Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko‘ra turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko‘ra turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko ‘ ra turlari Режа : 1. Gapning ifoda ma q sadiga qo’ ra turlari 2. Darak gaplar 3. S o’ ro q gaplar 4. Buyru q gaplar 5. Ундов гаплар

Gapning ifoda ma q sadiga qo’ ra turlari. Ifoda maqsadiga ko’ra gaplarning turlanishi sof nutqiy hodisadir. So’zlovchi nutq jarayonida fikr ifodalash bilan ma‘lum bir maqsadni ko’zlaydi ham. Gaplar so’zlovchining ko’zlagan maqsadiga ko’ra turli-tuman bo’ladi. 1.Darak gaplar: Uzoqdagi zalvorli tog’lar xayolimni keldilar bosib. (A.O.) 2.So’roq gaplar: Sen bahorni sog’inmadingmi?(A.O.) 3.Buyruq gaplar: Meni kutgil... (K.S.) Ammo bu turlar orasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Bir tur ikkinchi tur vazifasini bajaraverishi mumkin. Deylik, shaklan darak gap so’roq mazmunini, so’roq gap darak mazmunini ifodalashi mumkin. Misollar: 1. Onani kim sevmaydi? (shaklan so’roq, mazmunan darak.) 2.Dasturxonga qaramaysizmi? (shaklan so’roq, mazmunan buyruq.) Qarzdor dehqonga boyning «Kuz keldi» deb qichqirgani oddiy darak emas, balki «Qarzingni to’la!» mazmunidagi buyruq gapdir. Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarda ifoda maqsadi o’ziga xosdir. Ergash gapli qo’shma gaplarda ifoda maqsadi bosh gapniki bilan bir butun holda bitta bo’ladi. Teng munosabatli qo’shma gaplarda esa oldin turgan gap faqat darak tabiatiga ega bo’ladi. Darak gaplar . Darak gaplar xabar berish, biror hodisa yoki dalilni tasdiqlash xususiyatiga ega bo’ladi: 1.Umrim bo’yi seni kutarman. 2. Sarvi gulru kelmadi. Darak gaplar kesimlikdagi mayl ma‘nolariga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin: Aniq xabar: Bola keldi. Taxmin: Ertaga majlis bo’lar. Istak: bugun bozorga chiqsam. Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Darak gap istakni ifodalaganda, so’zlovchining taxmin-tilagi haqida xabar beradi. Istak qat‘iylashsa, u buyruq gapga aylanib ketadi. Bu bilan darak gap va buyruq gaplar bir-biriga yaqinlashadi: Sen borsang - Sen bor.

Darak gapda so’z tartibi, odatda, buzilmagan, gap esa darak intonatsiyasiga ega bo’ladi. Shuningdek, darak gapning kesimi ham o’ziga xosdir. U so’roq yuklamalaridan xoli va aniqlik mayli shaklida bo’ladi. Atov gaplar va so’z-gaplar ham darak tabiatiga ega bo’ladi: 1.Qish. 2.Ha. 3. Rahmat. Co’roq gaplar . So’roq gaplarda so’roq ma‘nosiga boshqa ma‘nolar ham qorishgan holda bo’lishi mumkin: So’roqning o’zi: Salim keldimi? So’roq-hayrat: Salim keldimi? So’roq-taajjub: Yozda ham shunday yomg’ir yog’adimi? So’roq-mamnunlik: Salim tugatdimi-a? So’roq-gumon: Olib chiqarmikin? So’roq-taxmin: Sen olim emasmisan? So’roq-darak: Tugatdimi? (Ko’rdingmi, tugatdi ma‘nosida.) So’roq-buyruq: Tezroq jo’namaysizmi? So’roq gaplar kutilayotgan javobga munosabatiga ko’ra uch xil bo’ladi: Sof so’roq gaplar javob talab qiladi: Bugun qaerga borasan? Ritorik so’roq gaplar javob talab qilmaydi va mohiyatan darak, shaklan so’roq gap hisoblanadi: Onani sevmaydigan odam odammi? So’roq-buyruq gaplar so’roq yo’li bilan buyurish ma‘nosini ifodalaydi: Tezroq kelmaysizmi? So’roq gaplar mazmun hajmiga ko’ra ikki xil bo’ladi: Umumiy so’roq. Bunda narsa yoki hodisa to’laligicha aniqlanadi: Bu nima? Bu kitobmi? Bunda javob kesimga tegishli bo’ladi. Xususiy so’roq. Bunda narsa yoki xodisaning bir tomoni aniqlanadi: Bu qanday kitob? Kitobning varag’i qancha? Sen qaerdan kelding? Bunda javob so’roq olmoshi bilan ifodalangan kesimdan boshqa har qanday bo’lak bo’ladi. So’roq gaplarda so’roq ma‘nosi quyidagi vositalarga tayanadi: So’roq yuklamalari. So’roq olmoshlari.

So’roq ohangi. Buyruq gaplar . Buyruq gaplar tinglovchini biror predmetga biror ishni bajarishga undash, buyurish, qistash ma‘nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday ma‘noviy ko’rinishlar turli-tumandir. Shunga ko’ra buyruq gap o’z ichida har xil ko’rinishga ega bo’ladi. Sof buyruq: Tez bor! Buyruq-qistash: Borsang-chi! Buyruq-iltimos: Menga ham bering. Buyruq-maslahat: Yaxshisi, uyda qola qol. Buyruq-tilak: Yashasin tinchlik. Buyruq-chaqiriq: Olg’a! Buyruq gapning bu turlari ohang jihatidan farqlanib turadi. Buyruq gapning kesimi, odatda, buyruq maylining ikkinchi shaxs, ba‘zan uchinchi shaxs shaklidagi fe‘ldan bo’ladi: Bor! Chekilmasin! Kesim birinchi shaxs buyruq maylidagi fe‘ldan bo’lganda, gap oxangidagi qat‘iylik uni buyruq gapga aylantiradi: Nomus uchun kurashaylik! Ba‘zi hollarda aniqlik maylidagi yaqin o’tgan zamon fe‘li ham buyruqni ifodalashi mumkin: Qani, jo’nadik! Buyruq gaplar ko’pincha undalmali va undovli bo’ladi: 1.Hoy, tezroq yuringlar. 2.Bozor, bu yoqqa kel! Ундов гаплар . Nut q iy gaplar emotsionallikka munosabati nu q tai nazaridan ikkiga b o’ linadi: H is- h ayajonli gaplar. H is- h ayajonsiz gaplar. Gaplar, ifoda ma q sadiga k o’ ra q anday gap b o’ lishidan q at‘i nazar, h is- h ayajonli yoki h is- h ayajonsiz b o’ ladi. Q iyoslang:1. Men keltiraman - ifoda ma q sadiga k o’ ra darak gap, emotsianallikka k o’ ra h is-xayajonsiz gap. 2. Men keltiraman! - ifoda ma q sadiga k o’ ra darak gap, emotsianallikka k o’ ra h is- h ayajon gap. H is- h ayajonli gaplarda fikr bilan birgalikda s o’ zlovchining kuchli h is-tuy g’ ulari h am namoyon b o’ ladi. Demak, darak, s o’ ro q , buyru q gaplarga maxsus o h ang

berilishi natijasida h is- h ayajonsiz gaplar h is- h ayajonli gaplarga aylanadi. 1. Futbol boshlandi! 2. Otam keldimi?! 3. H ayda! Darak gaplar k o’ pincha h is- h ayajonsiz, buyru q gaplar esa h is- h ayajonli b o’ ladi. H is- h ayajonli gaplar h is- h ayajon darajasiga k o’ ra ikkiga b o’ linadi: Fikrni h is- h ayajon bilan ifodalovchi gaplar: Futbol boshlandi! Men keltiraman! S o’ zlovchning emotsional tuy g’ ularini ifodalovchi gaplar: O h ! T o’ y muborak! Ura! H is- h ayajon gaplarning o’ ziga xos fonetik, leksik va grammatik belgilari bor: Maxsus o h angga egalik. H is- h ayajon ifodalovchi s o’ zlarning gap tarkibida b o’ lishi: e h , o h , na q adar, q aniydi va h okazo. Gap b o’ laklari tartibining o’ zgarishi: Oltin bu vodiylar, jon O’ zbekiston! Emfatik ur g’ u olgan s o’ zlarni takrorlash: Sizdan s o’ radim, sizdan. H is- h ayajon gaplar k o’ pincha bir tarkibli b o’ ladi: Ura! Dunay! Dunay!

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari

Leksemalarda ifoda jihaтiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabaтlar

So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari

Gapning uyushiq bo'laklari

Gapning uyushuq bo’laklari