Gap bo'laklari - Tilshunoslik - Referatlar

Gap bo'laklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Gap bo'laklari Reja: 1. Ega va uning 2. Kesim va uning ifodalanishi 3. Kesimning ega bilan moslashuvi 4. Gapning ikkinchi darajali bo'laklari 5. To'ldiruvchi va uning ifodalanishi 6. Aniqlovchiva uning ifodalanishi 7. Hoi va uning ifodalanishi 8. Gap bo'laklarining joylashish tartibi

Gap tarkibini tashkil etuvchi bo'laklar gap bo'Iaklari deyiladi. Gap bo'laklari: bosh bo'laklar va ikkinchi darajali bo'laklardan iborat. Gapning grammatik asosini tashkii etuvchi va predikativ markaz hosil qiladigan bo'laklar bosh bo'laklar deyiladi. Gapda bosh bo'laklarning mazrnunini to'ldirib, aniqlab keladigan bo'laklar ikkinchi darajali bo'laklar deyiladi. Bosh bo'laklar ega va kesimdan , ikkinchi darajali bo'laklar to'ldiruvchi, aniqlovchi, holdan iborat. Ega va uning ifodalanishi Gapda mutlaq hokim bo'lib, kesim orqali ifodalanadigan fikmi bildiruvchi bosh bo'lak ega deyiladi. Ega asosan predmet tushunchasini anglatib, kesim orqali bildirilgan belgi harakat, holatning kimga yoki nimaga tegishliligini ko'rsatadi va bosh kelishikdagi so'z bilan ifodalanib kirn? nima? kimlar ? nimalar? qayer? kabi so'roqlardan biriga javob beradi. Ega quyidagicha ifodalanadi: 1. Ot bilan: a) atoqli ot bilan ifodalanadi. Masalan: Alisher Navoiy g'azal mulkining sultonidir. Avaz botqoq va qorong'i yo'ldan tekis va yorug' maydonga chiqdi. (P.Q.) Qorabuloq -juda chiroyli juda so'lim joy. (M. Is.) b) turdosh ot bilan. Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. i. Olmosh bilan: Biz kelgusi asrga o'zimiz bilan nimalarni olib o'tishimiz rnumkin va zarur? (I. R.) Har kiniki vafo qilsa. vafo topqusidur. (Bobur) 1. Son bilan: ikki yorti - bir butim. (Maqol.) Ikki o'n besh bir o'ttiz. (Maqol.). Harakat nomi bilan: Ikkilanish yaramaydi. 2. Sifatdosh bilan: ishlagan tishlaydi (Maqol). 3. Sifat bilan: Yaxshi yetar murodga, yomon qolar uyatga(Maqol). 4. Taqlidiy so'z bilan: Ichkaridan odamlarning shov-shovieshitiidi. 5. Birikmalar: O'ylamay gapirgan og'rimay o'lar. (Maqol.).

Kesim va uning ifodalanishi Eganing belgismi , hukmni tasdiq yoki inkor yo ' li bilan ifodalaydigan bosh bo ' lak kesim deyiladi . Eganing belgisi harakat . . holat , xususiyat , sifat kabi mazmunlarni bildiradi . Kesim egaga tobe bo ' lib o ' ziga bog ' Ianiib kelgan so ' zlarda nisbatan hokimdir . Masalan : Bu yil bahor ancha kech keldi . Kesim so ' z turkumlari bilan ifodalanishiga ko ' ra ikki turga bo ' linadi : 1) fe ' l kesim , 2) ot kesim . Fe'l kesim. Fe'l va uning tuslangan shakllari ravishdosh shakli bilan ifodalanib kelgan kesim fe'l kesim deyiladi. Masalan: Haydar ota yer ostidan uning yuziga qaradi. (A. Q.) Men xayol surib ketdim. (H. 0.) Ot kesim. Fe'ldan boshqa so'zlar bilan ifodalangan kesim ot kesim deyiladi. Ular quyidagicha: Ot bilan; Yaxshining gapi - moy, yomonning gapi-loy (Maqol). Sifat bilan: Mehnat qilgan elda aziz. Vatan - ona so'zi naqadar aziz Sensan har narsadan mo'tabar laziz (U.) Son bilan: ikki o'n besh - bir o'ttiz, ikki - yorti bir butun. (Maqol.) Olmosh bilan: Bizda odat mana shu edi, Ba saodat mana shu edi (H. 0.) Xolmurodning jonajon o'qituvchisi - o'sha(P.T.) Ravish bilan: Bizda a'lochilar ko'p. Kerilma qiz, hunaring oz. G'alaba yaqin. Harakat nomi bilan: Sevmoq - sevilmoq. Modal so'z bilan: O'limdan xabarim bor, lekin bunday ovozalardan xabarim yo'q (A. Q). Kesim tuzilishiga ko'ra ikki xil bo'ladi: sodda kesim va murakkab kesim. Sodda kesim ikki xil: sodda ot kesim, murakkab kesim. Sodda kesim ikki xil: sodda ot kesim va sodda fe'l kesim. Sodda ot kesim yakka ot, sifat, son. olmosh, ravish, harakat nomi, undov taqlidiy so'z bilan ifodalanadi: Masalan: O'zbekistonning poytaxti - Toshkent.

Fe'l va uning vazifadosh shakllari bilan ifodalangan kesim sodda fe'l kesim deyiladi. Masalan: Maktabda o'tkazilgan shaxmat musobaqasida Odil yutdi. Shamol qumni uchirdi. Murakkab kesim ham ikki xil: murakkab fe'l kesim va murakkab ot kesim ikki va undan ortiq fe'llar bilan ifodalangan kesim murakkab fe'l kesim deyiladi. Masalan: Uchovlari molxonalarni ko'rib chiqishdi. (P. Q.) Ahmad kitobini o'qib tugatdi. Ot yoki bog'lama hamda to'liqsiz fe'l ko'rinishidagi qo'shilma bilan ifodalanadigan kesim murakkab ot kesim deyiladi. Masalan: O'ktam o : n ikki yashar bola edi. (O.) Odam qo'li cho'lni bo'ston qiladi. Ayrim hollarda yozuvda kesim bilan ega orasida tire ishlatiladi. 1) Kesim ot, olmosh, son bilan ifodalanib kesimlik qo'shimchasini olmaganda. Bu yeming xo'jayini - biz. Ikki karra ikki - to'rt. 2. Gapning egasi yoki kesimi harakat nomi bilan ifodalanib,kesimlik qo'shimchasini olmasa: Bir ko'rgan bilish - ikki ko'rgantanish. (Maqol.) 3. Ega ko'rsatishi bilan ifodalanib, kesim tarkibida kesimlikqo'shimchasi bo'lmasa: Bular - mening do'stlarim, och-yalang'ochkafangadolar(O.) Bu uy - kimniki? Kesimning ega bilan moslashuvi Kesim egaga tobe bo'lak bo'lgani uchun ko'p hollarda shaxs va sonda moslashadi. Masalan: Biz huquqiy demokratik jamiyat qurmoqdamiz. U anchagacha jim o'tirdi . Birinchi gapda kesim egaga tobe muvofiq 1 shaxs birlikda, ikkinchisida esa III shaxs birlikda ishlatilgan. Ammo o'zbek tilida kesimning ega bilan son jihatidan mos bo'lishi III shaxsning ko'pligida shart emas, ega III shaxsning ko'plik shaklida bo'lib, kesim III shaxsning birlik shaklida ham keladi. Masalan: Hamma chapak chalib yubordi. (M. Is.) Talabalar ta 'tilga chiqdi. Ba'zan ega birlik shaklda kesim esa hurmat ma'nosini bildirish uchun ko'plik shaklda bo'lishi ham mumkin. Masalan: Oyim keldilar. Dadang aytdilar. Kesim sifat, son, kabi turkumlar bilan ifodalanganda ega ko'plik shaklda bo'lsa

