logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Hol

Hol

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB
Ko'chirib olish
H ol Reja: 1. H olning gap q urilishidagi o’ rni 2. H olning ma‘noviy turlari h a q ida 3. H ollarning tuzilish ига кo’ра turlari 4. H olning ifodalanishi H olning gap q urilishidagi o’ rni . H ol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakillari - Pm ning ma ‘ noviy xususiyatlarini muayyanlashtiruvchi , oydinlashtiruvchi b o’ lak , ya ‘ ni gap kengaytiruvchisi sanaladi . Q uyidagi gaplarni q iyoslaylik : 1. Jamshid ishladi . 2. Jamshid kecha ishladi . 3. Jamshid ertaga ishlaydi . Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi s o’ zshakllari gap kesimi vazifalarida kelgan b o’ lib , bosh q a b o’ laklar ana shu markaziy b o’ lakning muayyanlashtiruvchilaridir . Jamshid leksemasi har uchala gapda ham kesimdagi Pm ning shaxs-son, kecha, ertaga so’zlari esa payt ma‘nolarini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi shaxs-son ma‘nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (Pm) voqelanishidagi zamon ma‘nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. Aniqrog’i, kesimlikda o’tgan zamon ma‘nosi voqelanganda hol hozirgi yoki kelasi zamon ma‘nosida bo’lmaydi. Demak, ma‘lum bo’ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik kategoriyasi ma‘nosi bilan uzviy bog’langan gap kengaytiruvchisi payt holidir. Payt holi kesimga bog’lanar ekan, undagi lug’aviy qism ma‘nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosi bilan bog’liq ekanligi ot kesimli gaplarda yanada yaqkol ko’zga tashlanadi. Masalan, ot leksema o’z semantlik valentligini to’ldiruvchi har xil aniqlovchilar bilan erkin birikuvlar hosil qila oladi: a‘lochi talaba, shaharlik talaba, o’nta talaba va h. Bunda birikuv hosil qilish uchun talaba so’zining gap hosil qilishi, gap tarkibidan o’rin egallashi shart emas. Qiyoslang: a‘lochi talaba, Jamshid a‘lochi talaba. Har ikkala holatda ham hosil bo’lgan birikuv me‘yoriydir.CHunki aniqlovchi so’z kengaytiruvchisidir. Biro q bugun talaba, ertaga talaba, kecha talaba kabi s o’ z birikmalari g’ ayrime‘yoriydir. Lekin ular gap tarkibiga kiritilganda, talaba s o’ zi kesim mav q eini egallaganda, bu g’ ayrioddiylik y o’q oladi. 1.Men bugun talabaman. Sen kecha talaba eding. Demak, bugun, kecha s o’ zlari gap kengaytiruvchilari b o’ lganligi sababli va gap markazidagi Pm ga tortilganligi, bo g’ langanligi sababli s o’ z birikmasidagi nome‘yoriylik gap tarkibida bar h am topadi. O’ rin h ollari h am s o’ z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi ekanligi bunday vazifada keluvchi s o’ zlarni gapda va gapdan tash q arida SB h osil q ilish uchun ot leksemalarga tobelab k o’ rish asosida amin b o’ lish mumkin. Q iyoslang: 1. Q ishlo q da muallim, zavodda ishchi. 2. H alim sha h arda o’q ituvchi, G’ afur zavodda ishchi. K o’ rinadiki, birinchi guru h birikuvlar g’ ayrime‘yoriy, ikkinchi guru h birikuvchilar esa o’ zbek nut q iga xos me‘yoriy q urilma ekanligi h ech kimda shub h a uy g’ otmaydi. Demak, o’ rin h ollari payt h ollari kabi gap kengaytiruvchilaridir. Endi h olning bosh q a turlariga di qq at q ilamiz: 1.Ilgari ikkalamiz birga talaba edik. 2.Bu payt sen kabi o’q ituvchiman. 3.SHu boisdan dadam ishchi edi. Birinchi gapda birga s o’ zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o’ xshatish, uchinchi gapdagi shu boisdan s o’ z shakli sabab h ollaridir. Ular gap kengaytiruvchilarimi yoki s o’ z kengaytiruvchilari ekanligini ani q lash uchun birikuvlarni gap tarkibidan chi q arib, zikr etilgan s o’ zshakllar talaba, o’q ituvchi, ishchi s o’ zshakllarining ma‘noviy valentligini t o’ ldirayotgan-t o’ ldirmayotganligini tekshiramiz: 1.birga talaba. 2.sen kabi o’q ituvchi. 3.shu boisdan ishchi. K o’ rinadiki, birikuvlar nome‘yoriy va tobe s o’ zshakllar h okimlarning lu g’ aviy-ma‘noviy birikuvchilari emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mav q ei bilan bo g’ langandir. Demak, h olning mazkur turlari h am gap kengaytiruvchilaridir. Biz h olning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot-kesimli gaplardan foydalandik. Chunki h ollar otga ular kesim vazifasida kelgandagina bo g’ lanadi. Fe‘llar bilan esa kesim vazifasida kelganda h am, bosh q a h ollarda h am bo g’ lanaveradi. H ol gap markazini shakllantiruvchi Pm bilan bo g’ lanar ekan, u, umuman, gap konstruktiv tizimida q anday mav q ega ega b o’ ladi? H ol gapning mutla q konstruktiv uzvi emas. Chunki h olsiz h am gap tashkil topaveradi. Demak, h ol kesimdan q uyi mav q eni egallaydi. K o’ pincha h olning gap tarkibiga kiritilishi Pm ma‘nolari bilan zich bo g’ lanmaydi. Shu boisdan h ol egadan h am q uyi mav q eni egallaydi. Chunki nut q iy gaplarda kesim or q ali egani tiklash h olni tiklashdan ancha o’ n g’ aydir. Ifodalanmagan h olni tiklash q iyin. Ammo shuni takidlash lozimki, ba‘zan kesimning W si ma q omida o’ rin, payt, sabab, ma q sad va bosh q a ma‘noli aktantlar bilan kuchli alo q ada b o’ ladigan leksemalar yuzaga chi qq anda, gapning yuza q olipida h ol egadan k o’ ra zarurro q foliyatga ega b o’ ladi. Masalan, yurish fe‘llari (bormo q , kelmo q , yetmo q , ketmo q ) kesim vazifasida kelganda gapda o’ rin h ollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: Uyga bordi. Sha h ardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga yetdi. Bu albatda, kesimlik kategoriyasi birikuvchanligi bilan emas, balki kesim vazifasida kelayotgan fe‘lning ma‘noviy xususiyatlari bilan belgilanadi. Demak, h olning gap q urilishidagi zaruriy b o’ lak darajasiga k o’ tarilishi kesimdagi W ning muayyanlashish e h tiyoji bilan belgilanadi. H ol gapning konstruktiv b o’ laklari sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o’ rinni egallaydi. H olning ma‘noviy turlari . H ollar nut q da gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish- h arakat, h olat, vo q ea- h odisaning o’ rni, payti, tarzi, mi q dor-darajasi, sababi, ma q sadi, natijasi, sharti ( q atorni yana davom ettirish mumkin) kabi ma‘nolarni ifodalaydi. Bosh q a gap b o’ laklariga nisbatan h olning ma‘noviy turlari nisbatan k o’ pro q ajratiladi. Lekin, olaylik, ani q lovchining rang-tus ani q lovchilari, xususiyat ani q lovchilari, h ajm-shakl ani q lovchilarini ajratish grammatik, sintaktik q urilish nu q tai nazaridan manti q siz b o’ lgani kabi, h olning ma‘noviy turlari h am gap sintaktik q urilishi uchun daxlsizdir. Shuningdek, k o’ p h ollarda o’ rin-payt h ollarini (Botir urushda bilinadi), sabab va ma q sad h olini ( O’q ish uchun Toshkentga keldi), ravish va mi q dor h olini (Isroil q ayta- q ayta o’q idi) far q lash q iyin. Chunki h ol va s o’ zlararo munosabatlar nut q sharoiti, vo q ea- h odisaning tabiatiga va s o’ zlovchining ma q sadiga mos ravishda turlicha tovlanishi mumkin. H ollarning tuzilish turlari. Lisoniy sintaktik q olipning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, uni t o’ ldiruvchi nut q iy birliklar bir uzv h u q u q iga ega h ar q anday katta-kichiklikda b o’ lishi mumkin. H olning bir s o’ z bilan ifodalanishi: 1.To g’ am sha h arga meni h am olib bordi. 2.SHalola shoshilib j o’ nadi. 3. Q iz bilan salomlashib su h batlashdi. H olning s o’ z birikmasi bilan ifodalanishi: 1.To g’ am notanish sha h arga meni h am olib bordi.2.SHalola fav q ulodda shoshilib j o’ nadi. 3. Q iz bilan d o’ stlarcha salomlashib su h batlashdi. Demak, bir s o’ z shakl bilan ifodalangan h ol sodda h ol va kengaygan (birikma h olidagi) birikma bilan ifodalangan h ol murakkab h ol deyiladi. H olning ifodalanishi . H ol barcha musta q il s o’ z turkumlari bilan ifodalanadi. Fe‘l: Shalola shoshilib gapirdi. Ot: Uydan chi q arib ketdi. Sifat: U yaxshi o’q iydi. Son: Bir keldi, bir ketdi. Olmosh: Bunda ari keltiradi bol. Ta q lid: U pi q -pi q kuldi. Ravish: Ish kech tugadi H olning kesimga bo g’ lanish usullari bitishuv va bosh q aruvdir. Bitishuv alo q asida h ol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan s o’ zlar keladi. Ular sifat, ravish, son, olmosh va ta q lidlardir. 1.Vazifani x o’ b uddaladi (sifat). 2. Qo’qq isdan kulib yubordi (ravish). 3. G’ un g’ ir- g’ un g’ ir su h batlashdi (ta q lid). 4.Bir gapirib, o’ n kular (son). 5.Kun botguncha kelmadi (fe‘l) Ot, fe‘l, olmosh h ol vazifasida kesimga bosh q aruv usulida bo g’ lanadi. Buning uchun ot kelishik shakillari va k o’ makchi, o’ xshatish, fe‘l esa ravishdosh va o’ xshatish shakllariga ega b o’ ladi: 1.SHa h ardan q aytdi. 2.SHoshilib gapirdi. 3.Odamdek yashadi. 4.Uxlagandek yotardi. H olning kesimga birikishida bo g’ lanish omillari munosabati q uyidagicha b o’ ladi: 1.[SHMJ-MSHJ]:1.Uydan keldi. 2. G o’ dakday kuldi. 3. Shoshilib gapirdi. 2.[MJSH-MSHJ]: 1.Tez o’q irdi. 2. Qo’qq isdan kulib yubordi. 3.CHindan q iynaldi. Demak, h ol va kesimning bo g’ lanishida birikuvchi unsurlarda bo g’ lanish omillari munosabati ikki xil kombinatsiyali b o’ ladi: [SHMJ-MSHJ] va [MJSH-MSHJ]. Bu h ol va kesim birikuvida LS Q lardan biri [Wmsh- WPm] va ikkinchisi [W-WPm] ekanligini k o’ rsatadi. Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Davlat tilida ish qog‘ozlari yuritish tarjimayi hol tavsifnoma tavsiyanoma
Xitoy tilida o’rin holining grammatik xususiyatlari
Ikkinchi darajali bo’laklar
Ravish - so'z turkumi
Gap bo'laklari