logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Xitoy tilida o’rin holining grammatik xususiyatlari

Xitoy tilida o’rin holining grammatik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.55859375 KB
Ko'chirib olish
Xitoy tilida o’rin holining grammatik xususiyatlari Mundarija Kirish 1. Xitoy tilida holning o’ziga xos xususiyatlari 2. Xitoy tilida o’rin holining grammatik xosliklari – o’rin holining turlari, ifoda shakllari, gapdagi o’rni 3. Xitoy tilida o’rin holini yasovchi predloglarning sintaktik xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’rganayotgan mamlakat tilining grammatik tizimini chuqur o’rganish, jumladan gap bo’laklarini alohida tahlil qilish tilni mukammal egallashda muhim ahamiyatga ega. Xitoy tili grammatikasidagi ikkinchi darajali gap bo’laklaridan holni o’rganishga o’zgacha yondashuvni talab qiladi. Hususan, hol mavzusini umumiy emas, torroq ko’lamda tahlil qiladigan bo’lsak o’rin holining ahamiyati katta. O’zbek tilidan farqli o’laroq predloglar ishtirokida namoyon bo’lgan o’rin hollarining tegishli predlogi holning oldidan qo’llanilsa, o’zbek tilida esa mazkur predlog hol bilan birga so’z shakli yasovchi qo’shimcha sifatida qo’llaniladi. Masalan, 在在在在 zai Buhala – Buxoro da , 在 在 在 wang qian zou – oldin ga yurmoq va h.k. Xitoy tilida o’rin holining o’ziga hos xususiyatlari juda ko’p bo’lib, ularni atroflicha tahlil qilish va shu yordamida o’zbek tilida xitoy tili grammatikasi yuzasidan ma’lumotlar bilan boyitishning zaruriyligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mazkur ishimizga materiallar to’plash jarayonida shuning guvohi bo’ldikki, so‗nggi yillarda hol va hususan o’rin holi bo‗yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari holning ma’no (mazmun) turlari keragicha tahlil qilingan bo‗lsa-da, uning grammatik tabiati chuqur va atroflicha tavsif etilmaganligini ko‗rsatadi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar ham holning faqat nutqiy ko‗lamdagi tashqi belgilari, ma’nosi, vazifasi hamda ifodalanish xususiyatlarini talqin qilishga bag‗ishlangan. Mavzuning yangiligi. Yuqorida o’rganilgan dalillarga tayanib mazkur tadqiqot ishi muammosi o’zbek tilida batafsil o’rganilmaganligi kuzatildi. Shuningdek ishda tadqiqot mavzusi bilan bog’liq katta hajmdagi asliyatdagi manbalar xitoy tilidan o’zbek tiliga o’girildi. Kurs ishining maqsadi o’rin holining grammatik xususiyatlarini ochib berish; vazifalari o’rin holining turlarini bir-biridan farqlash, o’rin holining tarkibiy qismi hisoblanuvchi ayrim predloglarning sintaktik mazmunlarini tahlil qilishdan iborat 2 Kurs ishining ahamiyati. Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti tarjima nazariyasi va amaliyoti basi, xitoy tili va adabiyoti sho’’basi, shuningdek xitoy tiliga ixtisoslashgan litseylar va maktablarda amaliy ahamiyat kasb etib, ma’ruza matnlarini tuzish, amaliy mashg’ulot ma’ruzalarini tayyorlash, ilmiy-uslubiy qo’llanmalarni yaratishda asqotishi mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur ishimiz Kirish, uchta paragraf, shuningdek, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. 3 Xitoy tilida holning o’ziga xos xususiyatlari Hol bu – kesim-predikat ichidagi boshqa bir qo’shimcha tarkibiy qismdir. U kesimning markaziy so’zidan oldin qo’shilib, vaziyat, payt, o’rin, yo’nalish, shat, ob’yekt, tasdiq, inkor, soha, daraja va h.k. qirralardan kesimning markaziga sayqal beradi yoki chegaralaydi. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasida holga shunday izoh keltiriladi: ― HOL (tilshunoslikda) — gapning ikkinchi darajali bulaklaridan biri bo‗lib, ish-harakatning belgi-sifatini, uning bajarilish usulini, shu bajarilish bilan bog‗liq bo‗lgan o‗rin, payt, sabab, maqsad, shart-sharoit, miqdor-daraja kabi xususiyatlarini ko‗rsatadi. Hol ravish, fe’l, ot, sifat, son, olmosh kabi so‗z turkumlari bilan, shuning‗dek, taqlidiy so‗zlar bilan ifodalanadi: Odil uyalganidan qizarib ketdi (Oybek); Sulaymonov tantanali ravishda knopkani bosdi (Abdulla Qahhor); Yetti o‗lchab, bir kes (Maqol). Ravishning barcha turlari hol vazifasida kela oladi. Fe’lning ravishdosh, sifatdosh shakllari hol vazifasida keladi. Masalan, Saida kulib so‗zladi. Anvar jilmaygan holda kirib ketdi 1 ‖. Hol va aniqlovchi (atribut)ning o’xshash tomoni shundan iboratki, ikkisining oldidan ham qo’shimcha element qo’shiladi; farqli tomoni – hol kesim (predikat) ichidagi qo’shimcha element hisoblanadi, aniqlovchi esa ega yoki to’ldiruvchi ichidagi qo’shimcha bo’lakdir. Ergash gap tartibi nuqtai nazaridan qarasak, hol ikkinchi yoki uchinchi tartibdagi elementdir, ba’zida hatto yanada quyiroq tartib elementi. Holning strukturasida odatda hol bo’lib quyidagilar xizmat qiladi: sifat, ravish, payt, o’rinli otlar, xohish-istak fe’llari, ko’rsatkich olmoshlar, hamda yo’nalishni ifodalovchi so’z birikmalari, predlogli so’z birikmalari, fe’lob’yektli so’z birikmalari, kesim tipidagi birikkan so’z birikmalar, kesim tipidagi ergashgan so’z birikmalar, kesim tipidagi ega-kesimli so’z birikmalar va h.k. 1 O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 11-jild, - B.371 4 Harakat hisob so’zli miqdoriy so’z birikmalari hamda reduplikativ shakladagi miqdor so’z birikmalari (xoh harakat hisob so’zi, xoh predmet hisob so’zi bo’lmasin) ham hol bo’lib xizmat qilishi mumkin. Xitoy tili grammatikasida holning yozma belgisi struktur yuklama ― 在 ‖ de hisoblanadi . Hol o’zidan keyin ― 在 ‖ de ni olishi ham mumkin, olmasligi ham mumkin bo’lib, vaziyat bir oz murakkab. Odatda miqdoriy so’z birikmasi, egakesimli so’z birikmasi, fe’l-ob’yekt tipidagi so’z birikmasi va hokazolar hol bo’lib kelgan paytida, aksariyati ― 在 ‖ de ni oladi. Predlogli so’z birikmasi, yo’nalishni ifodalovchi so’z birikmasi, xohish-istak fe’llari, payt, o’tin-joy otlari hol vazifasida kelgan chog’ida esa ― 在 ‖ de ni ola olmaydi. Ravish, bir bo’g’inli sifatlar hol vazifasida kelganida ham odatda ― 在 ‖ de ni olmaydi. Agar markaz so’z oldidan bir necha hollar (ko’p qatlamli hollar) bo’lsa, bu holda ularning so’z tartibiga e’tibor berish kerak. Ko’p qatlamli hollardagi hollarning miqdori odatda ko’p qatlamli aniqlovchidagi aniqlovchilar sonidan bir oz kamroq. Uning so’z tartibi ko’p qatlamli aniqlovchining so’z tartibidan o’garuvchanroq. Ko’p qatlamli holning odatiy so’z tartibi quyidagicha: a. Paytni ifodalovchi ot yoki yo’nalishni ifodalovchi so’z birikmasi, predlogli so’z birikmasi; b. Ravish; c. O ’ rinni ifodalovchi predlogli so ’ z birikma , yo ’ nalishni ifodalovchi so ’ z birikmasi ; d. Holatni ifodalovchi sifat yoki kesim so’z birikma; e. Ob’yektni ifodalovchi predlogli so’z birikmasi. Ular orasidagi ravishning o’rni nisbatan o’zgaruvchan bo’lib, uni uchinchi o’rindan keyin ham qo’yish mumkin. Holning gapdagi joylashuviga ko’ra oddiy hol va gap boshidagi hollarga ajratish mumkin: 1) egadan keyin, kesimning markaziy so’zidan oldin. Bu holning odatiy o’rni; 2) egadan oldin keladi. Bu holning o’ziga xos joylashuvi bo’lib, bunday hol ―gap boshidagi hol‖ deb nomlanadi. 5 Xitoy tilida hol 8 ta katta turga bo’linadi: 在在在 在 shijian zhuangyu – Payt holi 在 在 在 在 tiaojian zhuangyu – Shart holi 在 在在在 yuanyin zhuangyu – Sabab holi 在 在在在 mudi zhuangyu – Maqsad holi 在 在 在 在 jieguo zhuangyu – Natija holi 在 在 在 在 rangbu zhuangyu – To’siqsiz hol 在 在 在 在 bijiao zhuangyu – Qiyosiy hol 6 Xitoy tilida o’rin holining grammatik xosliklari – o’rin holining turlari, ifoda shakllari, gapdagi o’rni Xitoy tilida ―qayerda ―qayergasavollarga javob beruvchi o’rin hollari ajratib ko’rsatiladi. ―Qayerda savoliga javob beruvchi o’rin holini 在在在在 jingzhi zhuangyu – statik o’rin holi , ―qayerga savol javob beruvchi o’rin holini esa 在 在在在 dongle zhuangyu – dinamik o’rin holi deyiladi. 在 在在在 jingzhi zhuangyu – Statik o’rin holi 1. Statik o’rin holini ifodalash usullari A. O’rin-joy nomlari (ot bilan ifodalanishi) bilan 香 香 Xiānggǎng – Gonkong 香 香 Shànghǎi – Shangxay B. O’rin ravishi bilan 香 香 nàbiān – u yer; 香 香 nàr – u yer; 香 香 nàli – u yerda; 香 香 zhèlǐ – bu yer, bu yerda; 香 香 zhèbiān – bu yer; 香 香 zhèr – bu yer C. O’rin ravishi va olmosh bilan 香 香香 tā nàr – unikida (u yerda) 香 香 香 tāzhèr – bunikida (bu yerda) 香 香 香 香香香香香香香香 香 zài nǐmen nàr yǒu mei yǒu túshūguǎn? – Sizlarnikida kutubxona bormi? D. Makonda ob’yektning joyini aniqlashtiruvchi maxsus ibora bilan ifodalanadi. U quyidagi sxemaga ko’ra quriladi: 香 ( z à i ) + ot + joyni aniqlashtiruvchi ( so ’ ng ) ko ’ makchi Ular alohida ham, 香 biān и 香 miàn (―tomon‖) suffikslari bilan ham ishlatilishi mumkin. Alohida