Gapning uyushuq bo’laklari - Tilshunoslik - Referatlar

Gapning uyushuq bo’laklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Gapning uyushuq bo’laklari Reja 1. Uyushuq bo’laklar haqida ma’lumot. 2. Uyushgan va uyushmagan sifatlovchi. 3. Uyushuq bo’laklarda bog’lovchilar. 4. Uyushuq bo’laklarda vergulning ishlatilishi. 5. Uyushuq bo’laklarda umumlashtiruvchi so’z. 6. Uyushuq bo’laklarda ikki nuqta va tirening ishlatilishi. ‘

1. Uyushuq bo’laklar haqida ma’lumot. Gap bir so’roqqa javob bo’lib, bir xil sinttaktik vazifani bajarib, o’zaro teng bog’lovchilar yoki sanash intonatsiyasi orqali birikkan gap bo’laklari gapning uyushuq bo’laklari deyiladi. Masalan: Tobora ko’tarilayotgan quyosh o’rik, olma, shaftoli va giloslarning shohlariga o’zining ertalabki sel-sel yog’dusini sepmoqda. (P.T.) Yoki: Sherga soldim tuprog’u yulduz, Mehru vafo, do’st yor suratin. (T. Sodiqova.) Mazkur misollarning birinchisida o’rik, olma, shaftoli, giloslar, nimalar? So’rog’iga javob bo’lib, uyushib kelgan bo’lsa, keyingisida tuproq, yulduz, mehr, vafo, do’st, yor so’zlari qaratqich aniqlovchi vazifasida kelib, nimaning? So’rog’iga javob bo’ladi hamda bir xil sintaktik vazifa bajarib kelyapti. Har bir gap bo’lagi uyushib kelishi mumkin. Masalan: 1. Egalarning uyushib kelishi. Gulos, To’ti, Qumri, Oyxon, Erkinlar, Navro’z kuni devorlarga qararlar. (Cho’lpon) 2. Kesimning uyushib kelishi. Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (maqol) 3. To’ldiruvchining uyushib kelishi a) vositasiz to’ldiruvchi: Botir filosofiyani, fan axillarini va siyosiy arboblarning obrazlari tasvirlangan badiiy asarlarni sevadi. (S.N.) b) vositali to’ldiruvchi: Navoiy tarixda mashhur shaxslarning xayotlari, fikrlari, maqsadlari va ularga doir afsonalar haqida asar yozishni Jomiyga taklif etadi. (O.) 4. Aniqlovchining uyushib kelishi. a) Sifatlovchi: maktabimiz bog’ida oq, qizil, sariq, safsar gullar ochildi.

b) Qaratuvchi: Oq o’rik, shotut, shaftoli, g’aynflining sap-sariq yaproqlari hovli betini ko’mib yotibdi. 5. Hollarning uyushib kelishi. Ariq suvi bir hilda, jimgina, sharpasiz va shabodasiz oqmoqda. (I.R.) Uyushuq bo’laklarning har biri boshqa bo’laklar bilan kelib, `yiq holda bo’lishi ham mumkin. Masalan: Yo’lning har tomonida bir-biriga tutash bog’chalar, kichik-kichik ekin maydonlari, mevazorlar, chamanlar bor edi. (O. Gapning uyushuq bo’laklari quyidagi xususiyatlari bilan harakterlanadi: 1. Uyushuq bo’lak komponentlari o’zaro teng a’loqada bo’ladi. 2. Ular gapda bir xil sintaktik vazifalarni bajaradi. 3. Ular umumiy xisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda bo’ladi. 4. Teng bog’lovchilar yordami bilan bog’lanadi yoki bog’lanishi mumkin. 5. Sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. 6. Odatda bir xil so’z turkumi bilan ifodalanadi, Grammatik shakillari ham bir xil bo’ladi. Uyushuq bo’laklarda son, egalik, kelishik affikslari va ko’makchilar, odatda, uyushuvchi so’zlarning oxirisiga qo’shilib, hammasi uchun umumiy bo’ladi. Masalan: Ariqcha bo’yidagi atirgul, qizilgul, naparmon gullar ochilib yotibdi. (I.R.) Mana bu xashamatli binolar va tsexlarimiz zabardast ishchilarimizning qo’li bilan yaratilgan. (Gaz) Xirot har kuni dardi, nash’asi mashaqqati bilan yashaydi. (O.) Son, egalik affikslari va ko’makchilar ba’zan uyushuq bo’laklarining har biriga qo’shilib kelishi ham mumkin. Bunda har biri alohida ta’kidlanadi. Masalan: Tog’lar, adrlar, uzoq-yaqindagi daraxtlar qurum boskanday qopqora tus oladi. (A.K.) Mustaqil O’zbekistonning buyuk kelajagi uchun, qudrati uchun, shon-sharifi uchun har bir fuqaro fidokorlik ko’rsatishi zarur. (Gaz). Elim deb, yurtim deb, yonib yashash kerak! (I.A.Karimov)

Uyushuq bo’laklarida affikslargina emas, so’zlar ham umumlashtirishdi, bunday so’z har bir uyushuvchi so’z bilan takrorlanmay, uyushuq bo’lak oxirida keladi. Masalan: Paxta dalalarida kim ko’p, kim oldin, kim toza terishga musoboqa uynaydi. (G.G.) To’pa hola Anorxonning ham onasi, ham otasi, ham singlisi, ham maslaxatchisi edi. (I.R.) Bu gaplarda terishga, edi so’zlari uyushuq bo’lak oxirida kelyapti. 2. Uyushgan va uyushmagan sifatlovchilar. Odatda aniqlovchilar uyushgan va uyushmagan bo’ladi. Uyushgan aniqlovchilar – uyushgan sifatlovchilar predmetni bir tomondan aniqlansa va o’zaro teng holatda bo’lsa, uyushib keladi. Bunda ularning har biri to’g`ridan- to’g’ri sifatlanishiga bog’lanadi. Masalan: U sodda, uyatchan, kamtarin kamtarin yigit edi. (O.) Bu gapda uyushgan sifatlovchi-sodda, uyatchan, kamtarin o’zaro oxang yordamida birikib, predmet- yigitning belgisini, ya’ni xususiyatini aniqlab kelyapti. Yoki: Bahorda qum-qum libos kiyib olgan bog’lar endi sariq, qizish va ko’kimtir barg’lar ichida tovlanadi. (S.Z.) Bu Misoldagi sariq, qizg’ish va ko’kimtir so’zlari o’zaro teng xolatda predmet (barg) ni bir tomondan ya’ni bir tomondan ya’ni rang jihatdan aniqlab kelan. Uyushgan sifatlovchilar bir predmetning turli belgilarini hamda bir turdagi belgilarini bildiradi, har ikkisida ham predmet bir tomondan aniqlanadi. Masalan: Bu er kichkina, toza, serdaraxt, shiringiha manzil edi. (O.)Kechqurun kutubxonada u o’tirgan stolning usti qizil, yashil, ko’k, pushti, sariq jildli jurnallarga to’lib ketdi. (A.K.) Quyuq, bahaybat, badjahl bulutlardan yirik yomg’ir tomchilari savalab turadi. (O.)

Uyushmagan sifatlovchilar Ba’zan bir qancha sifatlovchilar bir predmetni aniqlab kelsa ham, uyushgan sinalmaydi. Masalan: Bog’da katta bir tup yong’oq va har xil meva daraxtlari bor edi. (P.T.) Bu misolda katta va bir tup so’zlari yong’oq so’ziga nisbatan aniqlovchidir. Lekin ular uyushgan emas. Chunki katta aniqlovchisi yong’oqning hajmini, bir tup esa miqdorini aniqlab kelayotir. Uyushgan sifatlovchilar uyushgan sifatlovchilardan sanash intonatsiyasining yo’qligi bilan ham farqlanadi. Masalan: Kichkina qora uyga yig’ilgan etti-sakkiz kelin uyning chetida qator-qator o’tirar edilar. (B.Kerb.) Soy tomondan yoqimli mayin shaboda esa boshladi. Yuqoridagi misolda kichkina so’zi hajmni, qora so’zi esa rang-tusni bi’ldirib uyushmagan sifatlovchi hosil qilgan. Keyingi misolda yoqimli so’zi bilan mayin sifatlovchi har xil belgini bildirgani uchun uyushmagan sifatlovchi hisoblanadi. 3. Uyushuq bo’laklarda bog’lovchilar Gap bo’laklarining uyushib kelishda bog’lovchilarning roli katta. Ularning harakteriga ko’ra, uyushib kelgan bo’laklar ham ma’nolarni ifodalaydi. Bu quyidagicha: 1. Va, hamda bog’lovchilari uyushuq bo’laklarni biriktiruv yo’li bilan o’zaro bog’laydilar. Masalan: Yigit tor va qorong’I yo’ldan dalaning keng va yorug’ maydoniga chiqdi. Katta xovuzlardagi suvlarda ko’lankalar hamda shu’lalar jim-jim o’ynashdi. (O.) Uyushuq bo’laklar ko’p bo’lganda, biriktiruvchi bog’lovchi oxirgi juft orasida kelib, sanalishning tugalishini ko’rsatadi.

Masalan: Bozor ichkari xovlidan dasturxon, non va mayiz olib chiqdi. (S.A.) Bilan aslida ko’makchi bo’lib, ayrim paytlarda biriktiruvchi bog’lovchi vazifasini ham bajaradi. Masalan: Umarjon Qurbon ota bilan Sodiqjonni sozandalar yalla qilayotgan davradan topdi. (A.K.) Shuningdek, - u (-yu); -da yuklamalari ham biriktiruvchi bog’lovchi vazifasida keladi. Masalan: Chaqmoq qilichi ufqqacha yarqirab cho’zildi-yu, so’ndi. (S.N.) Jannatxon Namanganga ketish oldida o’ziga tanish bo’lgan tepaga chiqdi-da, o’ziga qarashli boqqa nazar tashladi. (Gaz). Biriktiruvchi bog’lovchilardan va, bilan yordamida bog’langan uyushuq bo’laklar juft-juft bo’lib kelishi mumkin. Masalan: Zulfiya bilan Komiljon ham, Anorhon bilan Ernazar aka ham selning oqibati tog’risida o’ylar edilar. (I.R.) Erta sahardan beri ish boshida yurgan Oyqiz va Olimjon, ayniqsa Suvonqul bilan Bekbuta ko’k piyoz sepilgan oshni zo’r ishtaxa bilan edilar. (Sh.P.) 2. Biroq, lekin, ammo bog’lovchilari uyushgan bo;laklarni bir-biriga zid qo’yish yo’li bilan bog’laydi: Masalan: Komiljon Saodatxonning ko’zlari muloyimgina qaradi, lekin javob bermadi. Boboqul ota uni kimgadir o’xshatdi, ammo tanimadi. (S.Anorboev.) Qiz Saidiydan o’z ishiga doir ko’p ma’lumotlar olishga umidvor, biroq so’ramaydi. (A.K.) Zidlovchi bog’lovchi vazifasida ba’zan –u; -yu; yuklamalari ham keladi. Masalan: Nazira hola mehmonlar bilan so’rashdi-yu, gapirmadi. Zidlovchi bog’lovchilar yordami bilan ko’proq kesim uyushib keladi. 3. dam …, dam …, goh …, goh …, ba’zan …, ba’zan …, bir …, bir …, yohud …, yohud …, yoki …, yoki …, yo …, yo …; bog’lovchilari uyushgan bo’laklarni ayrish yo’li bilan bog’laydi. Ayruvchi bog’lovchilardan bir guruh (goh …, goh …, ba’zan …, ba’zan …, bir …, bir…) uyushgan bo’laklardan anglashilgan ma’noning bajarilish – bajarilmasligida galma-gallikni ko’rsatadi.

Masalan: Chapda, goh o’ngda quloqlarni teshuvchi chinqiriq tovushlar bilan chigirtkalar chirillashadi. (M.I.) Kechki shabada dam musaffo suv zidini, dam atrofdagi gullarning ajoyib xidlarini, dam yoqimli suv changini olib kelardi. (P.K.) Beklar ba’zan podshoga, ba’zan Navoiyga tikilib jim o’tirishardi. (O.) To’tiqiz bir Dilshodga, bir xolisga, bir onasiga qarab qoyardi. (M.I.) Ayiruvchi bog’lovchilarning ikknchi bir guruxi (yoxud…, yoxud …, yoki …, yoki …, yo …, yo …;) uyushuq bo’laklarning birini ikkinchisidan ajratib ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Masalan: Gulnorning o’ylab qo’ygan oxirgi chorasi yo o’lim, yoki Yodgor bilan birga qochib ketish edi. (S.A.) 4. Uyushuq bo’laklarda vergulni ishlatilishi. 1. Uyushuq bo’laklarda sanash intonatsiyasi bilan birikkanda, yozuvda biri ikkinchisidan vergul bilan ajratiladi. Masalan: Oydin osuda bir tun edi. (O.Yo.) Tus-to’polon ichida bir-birlarini yoqotib qo’ymaslik uchun O’rinboy, Sergey, Matluba, Mishalar qo’l ushlashib olishdi. (T.Po’lat.) 2. Uyushuq bo’laklar zidlovchi bog’lovchilar yordami bilan birikkanda ham, shu bog’lovchilardan oldin vergul qo’yiladi. Masalan: Munavvar seskandi, lekin shu zahoti o’zini qo’lga oldi. (S.Anarboev) Ketma-ket chaqaloqning yo’g’on, leki bog’iq inga-ingasi eshitildi. (S.Z.) 3. Uyushuq bo’laklar takrorlanuvchi bog’lovchilar yordami bilan birikkanda, ular orasida vergul qo’yiladi. Masalan: Tog’lar goh chap tomoningda, goh o’ng tomoningda paydo bo’lib qolardi. (U.U.)

5.Uyushuq bo’laklarda umumlashtiruvchi so’z Uyushuq bo’lakli gaplarda umumlashtiruvchi so’z uyushuq bo’laklarni umumlashtiradi. Jamlaydi. Umumlashtiruvchi so’z vazifasida ko’pincha belgilash olmoshlari, ko’rsatish olmoshlari va jamlovchi otlar qo’llanadi. Umumlashtiruvchi so’z uyushuq bo’laklar uchun berilgan so’roqqa javob bo’ladi va uyushuq bo’laklar bilan bir xil sintaktik vazifa bajaradi. Masalan: Hamma narsa: uylar, devorlar, daraxtlar, qorong’ulikka jimgina cho’kdi. (O.) Osmonda, daraxtlarda, toshlarda, bo’g’otlarda – hamma erda chumchuqlar chirqillashadi. (M.Ismoiliy.) Umumlashtiruvchi so’z ba’zan birikma holida qo’llanishi ham mumkin. Masalan: Olma, o’rik, shaftoli, qovun, tarvuz, xandalak, bordring – bularning hammasi yozning ziynatidir. 6. Uyushuq bo’laklarda nuqta va tirening ishlatilishi. Umumlashtiruvchi so’z uyushuq bo’laklardan oldin kelsa ikki nuqta (:),Umumlashtiruvchi so’z uyushuq bo’laklardan keyin kelsa, undan oldin kelsa tire (-) qo’yiladi. Masalan: Hamma:yoshlar, keksalar, ayollar qatnashdilar. Mehri hola non, mayiz, yong’oq-eguliklar olib chiqdi. Yoki: Tong pallasida qaryalar, xotin-xalachlar, yoshlar-qishloq ahli choyxona atrofiga to’plandilar. Ba’zi vaqtlarda umumlashtiruvchi so’z bilan uyushuq bo’laklar orasida kirish so’z ham keladi.

Masalan: Institut talabalari: jumladan, Sanobar Qodirova, Nazira |ulomova, Rafiq Usmonovlar sport musobaqalarida birinchilikni oldilar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gap bo’laklari

Gapning uyushiq bo'laklari

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari

Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi

Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari. Undalma