Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari. Undalma - Tilshunoslik - Referatlar

Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari. Undalma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari . Undalma Режа 1. Kirish kengaytiruvchilar 2. Kiritma q urilmalar 3. Undalma

Kirish kengaytiruvchilar . Gap [Pm] tarkibida mayl/modallik ma‘nolari ham mavjud. Modallik gap kesimini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Tilshunoslikda modallikning o’zigina gapni tashkil etadi degan qarashlar ham mavjud. Chunki gap [Pm]ida mavjud va xilma-xil vositalar bilan ifodalangan taxmin, gumon, shubha, ishonch, qat‘iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zaruriyat, majburiylik kabi ma‘nolar ifodalangan har qanday hukm, fikrda ustuvor qiymati bilan ajralib turadi. Shu boisdan gap tarkibida gap bo’laklari bilan grammatik aloqaga kirishmagan, so’z birikmasi hosil qilmagan bo’lsa-da, Pm dagi mazkur ma‘nolarga bevosita daxldor bo’lgan sub‘ektiv modallik munosabatini ifodalaydigan atov birliklari ko’plab uchraydi: 1.Aka, bugun ota-onalar yig’ilishiga dadam borardilarmi? - Dadam, albatta, boradilar, balki, onam ham borarlar. 2.To’g’ri, yomon odam jazosini tortishi kerak, - dedi Saida. 3. Bu chol, qizinig so’ziga qaraganda, hali juda baquvvat ekan. 4. Siz o’ylab qarasam, shu lavozimga loyiq nomzod ekansiz. Bunday atov birliklari va qurilmalar gap tarkibiga kirar ekan, [Pm] tarkibidagi modal va tasdiq/inkor ma‘nolarini muayyanlashtiradi, ya‘ni gapning kesimi bilan mazmunan bog’lanadi. Shu boisdan ular modal yoki kirish kengaytiruvchilar deb ataladi. Kirish kengaytiruvchilar gapning konstruktiv bo’laklari sanalmish ega va hollar kabi faqat va to’g’ridan-to’g’ri gap markaziga munosabatda bo’ladi. Biroq kirish kengaytiruvchilar Pm ga grammatik jihatdan bog’lanmaganligi bois unga nisbatan konstruktiv sifatini qo’llab bo’lmaydi. Biroq, unga zich mazmuniy munosabatda bo’lganligini inobatga olib ularni bo’lak, gap bo’lagi, gap kengaytiruvchisi deyish mumkin. Demak, kirish kengaytiruvchilar so’z va gap kengaytiruvchilari oralig’idagi «oraliq uchini» bo’lganligi bois ularni gapning konstruktiv bo’lmagan bo’lagi atamasi bilan nomlash mumkin. Atamaning konstruktiv bo’lmagan degan qismi hodisaning so’z kengaytiruvchilari sifatiga egaligini ko’rsatsa, bo’lak uzvi gap kengaytiruvchilar sirasiga daxldorligini bildiradi. Kirish kengaytiruvchilar so’z, birikma va gap ko’rinishlarida bo’lish mumkin. 1.Farg’onada, balki, balqarsan.(A.O.) 2.Tabibning ta‘biricha, shohning sog’ayishi uchun uch narsa zarur ekan. (Ertakdan.) 3.Men sizga aytsam, bir kunda uch mahal shaharga qatnashning o’zi bo’lmaydi.(Samar Nuriy.) Shu sababli kirish kengaytiruvchilar kirish so’z, kirish birikma, kirish gap kabi turlarga bo’lib o’rganiladi. Aslida barcha kirish kengaytiruvchilar nominativ birliklardir. Garchi ularning ayrim ko’rinishlari gap xarakterida bo’lsa-da, ularni tom ma‘nodagi gap deb bo’lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan, men sizga aytsam qurilmasi mazkur gap tarkibida shaklan gap ko’rinishida bo’lsa-da, uning zimmasiga fikr ifodalash, axborat uzatish vazifasi yuklatilmagan. Unda Pm shakli mavjud bo’lsa-da, unda tegishli ma‘nolar voqelanishi o’ta kuchsizlangan. Shu boisdan undagi Pm shakllari va unga mos gap kengaytiruvchilari o’zgartirib ko’rilsa, uning kirishlik mohiyati butunlay yo’qoladi. Kirish kengaytiruvchilarning umumiy va o’zlariga xos xususiyatlari quyidagilar: Kirish gap tarkibiga muayyan denotativ ma‘nolari bilan kirmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan Men sizga aytsam kirish gapidagi so’zlarda harakat, harakatni bajaruvchi shaxs, ob‘ekt kabi ma‘nolar ifodalanmagan. Unda bir butun holda «ishontirish» modal ma‘nosi mavjud. Grammatik shakllanganlik nuqtai nazaridan kirishlar rang-barangdir. Unda tuslangan fe‘llar ham (aytsam), tuslanmagan fe‘llar ham (shunday qilib), otlar ham (chamasi), olmoshlar ham (meningcha) kirish vazifasida keladi. Ammo ular, aytilganidek, ba‘zan qisman, ba‘zan butunlay o’z lug’aviy ma‘nosini yo’qotib, paradigmasidan vaqtincha uzilgan bo’ladi. Kirish kengaytiruvchilarning barchasi o’ziga xos yagona «so’zlovchining o’z fikriga munosabatini bildirish» umumiy ma‘nosi ostida birlashadi. Kirish kengaytiruvchilarning gapdagi o’rni qat‘iy emas. Bu belgilarning barchasi kirish kengaytiruvchilarni o’ziga xos lug’aviy-sintik guruhni tashkil etadi. Kirish kengaytiruvchilar gapda quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi.

Ta‘kidlash, tinglovchining diqqatini bayon qilinayotgan fikrga tortish. takrorlayman, muhimi, ishonsangiz, masalan, misol uchun, ta‘kidlayman, aytish kerakki. Sub‘ektiv munosabat, his-tuyg’ularni ifodalash. baxtimizga, baxtga qarshi, uylayman, umid qilaman, o’ylaymanki, shubhasiz, ehtimol, shu ma‘noda, qaysidir ma‘noda, afsuski, attang, essiz. Fikrni bayon qilish usuliga munosabat: to’g’risini aytganda, bir so’z bilan aytganda, sodda qilib aytganda, aniqrog’i, qisqasi, gapning indallosi. Fikrning bog’lanishini, matn tarkibiy qismlari orasida munosabat, ichki a‘loqa kabilarga so’zlovchining qanday qarashini: demak, xulosa, sababi, shunday qilib, ko’rinadiki, ma‘lum bo’ladiki, buning ustiga, odatda. Aytilayotgan fikrning kimga tegishli ekanligini bildiruvchi so’zlar: menimcha, fikrimcha, uning so’ziga qaraganda, aytishlaricha, xabar berishiga qaraganda. Fikrning tartibini, izchilligini bildiradigan so’zlar: birinchidan, avvallo, ikkinchidan. Kiritma qurilmalar . Kiritma qurilmalar gap holatida bo’lib, nutqda gapdan anglashilayotgan fikrga qo’shimcha tariqasidagi yangi fikrni bayon etish vositasidir. Kiritmalar kirish gaplardan o’zining gaplik mohiyatiga to’la egaligi (kirish gaplar garchi shaklan gap tarzida bo’lsa-da, ko’proq kirish so’zlik tabiatiga ega bo’ladi), asosiy gap bilan mazmuniy bog’liklikning o’ziga xosligi bilan ajralib turadi: Buvamga (hamma band bo’lganligi uchun) men qarashib turadigan bo’ldim. Bu gapdagi hamma band bo’lganligi uchun qurilmasi kiritma gap bo’lib, u asosiy gap bilan grammatik jihatdan bog’lanmasa-da, mazmunan undan anglashilgan voqea/hodisaning sababini bildirib, mazmunan qo’shma gaplarda bo’lgani kabi izohlash vazifasini o’tamoqda. Kiritma gapning nisbiy mustaqilligi gap ohangidan ham anglashilib turadi. Kiritma gapning qo’shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi uning ma‘lum gapga nutq momentida tug’ilib qolgan ehtiyojga ko’ra kutilmagan tarzda birdan kiritilishidir. Bu uni sof nutqiy xodisadek tasavvur qilishga olib keladi. Biroq so’zlovchi ongida kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko’nikma va malakasi mavjud bo’lib, bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning nutqiy qo’llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi. Kiritma qurilmalarning o’rni ham gap tarkibida qat‘iydir. U asosiy fikrga qo’shimcha, ilova fikrni ifodalaganligi bois gap avvalida kela olmaydi. Chunki asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikrni berish noo’rindir. Shuningdek, kiritma gap oxirida ham bo’lmaydi. Kiritma gaplarning yana bir xususiyati uning yig’iq (kesimdangina iborat) bo’lmasligidir. 1.Yalpiz (cho’l yalpizini aytgani yo’q) oshga solinadi. 2. O’sha yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Chunki, birinchidan, fikr qo’shimcha bo’lsa-da, u muhim, shu boisdan, odatda, uni faqat kesim bilan berishning imkoni yo’q. Ikkinchidan, kiritma bir so’z bilan berilsa, u ajratilgan bo’lakka aylanib qoladi: Onam (o’gay) meni ko’p urishardi. Bunday ko’rinishdagi ajratilgan bo’lak ba‘zi darslik va qo’llanmalarda kiritma gap sifatida talqin qilinadi. Biroq Otam (o’gay) qazo qildi gapida o’gay birligi ajratilgan aniqlovchi (Bayroq, havo rang, hilpiramoqda gapidagi kabi). Demak, kiritma qurilmali gaplar mohiyatan qo’shma gaplarga o’xshaydi. Biroq grammatik shakl va intonatsion o’ziga xoslik ularni farqlovchi belgidir. Misol sifatida O’rmondan (u yerda yirtqich hayvonlar bor edi) bo’kirgan ovozlar eshitilardi gapini olaylik. Gap mazmunini O’rmonda yirtqich hayvonlar bor, shuning uchun u yerda bo’kirgan ovozlar eshitilardi deya tushunish mumkin. Biroq uni O’rmonda bo’kirgan ovozlar eshitilardi, u yerda yirtqich xayvonlar bor edi tarzida o’zgartirilsa, gaplardagi grammatik mustaqillik kuchayib, ular qo’shma gapni hosil qilmaydi, balki alohida sodda gaplarga aylanadi Undalma. Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap tarkibidagi II shaxs kishilik olmoshi bo’lgan so’zshakl ma‘nosini muayyanlashtiruvchi unsur bo’lib, u mantiqan so’z kengaytiruvchisi maqomida bo’ladi. Biroq u kengayayotgan so’z bilan bog’langanda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma

mazmunan bog’langan so’zshakl nutq yo’naltirilgan shaxs yoki narsa predmetni ifodalaydi. Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba‘zan otlashgan so’zshakllar keladi. Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’lmagan, gap tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining so’z kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan bo’lak ajralmish bo’lak bilan mazmunangina munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq yo’naltirilgan shaxs, predmet bilan mazmuniy bog’lanishga ega bo’ladi. Undalma kengaytirgan olmosh so’zshakl gapning barcha bo’laklari, bo’lakning kengaytiruvchilari, qolaversa, bo’lak bo’laklarining kengaytiruvchilari bo’lishi mumkin. Kesim: Do’stim, ishonganim sizsiz. Ega: Oybek, (sen) maktabga kechikyapsan. Hol: Salim, sen tufayli murodimga yetdim. Aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingda pinhon. To’ldiruvchi: Qarchig’ay changalim, senga yo’l bo’lsin. Undalma qo’llanganda u kengaytirgan so’z tushib qolishi ham mumkin. 1.Ey Sharqning bo’stoni, dilimga payvand! 2.Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil. So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs/predmetni ifodalovchi so’zshakl gap tarkibida yo’q va uni tiklab ham bo’lmasligi mumkin: 1.Hay qizlar, mana bo’ldi pora-pora paranji. 2. Yigitcha, mashina jo’nayapti. Ammo baribir, undalma ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshi mazmunining muayyanlashtiruvchisi ekanligi ma‘lum bo’lib turadi. Undalma vazifasida qo’llanadigan so’zlar: 1.Ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsiz? 2.Otlashgan so’zlar: 1.Ko’rganlar, gapiring. 2. Tentagim, nima deysan? 3. Birinchi, men ikkinchi! Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan ayrilma. 2. Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani? Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi. Daraxtlar, bo’stonlar, sizdan so’rayman. Undalma gapning barcha o’rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda uni ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do’stim, omonmisan?- 2.Omonmisan, aziz do’stim. Undalma mustaqil gap sifatida ham bo’lishi mumkin: 1. Opa! Sen ham odam edingmi? 2.Bola q ich q irdi: «Dada!»

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Murakkab sintaktik birliklar

Gap va sintaktik aloqa vositalari

Gapning uyushiq bo'laklari

Gap bo'laklari, sanalmaydigan so'z va birikma

To’ldiruvchi. Aniqlovchi