quyidagi so'zlar qo'llanilmaydi: 香 香 duìmian – ro’parasida 香 香 pángbian –oldida, qoshida 香 香 zhōngjian – o’rtasida, markazida Yuqorida ko'rsatilgan sxema bo'yicha bir necha misollarni ko'rib chiqamiz: 7 香香香香香 zài zhuōzǐ xiàmian – stolning ostida 香 香香香香 zài zhuōzǐ shàngmian – stolning ustida Ko'makchilar odatda geografik joy nomlaridan so'ng, yana qit'a tomonlarini ifodalovchi so'zlardan so'ng qo'yiladi: 香 běi – Shimol; 香 nán – Janub; 香 xī – G'arb; 香 dōng – Sharq 2. Statik o’rin holining gapdagi o'rni Xitoy tilida statik o’rin holining gapdagi o’rni kesim nima bilan ifodalangaligiga bog’liq. A. Agar kesim 在 zai bilan ifodalangan bo’lsa, hol doim shu fe’ldan so’ng qoyiladi. Masalan, 香 香香香香 香 Wǒ zài xiǎoxué xuéxí – Men boshlang’ich maktabda o’qiyman Agar o’rin holi jonli predmetni anglatuvchi olmosh yoki ot bilan ifodalangan bo'lsa, bu kabi holdan so’ng odatda o’rin ravishi yoki joy ma’noli ot qo’yiladi. 香 香 香香香香香香香 Wǒmen de jīngjù piào zài Wáng gāng deyish MUMKIN EMAS. 香 香 香香香香香香香香香 Wǒmen de jīngjù piào zài Wáng gāng nàr – ― Bizning pekin operasiga chiptamiz Vang Gangnikida‖ Yoki 香 香 香 香 香 香 香 香 香 香 – Wǒmen de jīngjù piào zài Wáng gāng jiā – ―Bizning pekin operasiga chiptamiz Vang Gangning uyinikida‖ deyish TO'G'RI BO'LADI. Agar o’rin holi joyni anglatuvchi ot, geografik nom va boshqalar bilan ifodalangan bo'lsa, yuqorida bayon etilgan qoida bu yerda qo’llanilmaydi: 香 香香香香 Tā zài Mòsīkē – U Moskvada B. Agar kesim 香 yǒu fe'li bilan ifodalangan bo'lsa, hol undan oldin 8 qo'yiladi. Masalan, 香香香香 香 香 Zhuōzǐ shàng yǒu bàozhǐ – Stolda gazetalar bor 香 香 香香香香香香香 ? Nǐmen zhèr yǒu duōshǎo xuéshēng? – Sizlarda nechta o’quvchi bor? Bunday gaplarni quyidagi tipdagi gaplardan farqlay bilish juda muhim: 香 香香香香香香 香 香香 – Menda uyimda grammatika bo'yicha 4 ta kitob bor Bu yerda o’rin holi 在 you bilan emas, balki 在 zai yordamida kiritiladi. 在 esa bu gapda ―bor bo’lmoq, mavjud bo’lmoq‖ ma’noli fe'l sifatida namoyon bo'ladi. C. Agar kesim mavjudlik ma'nosidagi 在 shi fe’li bilan ifodalangan bo’lsa, hol uning oldidan qo’yiladi. 香 香香 香 香香香香香 xiǎochīdiàn duìmiàn shì wǒ de jiā – Yegulik do’konining ro’parasida mening uyim Inkor shakli: 香 香香 香 香香香香香香 – xiǎochīdiàn duìmiàn bú shì wǒ de jiā – Yegulik do'koni ro'parasida mening uyim emas Izoh: 在 ishtirokidagi gaplarning 在 ishtirokidagi gaplardan farqi quyidagicha: 在 ishtirokidagi gaplarda suhbatdoshga u bilmaydigan narsalar haqida xabar beriladi. 在 ishtirokidagi gaplarda esa yo suhbatdosh gapirayotgan xabarni tasdiqlaysiz, yoki uni rad etasiz (lekin har qanday holatda ham suhbatdosh biladigan narsa haqida so'zlaysiz). D. Odatiy fe'l-kesimda hol gapning boshida, ega va kesim o'rtasida hamda kesimdan keyin turishi mumkin. Muhimi, agar gapda 在 bo’lsa, o’rin holi albatta undan so’ng keladi. Izoh: Uch guruh holat fe’llari mavjud: 香 fàng – qo’ymoq; 香 zhù – yashamoq, istiqomat qilmoq; 香 tǎng – yotmoq; 香 zuò – o’tirmoq; 香 zhàn – turmoq; 香 guà – osilib turmoq 9 Agar kesim mana shu fe’llarning biri bilan ifodalangan bo’lsa, o’rin holi kesimdan keyin qo’yiladi. Bunda 在 fe’lining shu fe’llardan keyin qo’yilishi juda muhim. 香香 香 香香香香香 Wǒ de shū fàng zài zhuōzǐ shàng – Mening kitobim stolning ustida turibdi 在 在在在 dongle zhuangyu – Dinamik o’rin holi Xitoy tilida dinamik o’rin holi ―Qayerga, ―Qayerdan savollariga javob beruvchi hol hisoblanishini eslatib o’tamiz. Dinamik o’rin holining gapdagi joylashuvi A. Fe’l-kesimdan keyin pozitsiyasida dinamik hol agar fe’l-kesim gapirayotgan shaxsga nisbatan yoki gapirayotgan shaxsdan harakatni anglatsa va 在 lai, 在 qu so’zlari yordamida qurilsa qo’yiladi: Masalan, 香 香 香 香 香 香 Tā wǎnshang lái wǒ jiā – U kechqurun mening uyimga keladi 香 香香香香香香香 香 Wǒ xiàtiān xiǎng qù Běijīng xuéxí – Men yozda Pekinga borib o’qishni xohlayman Izoh: Qachonki 在 lai va 在 qu modifikator sifatida ishlatilsa, o’rin holi modifikator va kesimning o’rtasiga qo’yiladi. 香 香 香香香 Wǒ jìn shāngdiàn qù – Men do'konga kirdim Agar bunda yana 在 dao – ―yetib bormoq‖, ―-ga yetib kelmoq‖ fe’li ishlatilsa, holdan so’ng 在 lai va 在 qu modifikatorlari ham qo’yiladi: 香 香香香香香香香 Jīntiān wǒ xiǎng dào shāngdiàn qù – Bugun do’konga bormoqchiman Agar fe’l-kesim harakatning yo’nalishini ifodalamasa (yuqoridagi holatlar singari), o’rin holi undan keyin turishi lozim, faqatgina u harakat yo’nalishi ko’rsatkichi bilan shakllantirilgan bo’lsa. 香 香香香香香 Tā pǎo shítáng jìn lái – U oshxonaga yugurib kirdi (gapiruvchi oshxonada) B. Dinamik hol fe’ldan oldin qo’yiladi agar: 10 1) ―Qayerdan so’rog’iga javob beradi va 香 cóng (-dan) predlogi bilan kiritiladi, masalan: 香香香香 香 香香香香香香香香香 Wǒ cóng zhōngguó dài lái le yìxiē hànyǔ yǔfǎ shū – Men Xitoydan xitoy tili grammatikasiga oid bir nechta kitoblar olib keldim. 2) ―Qayerga savoliga javob beradi va 在 wang (…ga yo’nalib) predlogi bilan kiritiladi, masalan: 香 香香香香香 香 香 香香香香香香 – qǐng nǐmen wǎng qián zǒu, nàr yǒu yì jiā shāngdiàn – Marhamat, oldinga yuring, u yerda bir do'kon bor. 香 香 wangshang – yuqoriga, tepaga; 香 香 wangxia – pastga; 香 香 wangzuo – chapga, so’lga; 香 香 wangyou – o’ngga; 香 香 wangqian – oldinga; 香 香 wanghou – orqaga; 香 香 wangbei – shimolga; 香 香 wangnan – janubga; 香 香 wangxi – g’arbga; 香 香 wangdong – sharqqa; 香 香香 wang nar – Qayerga? 3) 在 … 在 cong…wang…, 在 … 在 … cong…dao… konstruksiyasi ishtirok etganida 香 香 香 香香香香香 Tā cóng shù shàng wǎng xià tiào le – U daraxtdan yerga sakradi 11 Xitoy tilida o’rin holini yasovchi predloglarning sintaktik xususiyatlari Predlog xitoy tili doirasida juda muhim rol' o'ynaydi. Har bir o’quvchining diqqat-e’tiborini talab qiladi. Xitoy tilidagi predlog o’zicha gapning tarkibiy qismi bo’la olmaydi, albatta ob’yekt bilan birikib predlogob’yektli so’z birikmasi hosil qilsagina hol, aniqlovchi va qo’shimcha fe’l bo’la oladi. Predlog funksional va ifoda etuvchi ma’nosi jihatidan har xil turlarga bo’linadi. Mazkur ishda faqat o’rinni ko’rsatuvchi predloglarni ko’rib chiqamiz. Bunday turdagi predloglar asosan ish-harakat qayerda sodir bo’lganligini, qayerdan boshlanganligini, ish-harakatning yo’nalishi yoki ish-harakat kesib o’tgan joyni ifodalaydi. Ayrim iboralar asosan og’zaki nutqda qo’llansa, ayrimlari yozma shaklda ko’p foydalaniladi. 1. 在 zai, 在 cong, 在 zi, 在 you, 在 da – ―-dan‖ Bu guruh predloglari ish-harakat sodir bo’lgan joy yoki boshlang’ich punktini ko’rsatadi. 在 da bir oz og’zakilashgan bo’lib, kuchliroq mahalliy koloritga ega. 在在在在在在在在在在在在在 Dajia meitian dou zai xuesheng shitang chi fan. – Barcha har kuni talabalar oshxonasida ovqatlanadilar. 在 在在在在在在在在在在在在在 Mingtian women cong Beijing zhan chufa qu Nanjing. – Ertaga biz Pekin stansiyasidan Nanjingga yo’l olamiz. 在 在在在在在在在在在在在 Ben ci lieche zi Beijing kaiwang Xi’an. – Bu poyezd Pekindan Sianga boradi. 在 在在在在在 在 在 在在在在在在在在在在在 Tamen xian dao Guangjou , ranhou zai you Guangjou chufa qu Hainan . – Ular avval Guangjouga boradilar , so ’ ng qayta Guangjoudan Xaynanga otlanadilar . 在 在在在在在在在 在 Nimen shi da naer laide? – Siz qayerdan keldinggiz? Mazkur guruh predloglaridan eng ko’p qo’llaniladiganlari, hususan ko’pgina konstruksiya sifatida namoyon bo’ladigan predloglarning sintaktik xususiyatlarini ko’rib chiqsak. 12 在 zai predlogining sintaktik ahamiyati: predmetga jarayonning amalga oshish joyi, payti, shartini ko’rsatadi. Bizning vaziyatda 在 predlogli konstruksiyalar jarayonning amalga oshish o’rnini ko’rsatishi singari sintaktik ma’nosini olamiz. Mazkur ma’no jarayonning qay bir ishtirokchisi (sub’yekt, ob’yekt yoki qurol) jarayonning amalga oshishida joyda bo’lishiga qarab bir qator o’ziga xos ko’rinishlarga ega. Jarayonning amalga oshishi quyidagilarning joyda bo’lish bilan birga borish xolatlari kuzatiladi: a) harakat sub’yekti (ishlab chiqaruvchisi): 在在在在在在 Yu zai shui zhong youyong – Baliq suvda suzadi. 在 在在在在在在在在在 Ta chang zai mei ren de difang liulei – U ko’pincha hech kim yo’q joyda ko’z yosh to’kardi. b) harakat ob’yekti: 在 在在在在在在在 Zhe ge wo zai bao shang kanguo – Buni men gazetada o’qiganman. 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 Wo zai zidian li zhaobudao zhe ge zi – Men lug’atdan bu iyeroglifni topa olmayapman. c) harakat quroli: 在 在在在在在在在在在 Ta ba shou zai wode jiantou yi pai – U qo’li bilan yelkamni qoqdi. 在 在在在在在在在在在在在在在在在 Gou shenchu qian zhao zai xueren de shen shang zhua le yi xia – It old panjasini chiqarib qor odamni timdaladi. 在 cong ishtirokidagi konstruksiyalarning sintaktik mazmuni quyidagilardan iborat: Ish-harakat o’z joyini o’zgartirish jarayonining boshlang'ich punkti, boshlang’ich nuqtasini ko’rsatadi. Bu holat uchun fe'l strukturasida quyidigilarning mavjudliligi hosdir: a) 在 在 在 在 在 chulai (qu), 在 在 在 在 在 jinlai (qu), 在 在 在 在 在 xialai (qu), 在 在 在 在 在 guolai (qu) singari ish-harakatini yo’naltiruvchi modifikatorlarning mavjudligi: 在 在在在在在在在在 Ta cong louti shang paoxialai le – U zinadan yugurib tushib keldi. 13 在在在在在在在在在在 Taiyang cong chuanghu waimian shejinlai – Quyosh nuri derazadan kirdi. 在 guo «-dan o’tmoq» modifikatori qo’llanilganida 在 cong fe'l oldi predlogli kompleks ko’chib o’tishning oraliq nuqtasini ko’rsatadi: 在 在在在在在在在在在在在在在 You yi liang qiche cong tade shenbian kaiguo qu le – Bir mashina uning yonginasidan o’tib ketdi. b) ish-harakat yo’nalishining so’nggi nuqtasini ko’rsatuvchi 在 dao, 在 xiang fe’l orti predloglarining mavjudligi: 在 在在在在在在 cong cheng li qiandao cheng wai – shahardan shahar tashqarisiga ko’chib o’tmoq 在 在在在在在在在在在在在在在在在 Tongshi tade miankong cong Zhongzhao zhebian zhuanxiang Jin boshi – Bir vaqtning u yuzi bilan Jongjaodan professor Jin tomon o’girildi c) ko’chib o’tish predmetini anglatuvchi fe’l orti otining mavjudligi: 在 在在在在在在在 cong shujia shang qu yi ben shu – kitob jovonidan bitta kitob olmoq 2. 在 chao, 在 xiang, 在 wang, 在 chong – ―-ga‖ Bu guruh predloglari ish-harakatning yo’nalishini olib chiqadi. Orqasidan ko’pincha ― 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 在 ‖ singari so’zlar bilan ishlatiladi. Ular orasida 在 chao va 在 chong nihoyatda og’zakilashgan. 在 在在在在在在在在在在在在在 Nimen yizhi chao qian zou yihuier jiu neng dao. – Siz to’g’ri oldinga yurib boravering, yetasiz. 在 在在在在在在 在 在 在在在在 Zanmen jixu xiang nan kai, mei duo yuan le. – Janub tomon yurishda davom etaylik, uzoq qolmadi. 在 在 在 在 在在在在在在 在 Aiya, ni gankuai wang you guai ya! – Ay, tezda o’ng tomonga buriling! 在 在在在在在在 在 在 在在在 在 Zhe tang che wang Shanghai kai, ni qu naer? – Bu avtobus Shangxayga yuradi, siz qayerga borasiz? 14 在在在在在在在在在在在在在在在 在 Zanmen jiaoshi de chuanghu shi chong dong haishi chong nan de? Auditoriyamizning derazasi sharqqa qaraganmi yoki janubgami? 在 dao, 在 xiang, 在 wang predlogi ishtirokidagi prepozitiv konstruksiyalar sintaktik ma’nosining umumiy xususiyati jarayon mo’ljalga olgan predmetni ko’rsatishdir. Ko’rsatilgan mazmunni amalga oshirishda, shuningdek qo’llash sohasida har bir muayyan predloglar bilan ma’lum bir xususiyatlar bilan bog’langan bo’ladi. Ushbu predloglardan keng qo’llanuvda ko’p uchratishimiz mumkin bo’lgan 在 dao predlogi predmetni quyidagicha ko’rsatadi: Sub’yekt harakati yo’naltirilganligiga nisbatan oxirgi punkt. Mazkur ma’no imkon boricha konkret, mavhum qayta anglashlarga ega bo’lmagan va o’z faoliyati bilan sintagmaning markaziy tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’luvchi fe’llarning tor doirasini qamrab olgan holda amalga oshiriladi. Bular asosan 在 lai ―kelmoq‖ va 在 qu ―ketmoq, bormoq‖ singari harakat fe’llaridir. Ushbu fe’llar: a) alohida, bo’lakcha qo’llaniladi: 在 在在在在在在在在 Wo dao zhe li laiguo san hui le – Men bu yerga uch marotaba kelganman. b) maqsadga qaratilgan fe’l bilan birgalikda qo’llaniladi: 在 在在在在在在在在在在在 Wo zhe ci cong Taiyuan dao xian li lai kaihui – Bu safar men Tayyuandan uyezdga yig’ilishga keldim. 在 lai ―kelmoq‖ 在 qu ―ketmoq, bormoq‖ fe’llari tushirib qoldiriladigan va maqsadga qaratilgan fe’l 在 dao elementili otli kompleksga bevosita birlashtiriladigan vaziyatlar keng tarqalgan: 在 在在在在 在 在 在在 在 在 在 在 在在在 在 Beijing zheme da, da nail (qu) zhao yiyuan a! – Pekin shunchalar katta, kasalxonani qayerdan topamiz-a! 15 16 Xulosa Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin: Hol bu – kesim-predikat ichidagi boshqa bir qo’shimcha tarkibiy qismdir. U kesimning markaziy so’zidan oldin qo’shilib, vaziyat, payt, o’rin, yo’nalish, shat, ob’yekt, tasdiq, inkor, soha, daraja va h.k. qirralardan kesimning markaziga sayqal beradi yoki chegaralaydi. ―Qayerd savoliga javob beruvchi o’rin holini 在在 在 在 jingzhi zhuangyu – statik o’rin holi, ―qayerga savol javob beruvchi o’rin holini esa 在 在在在 dongle zhuangyu – dinamik o’rin holi deyiladi. O’rin holi o’rin-joy nomlari, o’rin ravishi, olmosh, makonda ob’yektning joyini aniqlashtiruvchi maxsus ibora ( 香 ( zài ) + ot + joyni aniqlashtiruvchi (so’ng) ko’makchi) bilan ifodalanadi. Xitoy tilidagi predlog o’zicha gapning tarkibiy qismi bo’la olmaydi, albatta ob’yekt bilan birikib predlog-ob’yektli so’z birikmasi hosil qilsagina hol, aniqlovchi va qo’shimcha fe’l bo’la oladi. Predlog funksional va ifoda etuvchi ma’nosi jihatidan har xil turlarga bo’linadi. 在 zai, 在 cong, 在 zi, 在 you, 在 da – bu guruh predloglari ish-harakat sodir bo’lgan joy yoki boshlang’ich punktini ko’rsatadi. 在 da bir oz og’zakilashgan bo’lib, kuchliroq mahalliy koloritga ega. 在 chao, 在 xiang, 在 wang, 在 chong – bu guruh predloglari ishharakatning yo’nalishini olib chiqadi. Ortidan ko’pincha ― 在 shang 在 在 xia 在 在 zuo 在 在 you 在 在 qian 在 在 hou 在 在 li 在 在 wai 在 在 dong 在 在 nan 在 在 xi 在 在 bei ‖ singari so’zlar bilan ishlatiladi. 17 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar: 1. 在在在在在在在在在在在在在 – 在 在在在在在在在在在在 2005 在 香 在 在在在在在在在在在在在在在在在在在在 - 在 在在在在在在在在在在 2. 2005 在 在 3. 在 在在在在在在 – 在 在在在在在在在在 2005 在 在 4. Hojiev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. – T.: O’qituvchi, 1985.  Hoshimova S., Nosirova S. Xitoy tili grammatikasi. –T.: Sharq, 2012. 5. O‗zbekiston Milliy ensiklopediyasi. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 6. Шутова Е.И. Синтаксис современного китайского языка. Москва, 1979. 7. http//:www.baike.baidu.com 18

O'xshashlar

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari
Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya
Grammatik shakl va grammatik kategoriya
Grammatik kategoriyalar
Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)