Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari Reja 1. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari haqida tushuncha. 2. Darak gaplar. 3. So’roq gaplar. 4. Buyruq gaplar. 5. Undov gaplar.

1. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari haqida tushuncha. So’slovchi o’z oldiga turli maqsadni qo’yadi. Ma’lum voqea hodisa haqida xabar beradi yoki noma’lum bo’lgan biror voqea hodisa haqida ma’lumot olishni istaydi, yoki tinglovchini biror narsani bajarishga undaydi, yoki shu haqida istak bildiradi, yoki turlicha xis-hayajonni bildiradi. Shunga ko’ra gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Darak gaplar. 2. So’roq gaplar. 3. Buyruq gaplar. 4. Undov gaplar Bularning har-bir tuzilishi jihatidan, ya’ni so’zlarni va gramatik formalarini ishlatishda, so’z tartibida, innivasiyada o’z hususiyatiga ega. 2.Darak gaplar. Darak gaplarda voqea hodisa haqida xabar beriladi yoki predmetda biror xususiyatning majudligi tug’risidagi tasdig’I yoki inkor mazmuni ifodalanadi. Masalan: Sayramovning ko’zlari gulzordan uzilmas edi. (0) Darak gapning kesimi quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1. Aniqlik fe’li bilan: Salqin shamollargina qizning sochlari bilan o’ynashadi. (0) 2. Otlar bilan: Inson qo’li gul. Kitob – bilim manbai. 3. Sifat bilan: Qiz o’z yoridek, uddaburon, chechan. (X.O.) 4. Son bilan: Onning – yarim besh. Dunyoning jannati ro’zg’orimiz bir, taqdiri yangi zo’r boshimiz bir. (R.B) 5. Olmosh bilan : Uning haqi senda emas, sening haqing unda. (P.T.) 6. Ravish bilan: Har qanchalik motam unga oz, olam-olam gap unga oz. (X.O.) Bogim boru, gulzorimda gulim ko’p, har yoqda gul, shohlarida bulbulim ko’p. (X.O.)

7. Ish otlari bilan: Insonga hurmat bu o’zining tanimoq. (G.G.) Zahar solmoq emish kasbi ilonnig. (Uyg’un). 8. Bor yoki yo’q so’zlari bilan: Xalqimizning chuqur idroki bor, g’ururi, an’anasi bor. Bu-Sharqning yulduzi O’zbekistondir, o’rta erlarning Osiyosi yo’q! (G.G.). Tinch ohang bilan aytilib, darak-habar ma’nosini ifodalagan nominative va to’liqsiz gaplar ham darak gap hisoblanadi. Masalan: Kuz… acchiq shamol. (O). 2000 yil. Mart (Gazetadan). Darak gap turlariga qaraganda ko’proq qo’llaniladi. Bu hol darak gapning ifodalanishi xilma-xilligidan kelib chiqadi. Xatto butun-butun matnlar darak gap harakterida bo’ladi. Darak gap darak intonasiyasi bilan aytiladi. Bunda gapning birinchi qismida ohang ko’tariladi. Ikkinchi qismida esa pasayadi. Masalan: Biz butun mashg’ulotlarda aktiv ishtirok etamiz. Darak gapning mazmun turlari. Darak gaplar turli mazmunni ifodalaydi va uning har bir turning o’ziga hos intonasiyasi bor. 1. Darak-habar: Yo’li menga besh qo’ldek ravshan bo’ladi. (Yo.Sh.). Quyosh g’arbga botib, bulutlar etagini istayman. (X.O.). 2. Orzu-umid mazmuni ifodalangan darak gaplar sifatdoshning kelasi zamon formasi, - moqchi qo’shimchasi yordami bilan tuzilgan fellaprdan va mazmunan orzu-umidni anglatuvchi istamoq, orzu qilmoq, tilamoq kabi fe’llar bilan ifodalanadi. 3. Ishonch, taqdir, g’urur: Nomingga munosib, huddi quyoshdek, abadiy yashaysan, Mustaqil O’zbekiston! Qo’ldan berganga qush to’ymas, degan gapni bilasiz-ku! O’qituvchilar ichida eng yaxshisi bizning o’qituvchimiz – deyishdi qizlar. 4. Sevinch: Ha, aytmoqchi, bu – Tursunoy-a!

Sevinch mazmuni ko’tarinki intonasiya bilan aytildi. Bu tur gaplarda ko’pincha ta’kid yuklamalari bo’lib, ular ma’noni yanada kuchaytirish uchun xizmat qiladi. 5. Taajjub: Tavba, bunday ustomonni ko’rgan emasman. (O). 1. Gumon: Bu ishimizning kelajagi yo’q shekilli. 2. Achinish, tashvish, kinoya. a) Juda ko’p g’am chekding, bolam. b) Hozir ushlaydilar, qo’lga tushdim. (M.G.) c) Ey Akramjon, nafasing muncha saraton! (Ya) Darak gaplar odatda, xabar ma’nosini ifodalaganda, o’rtacha, tinchintonasiya bilan talaffuz etiladi. Ammo darak gaplar o’z mazmunidan tashqari, sevinch, g’azab, kinoya kabi ma’nolarni ifodalaganda ularning intonasiyasi ham shunga mos bo’ladi. 3. So’roq gaplar. So’zlovchiga noma’lum bo’lgan voqea-hodisa haqidahi so’roqni bildirgan gap so’roq gap deyiladi. Bunday gap o’ziga hos innovasiya bilan aytiladi. Masalan: Kel, ko’zim, nima ishing bor?. (O). So’roq gaplarda suhbatdoshni o’z fikrini anglatishga yoki ifodalanayotgan fikrga bo’lgan munosabatini bildirishga chaqiriladi. So’roq gaplar quyidagi vositalar yordami bilan tuziladi: 1. So’roq yuklamalari: - mi, - chi, a (ya), ba’zan-da, ku. Masalan: Nazira, shahar aylangani chiqamizmi? – Men imtihonga tayyorgarlik ko’rayapman. – Sen-chi? Demak, olg’a, g’arb tomonga ekan-da? – mi, - chi yuklamalari vositasida hosil bo’lgan so’roq gaplarda intonasiya kuchli bo’lmaydi. – da, - a,- ya,-ku yuklamalari yordamida tuzilgan so’roq gaplarda intonasiyaning roli katta bo’ladi. 2. So’roq olmoshlari-kim?, - nima?, - qanday?, - qanaqa?, -qaysi?, -necha?, nechanchi? , kabilar. Shaxs va narsalar haqida kim, nima, predmetining belgi qancha, necha, harakat-holatning bajarilishi yoki pretning bajarilishi yoki pretningmavjudlik o’rni,

payti, holati, sababi maqsadini aniqlash uchun qaerda, qachon, qanday qilib, nechuk, nima uchun, nima sababdan, nima maqsadda kabi olmoshlar xizmat qiladi. Masalan: Uy vazifasini kim bajarmadi? G’ulom aka, o’sha vaqtlarda qancha xosil olar edingiz? (A.K.). Xey yigitlar, bugun nima uchun bunchalik sust ko’rinayapsiz? 3. Nahot, nahotki kabi yuklamalar yordamida: Nahotki bugun yomg’ir yog’sa? Bunday vositalar bilan hosil qilingan so’roq gaplarda taajjub, shubha ottenkalar ham ifodalanadi. 4. So’roq intonasiyasi katta rol o’ynaydi. Masalan: - Bugun dam olaman. - Bugun dam olaman? Ba’zan so’roq gaplarning kesimi sostavida – (a) grafikasi va kerak, shekilli, muncha, balki kabi so’zlar bo’ladi. Bu tip so’roq gaplarda intonasiya rol o’ynaydi. Masalan: Sizni qiziqtiradigan savollar border? Bu imorat otangizdan qolgan bo’lsa kerak? – deb so’radi. (Ask.M) Ilgari durust edi shekilli? (A.K) So’rash ma’nosi ta’kidlangan so’roq gaplarda grammatik vositalar birdan ortiq bo’lishi ham mumkin. Masalan: Necha yoshga kirgan edim-a? (O.G.) Dadam qayda-a? (O.) 1. So’roq gaplarning ma’nolari. So’roq gaplar turli – tuman ma’nolarni, xis – tuyg’ularni va so’zlovchinini voqeylikka bo’lgan munosabatini ifodalaydi. 1. Sof so’roq gaplar. Bu tip so’roq gaplar tinglovchini ma’lum javobini talab qiladi. Masalan: Qayoqqa olib ketayotibsiz? (A.K.). Yulib tashlash kerakmi, yaxshiroq parvarish qilish kerakmi? (A.K.) Ba’zan bu tip so’roq gaplar takrorlanib kelishi ham mumkin.

Bu hol savolga tezda javob olina boshlaganda voqe bo’ladi. Masalan: Darsga nega kechikib kelding? nega? Sof so’rq gaplarda so’roq bilan bir qatorda, taajjub, gumon, shubha kabi qo’shimcha ottenklar ham ifodalanishi mumkin. a) Taajjub ottenkasi: Nahotki, oily ta’lim egasi bo’luvchi kishi ham intizomsizlik qilsa? b) Gumon-shubha ottenkasi: direktorga borib, yashirinib yotgan Qudrat haqida so'zlab bersammikan? 2. Ritorik so’roq gaplar. Bu xil so’roq gaplarning mazmunidan tasdiq ma’nosi anglashilib turadi. Shu sababli ritorik so’roq gaplar adabiy tilda emosional ma’nolarni ifodalash uchun stilistik vosita bo’ladi. Bo’yraday joyga sholg’om ekkan odamga ham suvmi? (O.). Onalarni ham ezozlamaydi? Ritorik so’roq gapning maxsus turini aytmaysizmi, bo’ladimi so’zlari bilan kelgan gaplar tashkil etadi. Ertasiga ot og’rib qolsa bo’ladimi? (O). Ritorik so’roq gaplarda turli emosional ottenka (kinoya, kesatish, achinish, tanbeh, norozilik) ifodalanadi. Masalan: Xo’sh, endi xoling qalay? Pichoqni shu Xasan akang uradimi? (X.X.) 3. So’roq – buyruq gaplar. So’roq-buyruq gaplarda so’roq va buyruq ottenkalari mavjud. Masalan: tez-tez yurmaysanmi? So’roq gapning manosiga alohida ahami yat berilib, so’roq inotasiyasi bilan talaffuz etish lozim topilsa, har bir so’roq gapdan so’ng so’roq belgisa ishlatiladi. Diviziya komandiri qalay? Bu erda nimalar bo’layotganini biladimi? (Kaz). Bular ichida sof so’roq gap ko’p qo’llanadi. 4. Buyruq gaplar.

Buyruq gaplar kishining xoxish, iltimos, maslshat, buyruq kabiturli niyatlarini ifodalab keladi. Masalan: Agar axil-inoq yashasanglar, hech bir kuch sizlarni enga olmaydi. Buyruq gaplarning tuzilishi: Buyruq – istak fe’lining kesim vazifasida kelishi bilan. I-shaxs: Olimjon aka! Erlarimizni qondirib-qondirib sug’oraylik! (Sh.R.) II-shaxs: Mening ham yurtim mash’alday porlasin! (P.T. ) 2. Shart fe’lining kesim vazifasida ishlatilishi bilan: Qaxraton qish bo’lsa!.. (O). Qani endi, snga o’hshab hamma aqlli bo’lsa! (Kerb). Bunday gaplar tarkibida koshki, qani, qani endi so’zlari bo’lishi ham mumkin. Qani endi, senga o’xshab hamma aqlli bo’lsa! (Kerb). Shart fe’lidan so’ng to’liqsiz fe’lidan so’ng to’liqsiz fe’l, emokning turli shakllari keladi. Tezroq kela qolsa edi. (M.G.). 3. Kerak, mumkin so’zlarining harakat nomi tarkibida kelishi bilan: Bu masalani jamoa boshqaruvi majlisiga qo’yish kerak. 4. Ayrim to’liqsiz gaplar ham buyruq mazmunini ifodalaydi. Bu xil gaplarda intonasiyaning roli kuchli bo’ladi. a) Egasiz to’liqsiz gaplar: Bas! Bas! Bas! O’rtamang meni. (X.X.). b) Kesmsiz to’liqsiz gaplar: O’lim yovga! (X.O.). Senga o’lim, senga nafrat, ey ajal !! (A.U.). v) Ega va kesimsiz: Tinchlik ahdi uchun! (Ask. M.) Buyruq gapning ma’no turlari. Buyruq gaplar quyidagi ma’nolaruni ifodalaydi: 1. Buyruq: Ot soling kun botar yoqqa! (U) 2. Mslaxat: Oysara, tirik etim qilmang og’lingizni! (X.X.). 3. Iltimos: Ashuladan yana bo’lsin! (Kerb).

4. Orzu-istak: Koshki til bo’lsa-yu, u bilan suhbatlashib o’tirsang! 5. G’amxo’rlik: Sovuq kotib qolma, issiqroq yot, Shermatjon do’stim! (Ya) 6. Tashvish: Paxtani navlarga ajratib teraylik! (Gazetadan). 7. Gumon, tashvish: Ehtimol, u keyinchalik bizni ham eb qo’ysa. (ertakdan). 8. Hayajon: Ayajon, menga rah meting! Arzu-dodimga eting! (N.S.). 9. G’azab, do’q: Xatdan o’chir o’g’limni xozir. (O). Buyruq gaplar turli intonasiya bilan talaffuz etiladi. Kuchli hayajon, do’q, g’azab, qat’iy buyruq gaplarda intonasiya kuchli, maslahat, iltimos, gumon ma’nolari ifodalangan gaplarda oddiy, o’rtacha darajadabo’ladi. 5. Undov gaplar Fikr kuchli his-hayajon bilan ifodalangan gap undov gap deyiladi. Masalan: Men etim o’sganman, ox u etimlik. (G.G). Darak, so’roq, buyruq gaplar ham mahsus intonasiya bilan aytilib, undov gapga o’xshab, so’zlovchining ichki his-hayajonini, voqeylikka bo’lgan turlicha munosabatlarni anglatishi ham mumkin. Ammo u turdagi gaplarda asosiy etakchi ma’no darak, so’roq, buyruq ma’nolaridir. Shuning uchun ham ular intinasiya bilan gapga aylanib ketmaydilar. Undov gaplarda ichki his-hayajon, so’zlovchining voqelikka bo’lgan munosabati ifodalanadi. Shuningdek, undov gaplarning tuzilishida o’ziga hos struktura va Grammatik belgilar mavjud. Undov gaplarning tuzilishi. Undov gaplar quyidagi vositalar yordamida tuziladi: 1. Qanday, qaysi, qanaqa, qancha, necha, shuncha, shunday kabi emotsional kuchaytiruv ma’nosidagi olmoshlar: Tun nega bu qadar uzun! (Ask.M.). 2. Undov so’zlar: E, baxtlarni balog’atga etkazgan ona! (X.O.). 3. Ana, mana yuklamalari: Ana tantana-yu, mana tantana!- dedi.(A.K.).

So’z, so’z birikmalar ham undov gap xosil qiladi. Eh, xo’rlik qursin! (O). Tavba! (A.K.). Astag’firulloh… (U). Barakalla Ortiq! Qoyilman, polvon inim. 4. Maxsus intonatsiya: Tamom! Endi nima bo’lsa bo’ldi! Endi buning gapiga qarang! (B.P.). Bu tipdagi gaplar shaklan darak, so’roq, buyruq gap bo’lsalar ham, mazmunan kishilarning ichki his-tuyg’ularini ifodalaydi va maxsus intonatsiya bilan aytiladi. Shu bois bunday gaplar undov gap sanaladi. Undov gaplarning ma’no turlarui. Undov gaplar quyidagi emotsional ma’nolarini ifodalaydi: 1. Taajjub: Ajab zamona ekan! (O). Tavba! (O). 2. Tashakkur va Rag’batlantirish. Otangga rahmat! (A.K.). 3. Xayratlanish: Sensan har narsadan mo’tabar aziz! (U). 4. Zavqlanish, shodlik mamnunlik: polvon nima! (O). Judas oz, juda yaxshi! (B.P.). 5. Orzu-umid: Xudo baxtingni bersin, o’g’lim! (O). 6. Muxabbat: Uning ko’zi oldida Nuri! (O). 7. Achinish: Ey, o’zingni, xolatingni bilmagan Asrorqul! (A.K.). 8. Kinoya: Yangi kasb qulluq bo’lsin, boyvochcha! – dedi O’rmonjon. (A.K.). 9. G’azab, nafrat: Bu qanday maynabozchilik! (O).

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko‘ra turlari

So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari

Gapning uyushiq bo'laklari

Gapning uyushuq bo’laklari

Ona tili darslarining maqsadga ko’ra turlari. Ona tili o’qitish metodlari