ham, kesim birlik shaklda bo'ladi. Masalan: Ular she'ri uchdi ko'p yiroq(A. 0.) Agar ega jamlik ma'nosini bildiruvchi so'z bilan ifodalansa. kesim odatda birlik shaklda keladi. Masalan: Jamoa yig'ildi. Studentlar darsga kirdi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Gap bo'laklari deb nimaga aytiladi? 2. Gapning bosh bo'laklari qaysilar? 3. Egani ta'riflang? Uning grammatik ma'nosi nima? 4. Ega qanday so'zlar bilan ifodalanadi? 5. Kesim deb nimaga aytiladi? 6. Kesim qaysi so'z turkumlari bilan ifodalanadi? Amaliy mashqlar 1. Gap egasini topish va uning qaysi so'z turkumi bilanifodalanishini ko'rsatish. 2. Kesimni topib, turini ifodalanishini aniqlash. 3. Ega bilan kesimning mosligini ko'rsatish. Masalan: U bahorni kutdi intizor. (U.A.) U—ega, olmosh bilan ifodalangan, kutdi—kesim, fe'l bilan ifodalangan, fe'l kesim. ega bilan kesim III shaxs, birlik sonda moslashgan. 46-mashq. O'qing.Har bir gapdagi egani aniqlang, so'rog'i qaysi so'z turkumi bilan ifodalanganini ayting. Bulut ko'kda urar charx, Maysalar nish otar. Quyosh tansiq nurini, Sochib- sochib botadi. 2. Holi polvon ko'zlarini ochib. quloq'larini dikkaytirib, boygaquloq solmoqda edi. (S.A.) 3. Samovar senga yoqdimi, axir? (A.Q.)4. Tinchlik xalqlarimizning azaliy orzusidir. (Gazetadan.) 5. G'oya - inson tafakkurming mahsuli. (Milliy istiqlol g'oyasi kitobidan.) 6.0smonlarni to'ldirib samolyot uchib o'tdi. (Qo'shiq.) V.Yigitining-sarasi mard bo'lur. (Maqol.) 8. Har kimki yomon bo'lsa, jazo topqusidur. (Bobur.) 9. Tirishgan tog'dan oshar. (Maqol.) 10. Qi-mirlagan qir oshar. (Maqol.)

47-mashq. O'qing. Kesimlarni aniqlang, so'rog'I, turini ko'rsating. 1. Hali bugun ro'yi jahon she'r bo'lajak (U.A.) 2. Yo'l-chi oshxonaga kirdi (0.) 3.Yaxshining gapi moy, yomonning gapi loy (Maqol.) 4. Yer suygan - elda aziz (Maqol.) 5.Bu vatanning sevgan o'g'li -biz. (Gazetadan.) 6. Talabalar som - yigirmata. 7. Kurashmoq - o'rnak bo'lib yashamoq (M.) 48-mashq. Ushbu she'riy parchadagi bosh bo'laklarni aniqlang? Farzand guldir ona bir bo'ston, Shuning bilan olam guliston. Naylayki ilojim yo'q, har go'shada yig'larman, Tor o'ldi Xaziniyga Farg'ona tong otguncha. (Xaziniy) Gapning ikkinchi darajali bo'laklari. To'ldiruvchi va uning ifodalanishi Boshqaruv yo'l bilan gapning biror bo'lagiga tobelanib, uning ma'nosini to'ldirish uchun xizmat qiladigan gap bo'lagi to'ldiruvchi deyiladi.Boshqaruvchi so'zning talabiga ko'ra to'ldiruvchi tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigidagi so'z yoki ko'makchi bilan ifodalanadi. Masalan: Bulaming barchasi senga atalgan. Sening ishqing bilan o'sgan yetilgan. ("Navoiy"dramasi) Ilmni mehnatsiz egallab bo'lmaydi. (Maqol.) Keltirilgan misollarning birinchisida to'ldiruvchi (ishqing bilan) ko'makchili ot bilan, ikkinchisi (ilmni) tushum kelishikli so'z bilan ifodalangan va ularning har ikkisi kesimga (o'sgan, egallab bo'lmaydi) boshqaruv yo'li bilan bog'langan. To'ldiruvchi ot, sifat, olmosh, son. harakat nomi otlashgan sifat, sifatdosh, ravish, taqlid so'z undov so'zlar bilan ifodalanadi. Ot bilan ifodalanishi: Dunyoni yoritar bizning sevgimiz, ikkimiz hech qachon o'lmasmiz aslo.(H. O.) Nahotki asrlar, yillarcha jafo, Chekkan odamlarga shu yetar vafo. (H. O.)

Sifat bilan ifodalanishi: Yaxshiga qilsang yaxshilik ham aytadi. ham qaytadi, yomonga qilsang yaxshilik na aytadi na qaytadi.(H.) Son bilan ifodalanishi. Beshga beshni qo'shsak, o'n bo'ladi. Olmosh bilan: Mana senga olam-olam gul, Etaginga siqqanicha ol. (H.O.) O'zingni er bilsang, o'zgani sher bil. (Maqol.) Harakat nomi bilan ifodalanishi: Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq. (Maqol.) Sifatdosh bilan ifodalanishi: Bilmaganni so'rab o'rgangan olim, orlanib so'ramagan o'ziga zolim. (Maqol.) Ravish bilan ifodalanishi. Ko'pdan quyon qochib qutihnas. (Maqol.) Oz-ozdan o'rganib dono bo'lur. (Maqol.) To'ldiruvchi ikki xil: vositasiz va vositali. Vositasiz to'ldiruvchi. Harakatni bevosita o'ziga qabul qilgan predmetni ifodalaydigan va kimni? nimani? qaverni? kabi so'roqlardan biriga javob beradigan to'ldiruvchi vositasiz to'ldiruvchi deyiladi. Vositasiz to'ldiruvchining tushum kelishigidagi so'z bilan ifodalanishi. Masalan: Erni er qiladigan ham xotin, qora yer qiladigan ham. (Maqol.) Vositasiz to'ldiruvchi belgili va belgisiz tushum kelishik shaklidagi so'z bilan ifoda qilinadi. Masalan: Bilib qo'yki seni Vatan kutadi. (G'.G'.) Botirlari kanal qazadi.(H.O.) Vositali to'ldiruvchi. Bosh, qaratqich tushum kelishiklaridan boshqa kelishiklardagi va ko'makchili so'zlar bilan ifodalangan to'ldiruvchi vositali to'ldiruvchi deyiladi. Masalan: Boshimdan o'tganini o'zim bilaman. Shodlik yo'lga boshladi meni, Baxtiyorlik bo'ldi odatim. (H.O.) Maydon o'zining ko'rkamligi va ulug'vorligi bilan butun shaharga hush kiritgan edi. (P. Q.) Vositali tuldiruvchi kimga? nimaga? kimdan? nimadan? kimda?nimada? kim bilan? nima bilan? kim haqida? nima haqida? kabi so'roqlardan biriga javob beradi. Masalan: Do’st bilan obod uying.

Gar bo'lsa u vayrona ham. (E. V.) Mehmonlarga har nav shirinliklar, pista, bodom, quruq mevalar tortildi. (0.) Aniqlovchi va uning ifodalanishi Predmetning turli belgilarini, bir predmetning ikkinchi predmetga qarashli ekanligini bildiruvchi ikkinchi darajali bo'lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi qanday? qanaqa? qaysi? qancha? kimning? nimaning? qayerning? kabi so'roqlaridan biriga javob beradi. Masalan: Oq, sariq. qizil, rang-barang chirmoviqlar, tikanli gullaming hammasi shudring bilan top-toza yuvilgan. (O.Yo.) Aniqlovchi asosan, otga bog'lamb keladi. Aniqlovchi qanday ma'noni ifodalashiga ko'ra uch xil: 1) sifatlovchi, 2) qaratqichli, 3) izohlovchi. Sifatlovchi. Predmetning belgi-xususiyatL hajmi, shakli, maza-ta'mi, rang-turi, miqdor-darajasi, tartibi kabilarni bildiruvchi aniqlovchi turi sifatlovchi deyiladi. Sifatlovchi bog'lanib kelgan so'z sifatlanmish deyiladi. Sifatlovchi o'z sifatlanmishiga bitishib yoki bog'lanib, sifat, son, olmosh, ravish, sifatdosh. undov, taqlid so'zlar va so'z birikmasi bilan ifodalanadi. Sifat bilan ifodalanishi: Nasiba g'ayratli, ishchan tashabbuskor bir qiz bo'lib o'sdi. (0. Yo.) Rang-barang gullar gulzorning husniga husn qo'shib turibdi. (Sh.R.) Son bilan ifodalanishi. Uch og'ayini botirlar ertagini o'qidim. Ikkala do'st qizg'in bahslashardi. Olmosh bilan ifodalanishi: Huv, o'sha aytgan yigit sizmisiz. Devor ortidagi qo'rg'onchada xotin kishi aytayotgan qo'shiq Bol-tavoyga huv, o'sha anorzor bog'ni, Salomatni eslatib qo'ydi (S. A.) Ot bilan: Po'lat pichoq qinsiz qolmas. (Maqol.) Oltin boshoqlar shitirlaydi. Temir darvozadan kiriladi. Sifatlovchi bilan ifodalanishi: Aytilgan so'z—otilgan o'q. (Maqol.) Gurillagan shabada sekin esadi. Ravish bilan: Qirning uzoq-yaqin yon bag'irlaridan qo'y-qo'zilarning ma'rashi eshitilib turar edi. Husniddin mardlarcha tepalikni himoya qildi. Taqlidiy so'z bilan ifodalanishi: Qisliloqqa sen haqingda duv-duv gap tarqalgan. G'uj-g'uj oppoq tutlar shoxlarida marjondek tizilib turishibdi. (P. T.) Atrofda g'uv-

g'uv pashsha. (O.) Kampir so'zini tugatmasdanoq "miyov" degan ovoz eshitildi. (Sh. S.) Aniqlovchining bunday shakli aniqlanmishga bitishiv yo'l bilan birikadi. Ayrim paytda sifatlovchi birikma holida ham kelishi mumkin. Masalan: Shu topda daraxtlar orasidan otilib chiqqan kiyik Alisherni hidladi, erkalanib surkaldi. (O.) Qattiq yerdan tatalab chiqqan boychechak, Yumshoq yerdan yumalab chiqqan oychechak. (U.) Qaratuvchi. O'zi ifoda qilayotgan shaxs yo predmetga boshqa bir shaxs yoki predmetning qarashli ekanligini bildiruvchi aniqlovchi turi qaratuvchi deyiladi. Qaratuvchi quyidagi so'z turkumlari bilan ifodalanadi: Ot bilan. Xalqni jondan sevgan Alisher Navoiy insonning haq-huquqlarini himoya qiladi va baxt-saodat uchun kurashadi. (0.) Laylakning bo'yi novcha, tumshug'i bor tarnovcha. (U.) Olmosh bilan. Osmonlarda mening ham bitta lochin akam bor. (Qo'shiq.) Bizning Vatanimiz ozod va hur O'zbekiston. (Tele eshittirishdan.) Otlashgan sifat bilan. Yaxshining yaxshiligini ayt nuri toshsin, Yomonning yomonligini ayt quti qochsin. (Maqol). Otlashgan sifatdosh bilan. Maqtanganning to'yiga, kerilganning uyiga borma. (Maqol.) Izohlovchi. Shaxs yoki predmetni boshqacha nom berish yo'li bilan aniqlaydigan aniqlovchining bir turi izohlovchi deyiladi. Izohlovchi, odatda, ot bilan ifodalanib, quyidagi ma'nolami bildiradi. 1. Unvonni: Akademik Shoabdurahmonov atoqli o'zbektilshunosidir. Zobit Aslonov mashg'ulotlarni katta mahorat bilano'tkazadi. 2. Mashg'ulot kasb, mutaxassislikni: shoir Usmon Azim tog'liBoysunda tug'ilgan. O ' qituvchi Rahim Ahmedov matematikadandars bergan . 3. Amalni : Yo ' lboshchi G ' ayrat akam g ' oyat ajoyib ekan .( M . A .) Hisobchi

Marat aka qishloqqa keldi. 4. Laqabni: Xurshida bonuni yangi libosda ko'rib yana boyagidaybir daqiqa tikilib qoldi. (O. Yo.) Toshpo'lat tajang nima deydi. 5. Qarindoshlikni yoki shunga o'xshatilgan munosabatni:Sochlari oqargan bu professor, Ernazar akaga qarab qarsak chalibyubordi. (I. R.) 6. Taxallusini: Muso Toshmuhammad o'g'li Oybek o'zbekadabiyotiga katta hissa qo'shdi. Muhammad Aminxo'ja Muqimiy o'zbek mumtoz adabiyotining yirik vakilidir. 7. O'xshash belgi mustaqillik so'zi naqadar laziz (U.) Bizgaerk berdi mustaqillik - ozodlik - quyosh. Hol va uning ifodalanishi Ish-harakatning belgisi, qay tarzda bajarilishi, sababi maqsadi va uning bajarilishi bilan bog'liq bo'lgan o'rin va paytga munosabatini ifodalovchi gap bo'lagi hol deyiladi. Qay tarzda? qay holatda? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? kabi so'roqlardan biriga javob beradi. Hol ravish, ravishdosh, jo'nalish, chiqish, o'rin payt kelishigidagi ot yoki ko'makchili ot bilan, taqlidiy so'z va son bilan ifodalanadi. Hol vazifasida keluvchi so'z turkumi, asosan, ravishdir. Masalan: Tong chog'i tun bilan kunduz uchrashdi, Tunda armon bilan yulduz uchrashdi. (U. A.) Ravishdoshning ham asosiy vazifasi gapda hol bo'lib kelishdir. Masalan: G'ulomjon qishloqda bo'lgan voqealarni oqizmay- tomizmay so'zlab berdi. (M.I.) Hol ma'no xususiyatiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: ravish holi,payt holi, o'rin holi, sabab holi, maqsad holi, daraja - miqdor holi. Ravish holi. Ish-harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradigan hol ravish holi deyiladi. Masalan: Ali Qushchi o'ychan odimlaganicha rasadxonaga kirdi. (0. Yo.) Bulut zamin bilan yig'lab uchrashdi, Shamol kurtaklarni ilg'ab uchrashdi. (U. A.)

O'rin holi. Ish-harakatning bo'lish, yo'nalish, boshlanish o'rnini bildirgan hol o'rin holi deyiladi. Masalan: Bunda bulbul kitob o'qiydi Bunda qurtlar ipak to'qiydi. (H.O.) Qalandar atrofiga diqqat bilan razm soldi. (0, Yo.) Tepadan unga tanish ko'chalar, uylar, dalalar bir-bir ko'rinib o'tadi. (P. Q.) Payt holi. Ish-harakatning bajarilish paytini bildiradigan hol payt holi deyiladi. Masalan: Ertalab osh suzsak, bir nasiba kam. (G'.G : .) Ular Samarqanddan kecha tun yarmida chiqqan, tong otguncha, yo'l yurib, subhidan shu jilg'aning boshidagi yong'oq-zorga kelib qo'nishgan edi.(0. Yo.) Daraja -miqdor holi. Ish-harakatning bajarilishini daraja-miqdor jihatidan aniqlab keladigan hol daraja-miqdor holi deyiladi. Masalan: Yigirma uch gul fasli, bargday umrimdan o'chdi. (U.A.) Mard bir marta o'ladi, nomard ming marta. (Maqol.) Ko'p o'yla, kam so'yla. (Maqol.) Sabab holi. Ish-harakatning bajarilish sababini bildiruvchi hol sabab holi deyiladi. Masalan: Ne uchun sevaman O'zbekistonni, Tuprog'in aylab ko'zga to’tiyo. (A. 0.) Mustaqillik bo'lgani uchun biz dunyo hamjamiyatiga a'zo bo'ldik. (Gazetadan.) Sen bor uchun men bu yerlarga keldim.Elmurod xursandligidan tez- tez qadam bosib ilgari yurib ketdi. (P. T.) O'zi seni nega sevdim, Buncha bo'lmasam ojiz. Maqsad holi. Ish-harakatning bajarilish maqsadini anglatuvchi hol maqsad holi deyiladi. Bola ekan tish chiqardim. Yovlarni tishlasin deb. (H.O.) Ko'rgali husningni zori mubtalo bo'ldim senga. (A.N.)Atay senga she'r yozdim mustaqil O'zbekiston. (Gazetadan.) Olimpiada g'oliblarini qutlagani butun shahar to'plandi. (Gazetadan.)

Gap bo'laklarining joylashish tartibi Gap bo'laklarining tartibi o'zbek tilida, asosan, erkindir. Gapda ularning o'rnini almashtirish har doim ham grammatik holatni o'zgartiravermaydi. Masalan: Talabalar yozgi ta'tilga chiqishdi. Yozgi ta'tilga talabalar chiqishdi. Bu gaplarda so'zlarning o'rnini almashtirish bilan grammatik holat o'zgarmagan. Shunday bo'lsa-da gapning mazmumga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatgan. Odatda ega gap boshida, kesim esa gap oxirida, ikkinchi darajali bo'laklar orasida keladi. Bu esa gapdagi to'g'n tartib hisoblanadi. Ammo ayrim hollarda gap bo'laklarining o'rni o'zgaradi bu esa ma'no ham o'zgartiradi. 1. Ega bilan kesimning tartibini o'zgartirsak, ega kesim vaaksincha kesim ega bo'lib qoladi. Masalan: ikki yorti—bir butun;bir-butun—ikki yorti. 2. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning tartibi o'zgarsa sifatlan-mish ega kesim bo'lib keladi. Masalan: ikkita dugona; dugonaikkita: Mana shu ko'ringan - universitet; universitet—mana shuko'ringan. Gap bo'laklarining odatdagi tartibi o'zgarsa inversiya hodisasi yuz beradi. Bu hodisa ko'proq shevalarda hamda she'riyatda uchraydi. Masalan: Xo'rsinadi bechora pari, Yuguradi yalangda har yon Silkinadi hali bu jahon Zulmat cho'kar, bo'ron yeladi (U.A.) Bu gaplarda kesim oldin ega esa keyin keladi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1 .Gapning ikkinchi darajali bo'laklarini qanday izohlaysiz? 2. Ikkinchi darajali bo'laklardan qanday farq qiladi? 3. To'ldiruvchi nima va uning qanday turlari bor? 4. Aniqlovchi deb nimaga aytiladi va qanday so'roqlarga javobberadi? 5. Sifatlovchi nima? U qanday ifodalanadi? 6. Qaratuvchi deb nimaga aytiladi va u qaysi kelishik shakidakeladi? 7. Izohlovchi nima? U aniqlovchining boshqa turlaridan qandayfarq qiladi?

8. Hol deb qanday bo'lakka aytiladi? 9.0'zbek tilida gap bo'laklari qanday tartibda joylashadi? inversiya nima? Amaliy mashqlar. Ikkinchi darajali bo'laklarni sintaktik tahlil qilish tartibi va namunasi 1. Ikkinchi darajali bo'laklami belgilash. 2. Aniqlovchi, to'ldiruvchi. hoi, so'roglari, turi, ifodalanishi.Masalan: Menga ro'molchasini bergan o'shal qiz. Rangi somon bo'pti allaqachonlar. (Qo'shiq.) menga - to'ldiruvchi, kimga? vositali, olmosh bilan ifoda-langan, ro'molchasini to'ldiruvchi, nima? vositasiz. ot bilan ifodalangan. bergan - aniqlovchi, qanday? Sifatdosh bilan ifodalangan, sifatlovchi aniqlovchi. o'shal - aniqlovchi, qanday? Olmosh bilan ifodalangan. qiz - aniqlovchi, belgisiz qaratqichli aniqlovchi, ot bilan ifodalangan, allaqachonlar—hol, qachon payt holi, ravish bilan ifodalangan. 49-mashq. Ikkinchi darajali bo'laklarni aniqlab, ularning tagiga chizing, turlari, so'rog'i va qanday so'z turkumi bilan ifodalanganini ayting, l.Tashqarida hamon chaqmoq yaltirar va bahor yomg'iri salobatli shovillardi. (P.Q.) 2. G'ulomjon ovoz egasini tanidi(M.L) 3. Agar qiz toqqa ketsa, cholga bir kun bir yilday tuyila beradi.(Sh.R.) 4. Milliy g'oya millat tafakkurining mahsuli, inson va jamiyat hayotiga ma'no, mazmun baxsh etadigan, uni ezgulik sari yetaklaydigan fikrlar majmuasidir. ("Milliy istiqlol g'oyasi"') 5.Baxtli yoshligimiz uchun jonajon davlatimizga minnatdorchiligimizni izhor qilamiz.. 50-mashq. Quyidagi ko'rsatkichlar asosida gaplar tuzing. 51-mashq. Ushbu she'riy parchadagi hol va to'ldiruvchini aniqlang. Mana senga olam-olam gul, Etagingga siqqanicha ol Bunda tole har narsadan mo'l, To o'lguncha shu o'lkada qol. (H.O.

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gap bo'laklari. Bosh bo'laklar

Gap bo'laklari, sanalmaydigan so'z va birikma

Gapning uyushiq bo'laklari

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )