minlaydi. Hozirgi o’zbek imlosida morfologik tamoyil asosida yoziladigan so’z va morfemalarga namuna sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Jarangli b tovushi bilan tugagan so’zlarda bu tovush talaffuzda jarangsizlashib p tarzida aytiladi, ammo imloda asliga ko’ra jarangli b tovushi bilan yoziladi: kitob, maktab, mirob, javob, g’olib, kosib, tartib, laqab, azob, asab, targ’ib, mansab, maktub, choyshab kabilar.

2. Jarangli d undoshi so’z oxirida jarangsizlanib t tarzida talaffuz qilinadi, lekin asliga binoan har vaqt d bilan yoziladi:obod, ozod, savod, mard, dard, maqsud, dilshod, daromad, iqtisod, murod, harid, nobud, mavjud, madad, qand, zumrad, maqsad, tanqid va boshqalar. 3. O’tgan zamon fe’lining III shaxs ko’rsatkichi -di, o’rin kelishigi qo’shimchasi -da, chiqish kelishigi qo’shimchasi -dan jarangsiz tovush bilan tugagan so’zlarga qo’shilganda progressiv assimilyasiyaga uchrab -ti, -ta, -tan shaklida aytiladi, shunga qaramay morfologik tamoyilga binoan har doim -di, -da, -dan tarzida yoziladi: o’tti-o’tdi, ketti-ketdi, tutti-tutdi, ichti-ichdi, bitti-bitdi, ishta- ishda, ko’kta-ko’kda, o’tta-o’tda, ottan-otdan, boshtan-boshdan, o’qishtan- o’qishdan singarilar. 4. Og’zaki nutqda ba’zan so’z oxirida yonma-yon kelgan qo’sh undoshlardan keyingisi tushirilgan holda aytiladi, ammo yozuvda saqlanadi. Masalan do’st, go’sht, musht, g’isht, juft, to’rt, dasht, past, sust, rost, Toshkent kabi so’zlarda so’nggi t tovushi va xursand, bahramand, ixlosmand, davlatmand, garchand, Samarqand singari so’zlarda so’nggi d tovushi talaffuzda tushib qoladi. Lekin asliga muvofiq bunday so’zlar oxirida t va d undoshlari yozilaveradi. 5. Ayrim so’zlarning birinchi bug’inida u unlisi kelsa, ikkinchi bo’g’inida i tovushi eshitiladi, ammo yozuvda asliga ko’ra u tovushi saqlanadi va yoziladi: uchqun, uzun, unum, turmush, tuzum, butun, turg’un, mushkul, uzuk, uchqur, quzg’un, surgun, bulut, bugun, guruh, kumush, uzuk, usul, sukut, chuqur kabilar. 6. So’z o’rtasida kelgan n undoshi o’zidan keyingi b, m undoshlari ta’sirida m bo’lib eshitiladi, ammo asli bo’yicha doimo n bilan yoziladi: shamba, sumbula, tambal, mamba, aylamma, jomboz, yombosh, tambeh, yomma-yon (talaffuzda) –shanba, sunbula, tanbal, manba, aylanma, jonboz, yonbosh, tanbeh, yonma -yon (yozuvda) va boshqalar. Tarixiy--an’anaviy tamoyil . So’z va morfemalarning yozuvda qadimdan odat bo’lib qolgan shaklda yozilishi imloning tarixiy-an’anaviy tamoyili deb ataladi. Bu tamoyilda so’zlarning yagona shakli va talaffuzi e’tiborga olinmaydi. So’zlar hozirgi holatiga qarab emas, balki qadimdan an’ana tusiga kirib qolgan

qoidalar asosida yoziladi. Masalan fikr, qadr, aql, ilm so’zlari talaffuzda i tovushi orttirilgan holda fikir, qadir, aqil, ilim tarzida aytiladi. Ammo tarixiy -an’anaviy tamoyil bo’yicha bu so’zlar i tovushisiz yoziladi. Tarixiy-an’anaviy tamoyilga ko’ra yoziladigan so’zlarga misol sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1. O’zbek tilidagi o’zlashma so’zlarda ko’pincha ikki undosh tovush yonma-yon keladi. Bular talaffuz qilinganda ikki undosh orasida qisqa i unlisi paydo bo’ladi. Ammo bu imloda hisobga olinmaydi. So’zlar an’anaga muvofiq avvalgi shakllari bo’yicha yozila beradi: fahm, sharm, fasl, lahm, hatm, nasl, muhr, jabr, vazn, mehr, zulm, ayb, kibr, vasl, vazn, husn, sinf, jahl, naqsh, rasm kabilar. 2. So’z o’zaklarida ikki unlining qator kelishi aslida o’zbek tiliga xos xususiyatlardan emas. SHuning uchun og’zaki nutqda doim, oila, rais, oid, doira, maishat, qoida, doir, shoir, suiqasd, Noila, Naima, Raisa, Said, Saida kabi so’zlarda ikki unli orasiga bir y undoshi orttirib talaffuz qilinadi. Ammo bu xil so’zlar imloda tarixiy an’anaga muvofiq – y tovushisiz yozila beradi. 3. Hozirgi o’zbek adabiy tilida ba’zi bir qo’shimchalar ham tarixiy - an’anaviy tamoyil asosida yozilishi mumkin: 1) sifatdosh yasovchi -r (-ar) qo’shimchasining -ur shakli mumtoz adabiyotimizda keng qo’llanilgan. Bu shakl she’riy asarlarda hozir ham uchrab turadi: Jismimiz yo’qolur , o’chmas nomimiz, G’alaba to’yida bo’larmiz biz ham. (H. Olimjon). Agar kuylar esa sho’x dilrabolar, havolardan kelur dilbar navolar (Vosit Sa’dulla). 2) buyruq -istak mayli qo’shimchasi -gin o’tmishdagi an’anaga ko’ra ayrim hollarda -gil shaklida yoziladi: Dilrabo, hijronni mendan so’rmagil , gul o’zing bo’stonni mendan so’rmagil (H. YAhyoev). 3) hozirgi o’zbek tilida chiqish kelishigi qo’shimchasi adabiy me’yorga muvofiq - dan shaklida yoziladi. SHu bilan birga she’riy asarlarda ba’zan o’tmishdagi shakliga muvofiq -din tarzida ham ishlatiladi: Senga baxtdan taxt talarman, Toledin boshingga toj, Mulki husningga omonlik, Toju taxtingga rivoj (E. Vohidov).

4) harakat nomi qo’shimchasi -moqning -mak shaklida yozilishi ham tarixiy an’anaga muvofiqdir: YUzlarimni ko’rmak istasang, Osmondagi oyga boq, Ko’zlarimni ko’rmak istasang, Osmon to’la yulduzga boq, Gar o’zimni ko’rmak istasang, YOvni engib zafar bilan qayt (Uyg’un). Bundan tashqari, -dir qo’shimchasining ayrim hollarda -dur, -ga qo’shimchasining -g’a, -gani qo’shimchasining -gali, -mi affiks yuklamasining -mu shakllarida yozilishi ham tarixiy -an’anaviy tamoyilga ko’radir: boshindadur, ko’rinadur, yoshindadur, qoshindadur; qo’lg’a, yo’lg’a, g’amg’a; ko’rgali, kuydirgali, o’qigali, tergali; sog’indingmu, keldingmu, qoldimu, yozdimu kabi. SHuningdek, u, bu , shu, o’sha olmoshlari eski o’zbek tilida ul, bul, shul, o’shal shakllarida ishlatilgan. Bu shakllar hozirgi o’zbek adabiy tilida ham uchrab turadi: O’shal kun kelur (qo’shiqdan). Tushda ko’rdim ul parini ey sabo uyg’otmagil (E. Vohidov). Farqlash (differensiasiya) tamoyili . Bu tamoyilga ko’ra og’zaki tilda o’xshash, yaqin talaffuz qilinuvchi bir qator so’zlar yozuvda shaklan farqlangan holda yoziladi. Farqlashning bir necha ko’rinishlari bor: 1) unli tovushlarga ko’ra farqlash: jodi (asbob) – jodu (sehrli), oxir (so’ng) – oxur (mollarning oziqlanadigan joyi), urish (fe’l) – urush (jang, muhoraba), tursin (fe’l) – Tursun (ism), kampaniya (ma’lum davr) – kompaniya (sheriklar, shirkat); 2) undosh tovushlarga ko’ra farqlash: abzal (ot asbobi) –afzal (yaxshi), ganj (xazina) – ganch (qurilish materiali), paqir (chelak) – faqir (kambag’al, bechora), xush (yaxshi) – hush (sezgi, es), xol (yuzdagi xol) – hol (ahvol), pakt (siyosiy bitim) – fakt (dalil , isbot), zond (medisina asbobi) – zont (soyabon); 3) urg’u vositasida farqlash: atlas (geografik kartalar yig’indisi) – atlas (mato, material), yangi (sifat) – yangi (ravish), olim (ilmiy kishi) – Olim (ism), guli (meva guli) – Guli (ism), bosma (ot) – bosma (fe’l), akademik (sifat) – akademik (ot), olma – olma, suzma – suzma, surma – surma, tugma – tugma, tortma – tortma kabilar;

4) unlining cho’ziq-qisqaligi orqali, aniqrog’i yozuvda tutuq belgisini qo’llash orqali farqlash: davo – da’vo, ayon – a’yon, sava – sa’va, alam – a’lam, tana – ta’na, sher – she’r, tarif – ta’rif, taqib – ta’qib; 5) qo’shimchalarga ko’ra farqlash: bo’shlik (yuvoshlik, ojizlik) – bo’shliq (fazo), borlik (biror narsaga egalik, mavjudlik) – borliq (dunyo, koinot), otalik (otaga xos, otalik burchi) – otaliq (otaliqqa olish), tog’lik (tog’da yashaydigan kishi) – tog’liq (tog’li joy), oqlik (belgi oti) –oqliq (sut, qatiq), og’alik (akalik) – og’aliq (amal nomi). Misollarimizda -lik va -liq qo’shimchalari ma’noni farqlash uchun xizmat qilgan. Bundan tashqari, -li va -lik qo’shimchalari yordamida ham so’zlar yozuvda farq qilinadi: bolali (bolasi bor kishi)- bolalik (yoshlik, bolalik vaqti), belbog’li (belbog’i bor kishi)- belbog’lik (belbog’ bo’ladigan mato), kiyimli (kiyimi bor kishi)- kiyimlik (kiyim bo’ladigan mato), tog’li (tog’li joy)- tog’lik (tog’likda yashovchi), onali (onasi bor)- onalik (onalik mehri) va boshqalar. Etimologik yoki grafik tamoyil. Imloning etimologik yoki grafik tamoyili o’zlashma so’zlarning yozilishini qoidalashtirishda muhim rolь o’ynaydi. Bu tamoyilga ko’ra o’zlashma so’zlar manba tilda qaysi shaklda yozilgan bo’lsa, qabul qiluvchi tilda ham shunday shaklda yoziladi. Bunda o’zlashma so’zning o’zi mansub bo’lgan tildagi grafik shakli o’zbek imlosida ham saqlanadi. Rus tili va u orqali boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’z va atamalarning aksariyati o’zbek tilida mana shu etimologik (grafik) tamoyil asosida yoziladi. Masalan, rus tilidagi ocherk, opera, tonna, nota, pochta, rota so’zlari o’zbek tilida o’cherk, o’pera, to’nna, no’ta, po’chta, ro’ta shaklida talaffuz qilinsa-da, rus tilidagi grafik shakli bo’yicha ocherk, opera, tonna, nota, pochta, rota tarzida yoziladi. SHuningdek kombayn, kompot, montaj, motosikl, motor, obzor so’zlarining urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a unlisi tarzida; rektor, direktor, prorektor, transformator, traktor kabi so’zlarning oxirgi bo’g’inidagi o unlisi i tarzida aytiladi, ammo bu so’zlarda grafik tomoyilga ko’ra yozuvda o unlisi saqlanadi. Rus tilidan o’zlashgan bir qator so’zlar oxirida ikki undosh yonma -yon keladi. Bu so’zlar talaffuz qilinganda ikki undosh orasida qisqa i tovushi orttiriladi. Ammo yozuvda bu tovush hisobga olinmaydi va so’zlar etimologik tamoyil

asosida ruscha shaklida yozila beradi: litr, semestr, keks, boks, bifshteks, gips, orkestr, filьtr, punkt, teatr va boshqalar. Vise-prezident, unter-ofiser, kilovatt-soat, eks-chempion, gramm- molekula, gramm-atom singari ruscha o’zlashmalar o’zbek tilida ruscha holatiga ko’ra chiziqcha bilan yoziladi. Tilimizdagi ayrim arabcha so’zlar ham etimologik tamoyil asosida yoziladi. CHunonchi, muammo, maoniy, mutolaa, mudofaa, va’da, a’lo, she’r , ba’zan, ma’ruf, ta’lim, ta’zim, mash’al, qal’a, daf’a, shu’la, mo’’jiza, da’vat, hay’at, ma’rifat, ma’shuq, me’mor, ta’sis, daf’atan, ra’y, ne’mat, iste’fo, mo’’tadil singari so’zlar etimologik tamoyilga ko’ra arab tilidagi holaticha yoziladi. Ayirish belgili so’zlar asli arabcha bo’lib, arab alifbosi amal qilgan davrda ayn bilan yozilgan va talaffuz qilingan. Hozirda bu so’zlar amaldagi imlo qoidalariga ko’ra ‘ belgisi bilan yozilmoqda. YAngi alifbo bo’yicha bunday so’zlarda tutuq belgisidan foydalaniladigan bo’lindi. Etimologik tamoyil imloning morfologik va tarixiy -an’anaviy tamoyillariga yaqin turadi. Ular o’rtasida qandaydir o’xshashlik, umumiylik alomatlari mavjud. Lekin bu tamoyillar o’zaro farqlarga ega. Imloning yuqorida qayd etilgan besh tamoyili o’zaro bog’liq bo’lib, ular bir-birini to’ldirish uchun xizmat qiladi. Imlo tamoyillari yozuvning nazariy asosidir. SHu bois imlo tamoyillarini o’rganish yozuv amaliyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbek tilining yangi imlo qoidalarida, avvalgi qoidalarda bo’lganidek, fonetik va morfologik tamoyillar asos qilib olingan. Ammo morfologik tamoyilga asoslanish 1956 yil 4 aprelda tasdiqlangan „Uzbek orfografiyasining asosiy qoidalari"ga nisbatan ortgan. Bu tamoyil hammadan avval „Asos va qo’shimcha lar imlosi" bo’limida o’z ifodasini topgan.

A D A B I YO T L A R R O’ Y X A T I 1. Hozirgi zamon o’zbek tili. Faxri Kamol tahriri ostida. Toshkent, 1957, 253- 271-betlar. 2. SHoabdurahmonov SH. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980, 88-97-betlar. 3. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1992, 45-49-betlar. 4. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 2003, 76-78- betlar. 5. Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. Toshkent, 2006, 449-452-betlar. 6. Rahmatullaev Sh. Orfografiya qoidalari – savodxonligimiz asosi. Toshkent, 1980. 7. Rahmatullaev Sh. O’zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent, 1999. 8. Jamolxonov H. Grafika va orfografiya. Ma’ruzalar matni. Toshkent , 1999. 9. Jamolxonov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 2005, 101-108- betlar. 10. Begmatov E., Ismatullaev N. O’zbek imlosi. Toshkent, 1979. 11. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Toshkent, 1995.

O'xshashlar

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari

Alifbo va imlo qoidalari

Alfavit va imlo tushunchalari haqida

Grafika. Orfoepiya. Imlo

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi