Alfavit va imlo tushunchalari haqida - Tilshunoslik - Referatlar

Alfavit va imlo tushunchalari haqida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.5 KB

Ko'chirib olish

Alfavit va imlo tushunchalari haqida Alfavit - fonematik yoki fonografik yozuvning tartibga solingan ("alfavit tartibi") va qat'iy ketma-ketlikda joylashtirilgan unsurlari to'plamidir. Bu unsurlar nutq tovushning talaffuzini bevosita ifodalashi lozim. Alfavit tarkibiga yozuvda ishlatiluvchi boshqa belgilar, jumladan, tire, so'roq va undov belgilari kiritilmaydi, ular tinish belgilaridir. Alfavitda harfning u yoki bu tarzdagi talaffuzigina muhim emas, balki uning harfiy ketma-ketlik orasida tutgan, belgilab qo'yilgan o'rni ham muhimdir. Masalan, o'zbek-kiril yozuvidagi [ ў ] harfi qo'l va o'lka so'zlarida qanday talaffuz etilishidan qat'iy nazar u alfavitdagi o'rni o'zgarmaydi, bu o'rin qonun aktlari va an'analar bilan mustahkamlab qo'yilgandir. Mukammal alfavit tarkibida u yoki bu tilda nechta tovush mavjud bo'lsa, shuncha harf mavjud bo'ladi. Ammo hozirda, ba'zi maxsus tuzilgan fonetik alfavitlarni hisobga olmaganda, bunday ideal alfavitlar yo'q , chunki aksariyat hollarda alfavitlar asrlar davomida shakllangan an'analarga tayanadi. Ammo, jahon tajribasida milliy tillarning xususiyatlariga maksimum yaqinlashtirilgan alfavitlar mavjud, bunday alifbolar, odatda "yosh" alfavitlardir va ularning aksariyati keyingi yuzyil ichida qabul qilingan bo'lib chiqadi (masalan, hozirgi turk alfaviti, moldovan alfaviti va shk). Milliy alfavit, odatda, qadimgi yozuvlardan biridan milliy tilga moslangan holda "o'sib chiqadi" yoki boshqa xalqlardan ma'lum tarixiy shart-sharoitlar taqozosi bilan qabul qilinadi. Masalan, hozirgi roman-german tillarida gaplashadigan xalqlar foydalanayotgan yozuvlar alfaviti Qadimgi Rim sivilizatsiyasi mahsuli – lotin alfavitidan o'sib chiqqan. Ma'lumki, roman-german qabilalari yozuv sifatida Rimda qo'llangan lotin alifbosini tanladilar. 24 harfli lotin alfaviti rimliklarning tiliga ancha mos kelar edi, ammo u tovushlar miqdori 36-44 taga yetuvchi roman-german tillariga sirayam mufofiq kelmasdi. Shu sababli yangi harflar o'ylab topishga harakat qilindi, ammo bu intilish

muvaffaqiyatsiz chiqdi, shunda mavjud harflarga turli qo'shimcha, yordamchi belgilar ulash bilan muammoni hal qilishga intilindi. Masalan, nemischdagi [ü], [ä], [ő] harflari, italyanchadagi va fransuzchadagi [ç], polyak tilidagi [ž] harflari ana shu tarzda yuzaga kelgan va alfavitlardan joy olgandir. Shuningdek, bir necha harfdan bitta harfni ifodalash maqsadida foydalanish ham muomalaga kiritildi. Jumladan, hemis tilidagi sch -sh, ch- x, ingliz tilida sh –sh ( ш ) va hokazo. Arab alifbosiga asoslangan o'zbek yozuvi tarixida ham xuddi shunday hollarni ko'ramiz. Ajdodlarimiz bu yozuvni tillariga moslash uchun unga yangi harflar, diakritik belgilar ixtiro qildilar, ilova qildilar va bu hol to 1923 yilgacha davom etdi. Alfavitlarning yana bir tarafi shundaki, ba'zi tillarda ma'lum bir harf ma'lum pozitsiyalarda bir necha tovushni ifodalaydi yoki bir tovush so'z tarkibida kelish o'rniga qarab bir necha harflar bilan ifodalanadi. Masalan, ingliz tilida [c] fonemasi "c" va "s" harflari bilan ifodalanadi. Yoxud "s" harfi o'rni bilan [c], [z], [sh], [j] fonemalari ifodalanadi. Yuqorida bayon qilinganlarning barchasi alfavit xalqning tarixi, madaniyati bilan birga o'sib va rivojlanib borishini hamda milliy an'analar kabi asrlar davomida shakllanishini ko'rsatadi. Imlo – grafika (harflar tizimi) hamda orfografiya (ma'lum tartib-qoidalar asosida yozish)ni o'zida jamlaydi. O'z navbatida imlo qoidalari ham ikki guruhga ajraladi. Birinchi guruhga oid qoidalar grafika (harflar tizimi) qoidalari deb ataladi. Bu qoidalar ma'lum bir grafema (harf)ning tildagi u yoki bu tovushlar va boshqa fonologik birliklar (fonema, bog'in ...) bilan muvofiq kelish hollarini ta'riflab beradi. Bu muvofiqliklar ikki xil bo'lishi mumkin: harflarni va ularning kombinatsiyasini o'qish tartibi (masalan, o'zbek-kiril yozuvidagi ў (o') va y (u) harflari tiloldi va tilorqa ö,o hamda u,ü unlilarini ifodalashi; ingliz tilidagi "ea" harf birikmasining [i], [e], [ei], [iэ] tarzida o'qilishi); yozuvda fonemalar, fonema birlashmalari va boshqa prosodik hodisalarni ifodalash (masalan, o'zbek alfavitidagi ю, я, ё, e harflarining y+u, y+a, y+o, y+e tovush birikmalarini ifodalashi).

Ikkinchi turdagi qoidalar imlo (orfografiya) qoidalarini o'zida jamlaydi. Bu qoidalar ma'no tashiydigan til birliklarini, xususan, morfemalar va so'zlarni, shuningdek, so'z birikmalari va gaplarni to'g'ri yozishning yo'l-yo'riqlarini ifodalaydi. Imlo qoidalari til birliklarini o'zi ifoda etgan qoidalarga mufoviq holda talaffuz etilishini talab qiladigan "to'g'ri gapirish qoidalari" mavjud bo'lishini taqozo etadi. Agar mavjud alfavitlar "harflar miqdori tildagi fonemalar miqdoriga mos kelishi" tamoyiliga ko'ra tuzilganida edi, imlo qoidalariga bo'lgan ehtiyoj eng kamida teng yarmiga qisqarar edi. Ammo bunday ideal alfavitlar kam, aksar alfavitlar tarixan uzoq muddatlar davomida shakllangan, shu sababli alfavitning yozuvda qo'llanishini imlo yordamida tartibga solib turishga har doim ehtiyoj bor. Bundan tashqari, so'zlarni ajratib yoki qo'shib yozish, so'z ko'chirish va bo'g'in ko'chirish, katta va kichik harflarni qo'llash, qisqartmalarni ishlatish kabi hollar ham imlo qoidalarida ifodalanishi mumkin. Imlo bir qancha tamoyillar asosiga qurilgan bo'ladi: Fonematik tamoyil har qanday fonema so'zdagi o'rnidan qat'iy nazar faqat bitta harf bilan ifodalanishini taqozo etadi. Masalan, o'zbek tilidagi "maktab" va "maktabi" so'zlaridagi "b" tovushi talaffuzidan qat'iy nazar bir xil "b" harfi bilan ifodalanadi. Birinchi so'zda "b"ning jarangsizlanishi ("p"ga yaqinlashish), ikkinchi so'zda to'liq jarangli tovush sifatida talaffuz qilinishi harfni o'zgartishga asos bo'la olmaydi. Ammo alfavit va imloning yuqorida aytib o'tilgan xususiyatlari tufayli fonematik tamoyilni muttasil qo'llab bo'lmaydi. Fonetik tamoyil harf yordamida real talaffuz qilinadigan tovushning ifodalanishini taqozo qiladi, uning asosida "qanday eshitilsa, shunday yoziladi" degan qarash yotadi. Tillardagi aksar so'zlarning talaffuzi bilan yozilishi o'rtasidagi uyg'unlik mavjud bo'lgani uchun bu tamoyil "sezilmasdan" qo'llanadi. Etimolgik hamda an'anaviy-tarixiy tamoyillar yozuvda so'z yoki so'zshaklning hozirgi emas, balki tarixiy shaklini ifodalashiga asoslanadilar. Agar etimologik tamoyil til tarixi bilan bevosita bog'liq hodisalarni ifodalasa (masalan, "kaptar" so'zining ba'zan "kabutar", "hoqon" so'zining "qog'on" shaklida yozilishi),

tarixiy tamoyil yozuvdagi an'analarning saqlanishini ifodalaydi (masalan, darak gap oxirida "-dir" bog'lamasini keltirish: "bu- kitob" o'rniga "bu kitobdir" shaklida yozish). Morfologik tamoyil grammatik kategoriyalar formantlari uchun yagona shakl tanlanishini va uning og'zaki talaffuzi qanday bo'lishidan qat'iy nazar o'sha shaklda yozilishini taqozo etadi (masalan, o'zbek tilidagi tushum kelishigi uchun – ning shakli qabul qilingan, u og'zaki nutqda aksar hollarda –ni hamda –in, -i shakllarida talaffuz qilinsa-da, qabul etilgan shaklda yoziladi). Har qanday milliy imloda yetakchi hamda yordamchi tamoyillar mavjud bo'ladi. O'zbek imlosining amalda bo'lgan har ikki shaklida ham (1926 va 1995- yilgi) fonematik, fonetik, morfologik tamoyillar yetakchi hisoblanadi, etimologik va an'anaviy-tarixiy tamoyillar esa ikkinchi darajalidir. Shunday qilib, alifbo va imlo milliy tilning amal qilinishida katta rol o'ynovchi, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida faol qo'llanuvchi muhim ijtimoiy unsurlardir.

XULOSA O’zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tufayli xalqimiz 3 bora yozuv almashtirishga majbur bo’ldi. Sho’rolar davrida arab yozuvidan lotin yozuviga, so’ngra kiril yozuviga o’tish sof siyosiy sabablarga ko’ra amalga oshirildi hamda madaniyat va umuman mahalliy sivilizatsiyaning eng qiymatli yutuqlari bitilgan yozuvlar xalqning istak va xohishlariga zid ravishda goh “sotsializm qurilishini tezlashtirish”, goh “kommunizm qurilishi talablariga ko’ra” almashtirilaverdi. Eng yomoni har gal yozuv almashganida eski yozuv(lar) qonundan tashqari deb e’lon qilindi va bu yozuvdan foydalanish jiddiy cheklanib qo’yildi. Mustaqillik yillarida joriy etilgan yangi o’zbek alifbosi mamlakat va xalqning globalizatsiya jarayonlari avj olgan davrdagi ehtiyojlarini qondirish maqsadida qabul qilindi. Qonunning preambulasida haqli ta’kidlanganidek, mazkur qonun , “keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish” uchun qabul qilindi va u bu maqsadga xizmat qilmoqda. Muhimi, qonunning ikkinchi bandida qayd etilganidek, “ Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi”, ya’ni, yangi o’zbek yozuviga o’tish bilan an’anaviy yoki eski yozuvlar qonundan tashqari deb e’lon qilinmagan, balki, aksincha, bu yozuvlarni o’qish-o’rganish va foydalanishni garantiyalash ko’zda tutilgan. Bu qoida ushbu qonunnig jiddiy yutug’idir.

Xullas, yozuv va imlo islohotlari qandaydir mafkura yoki siyosiy kuchlarning maqsadlariga emas, xalq va jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozim, o’shandagina bunday islohotlarni ma’qullash va ijobiy baholash mumkin.

Fo yd alan ilgan ad ab iyo tlar 1 . Y . A b d u l l a y e v “ S o v g ’ a ” k i t o b i 2 . M a r d o n q u l B o l t a y e v “ L o ti n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ’ z b e k a l i fb o s i v a i m l o s i ” T o s h k e n t 2 0 0 3 y . 3 . B . M e n g l i y e v “ H o z i r g i o ’ z b e k a d a b i y ti l i ” Q a r s h i 2 0 0 4 y . 4 . R . J o ’ r a q u l o v “ I s ti q l o l a l i fb o s i ” 5 . S h . R a h m a t u l l a y e v . O ’ z b e k ti l i n i n g y a n g i a l i fb o s i 6 . I n t e r n e t m a ’ l u m o t l a r i w w w . z i y o n e t . u z 7 . w w w . p e d a g o g . u z

O'xshashlar

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari

Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi

Imlo va uning tamoyillari

Alifbo va imlo qoidalari

O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida