Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Феълларда синтактик категорияларнинг вокеланиши ОТ
Феълларда синтактик категорияларнинг вокеланиши ОТ
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
179.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Синтактик категориялар
Синтактик санъатлар услубияти
Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари
Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)
Морфология. От суз туркуми
![www.arxiv.uz ҳам предметлар мажмуини англатади: армия, кўпчилик, халқ . Лекин бундай отлар семантик кўпликда бўлса-да, грамматик бирликда дейилади. ОТЛАРНИНГ ЯСАЛИШИ Отлар икки хил - аффиксация ва композиция усуллари билан ясалади. Шунга мувофиқ, от ясашнинг аффиксал ва композицион қолиплари мавжуд. Бу қолиплар ҳам ўз ўрнида унумли, унумсиз; маҳсулдор ва каммаҳсул турларга бўлинади. От ясовчи қолипларнинг аксарияти кўп маъноли қолиплардир. Қуйида уларни кўриб ўтамиз. -чи аффиксли [от + -чи = 1 ) асосдан англашилган нарса билан боғлиқ касб, мутахассислик билан шуғулланувчи шахс оти; 2 ) асосдан англашилган иш/ҳаракат/ҳодиса билан шуғулланувчи шахс оти; 3 ) асосдан англашилган иш-ҳаракат, фаолиятда қатнашувчи шахс оти; 4 ) иш-ф a олиятда бирор оқим, маслак ва ш.к. тарафдори, шуларга мансуб бўлган шахсни билдирувчи от; 5 ) асосдан англашилган ҳодисани, иш- ҳаракатни бажариш одати кучли бўлган шахсни билдирувчи от] қолипи қуйидаги ҳосилаларни беради: 1 ) спортчи, дуторчи, каштачи, шахматчи, буфетчи, матбаачи ; 2 ) хабарчи, маслаҳатчи, теримчи, ёрдамчи, ҳимоячи, давомчи ; 3 ) жангчи, исёнчи, ҳашарчи, музокарачи, сайрчи, обуначи ; 4 ) республикачи, мухториятчи, пахтакорчи, турсунойчи ; 5 ) тўполончи, бузғунчи, таваккалчи, гиначи, уйқучи, лофчи, кекчи . Кўринадики, бу қолип полисемантик ва полифункционал бўлиб, ҳар бир маъноси яна бир неча маъно турларига бўлиниб кетади. -шунос аффиксли [от + -шунос = асосдан англашилган соҳани ўрганувчи мутахассис] қолипи бир маъноли бўлиб, у қуйидаги ҳосилаларни беради: адабиётшунос, тилшунос, тарихшунос, ўлкашунос, мусиқашунос каби.](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-18.png)
![www.arxiv.uz -кор аффиксли иккита қолип мавжуд: а) [аниқ от + -кор = асосдан англашилган нарса/предметни етиштириш билан шуғулланувчи шахс оти] ( пахтакор, лавлагикор, шоликор, ғаллакор ) ва б) [мавҳум от + -кор = асосдан англашилган иш-ҳаракат билан шуғулланувчи шахс] ( мададкор, хиёнаткор, гуноҳкор, тажовузкор, ташаббускор, ижодкор, хизматкор ) . -каш аффиксли қолип ҳам икки маънолидир: а) [от + -каш = 1 ) асосдан англашилган иш, машғулот билан шуғулланувчи шахс оти; б) асосдан англашилган ишни бажариш одати кучли бўлган шахс оти] : а) замбилкаш, киракаш, лойкаш, пахсакаш ; б) жанжалкаш, ҳазилкаш . Қуйида бошқа аффиксли қолипларни мисоллари билан санаб ўтамиз. [ ўқув отлари+ -хон = асосдан англашилган нарса/предметни доимий мутолаа қилувчи шахс от и] ( газетхон, китобхон, журналхон, дуохон ), [от + -дўз = асосдан англашилган нарса/предметни тикувчи шахс оти] ( этикдўз, маҳсидўз, мўйнадўз, дўппидўз ), [от + -гар = асосдан англашилган нарса/предмет билан боғлиқ касбни қилувчи шахс оти] ( заргар, совунгар, савдогар ), [от + -соз = асосдан англашилган нарса/предметни яратувчи, тузатувчи шахс оти] ( соатсоз, станоксоз, асбобсоз ), [от + -паз = асосдан англашилган таомни тайёрлов шахс оти] ( ошпаз, сомсапаз, мантипаз, кабобпаз ), [от + -боз = асосдан англашилган иш/ҳаракат билан кўп шуғулланувчи, унга берилган шахс оти] ( мажлисбоз, аризабоз, маишатбоз, сафсатабоз, ваъдабоз, гуруҳбоз, каптарбоз, беданабоз ), [от + -хўр = асосдан англашилган егулик, ичимликни доимий истеъмол қилувчи шахс оти] ( норинхўр, ароқхўр, нафақахўр, чойхўр ), [от + -параст = асосдан англашилган нарсага эътиқод қилувчи шахс оти] ( бутпараст, майпараст, шахсиятпараст, маишатпараст ), [от + -гўй = асосдан англашилган иш/ҳаракат, ҳодисани доим бажариб турадиган шахс оти] ( маслаҳатгўй, дуогўй, хушомадгўй, насиҳатгўй, лаббайгўй ), [от + -дор = асосдан англашилган](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-19.png)
![www.arxiv.uz нарса/предметга эга бўлган шахс оти] ( боғдор, қулдор, дўкондор ), [от + - бон = асосдан англашилган нарса/предметга қаровчи шахс оти] ( боғбон, саройбон, дарвозабон ), [от + -фуруш = асосдан англашилган нарса/предметни сотиш билан шуғулланувчи шахс оти] ( читфуруш, носфуруш, мевафуруш ), [от + -дош = асосдан англашилган нарса/предметга бир хил алоқадор бўлган шахс оти] ( қайғудош, мусобақадош, суҳбатдош, замондош ), [от + -вачча = асосдан англашилган шахсга қарашли фарзанд маъносидаги шахс оти] ( бойвачча, гадойвачча, тўравачча, тоғавачча, холавачча, аммавачча, итвачча ), [ҳам + от = асосдан англашилган нарса/предметга алоқадор шахс оти] ( ҳамшаҳар, ҳамсуҳбат, ҳамкурс, ҳамкасб ), а) [сифат/равиш + -лик = асосдан англашилган белги оти] ( сариқлик, тезлик, бемаънилик, ёшлик, ), б) [от + -лик = асосдан англашилган нарса/предметни умумлаштириб, ҳолат тарзида ифодаловчи мансублик оти] ( оталик, ўқитувчилик, гинахонлик, ваъдабозлик, районлик, шаҳарлик, уруғлик, кийимлик , музлик, ботқоқлик ), [от + -чилик = 1 ) асосдан англашилган нарса етиштириладиган соҳа оти; 2 ) асосдан англашилган нарса/ҳодисанинг борлик ҳолатини англатувчи от; 3 ) асосдан англашилган нарса билан боғланувчи ҳолат оти; 4 ) бирор иш- ҳодисанинг сабаби асосдан англашилган нарса эканини билдирувчи от] ( 1) пахтачилик, уруғчилик, чорвачилик ; 2) пишиқчилик, тўкинчилик, қаттиқчилик ), 3 ) улфатчилик, тирикчилик, майнабозчилик, ўртоқчилик ; 4) юртчилик, ўзбекчилик, рўзғорчилик), [от + -гарчилик = асосдан англашилган белги, ҳолат, ҳаракат-ҳодисага алоқадор бўлган оти] ( олифтагарчилик, намгарчилик , исрофгарчилик ), [от + -зор = асосдан англашилган нарса кўп бўладиган жой оти] ( олмазор, қароқчизор, пахтазор, ажриқзор ), [қум, тош, ўт + -лоқ = асосдан англашилган нарса/ предмет кўп бўладиган жой оти] ( ўтлоқ, қумлоқ, тошлоқ ), [от + -истон = асосдан англашилган нарса/предметга бой жой оти] ( Ўзбекистон, гулистон ).](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-20.png)
![www.arxiv.uz Шундай от ясаш қолиплари борки, улардан бугунги кунда янги сўз ясалмайди. Ҳосилаларнинг барчаси лисоний характерга эга. [от + -гоҳ = асосдан англашилган иш-ҳаракат бажарилган жой оти] ( сайилгоҳ, айшгоҳ, манзилгоҳ ), [от + -дон = асосдан англашилган нарса/предмет сақланадиган предметни ифодаловчи от] ( қаламдон, туздон, кулдон ), [от + -хона = асосдан англашилган иш-ҳаракатга мўлжалланган жой оти] ( ишхона, қабулхона, чойхона, ошхона ), [от + -обод = асосдан англашилган нарса/предмет обод қилган жой оти] ( Деҳқонобод, Меҳнатобод ), [от + - нома= асосдан англашилган нарса/предметни ифодаловчи от] ( арзнома, таклифнома, саёҳатнома ). -к ( -ик/-ак ), -қ ( -иқ, -уқ, -оқ ) ( кекир ик , кўр ик , оғри қ , қави қ , буйр уқ , қийно қ , ўр оқ ), - к / қ ( -иқ, -ик ) ( тўша к , қайро қ ,, эла к ), - ги ( ки/ғи/қи/ғу ) ( сев ги , кул ги , супур ги , чоп қи , ачит қи , ёнил ғи , томиз ғи ), -м ( -им/-ум ) ( чида м , тўпла м , ун ум , туз ум , чиқ им , қўн им , кечир им ), -ма ( уюш ма , бирлаш ма , димла ма ), -қин/ғин ( тош қин , тўл қин , бос қин , тут қун , қоч қин , ён ғин ), -ин/-ун ( эк ин , ёғ ин , йиғ ин , бўғ ин , туг ун ), -(и)нди ( чўк инди , юв инди , чир инди , супур инди , сирқ инди , йиғ инди ), -гич ( ғич/кич/қич ) ( ўлча гич , пурка гич , ўчир гич , қашла гич , эрит кич , сава ғич ), - ч, -инч ( қувон ч , ўкин ч , қўрқ инч , сев инч ), -мачоқ ( бекин мачоқ , тортиш мачоқ , қувлаш мачоқ ), -ак/оқ ( шаршар ак , бизбиз ак , пирпир ак , ғурр ак , тартар ак ), -илдоқ (шақилдоқ, ҳиқилдоқ, чирилдоқ, пирилдоқ), -а ( шаршара, ғарғара ), -ос ( чувв ос , шарр ос , гулдур ос ) қўшимчалари иштирок этувчи деривацион қолиплари кам унум бўлиб, улар бугунги кунда ҳосила бермайди. Шу боисдан қолипнинг мазмуний томонини унинг ҳосилаларидан умумлаштириб бўлмайди. -иш , - ув/ов , - увчи/овчи аффиксли қурилиш, кириш, чиқиш, учрашув, кечув, мақтов, чанқов, учувчи, ҳайдовчи, тингловчи, сотувчи сўзларини ҳам ясама сўзлар сифатида қараш ҳоллари учраб туради. Бунда улар аслида сўзшаклнинг лексемалашуви ҳодисаси эканлигини эсда тутиш лозим.](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-21.png)
![www.arxiv.uz Композиция усули билан қўшма ва жуфт отлар отлар ҳосил қилинади: тошкўмир, туяқуш, карнайгул, ойболта, кўккарға, қорақурт, мингоёқ, қўзиқорин, ота-она, қозон-товоқ, қизилиштон . Қўшма отлар: 1. От+от: аждаргул, айиқтовон, атиргул, кинолента, хонтахта, хўрозқанд, тошбўрон, сочпопук, шакарқамиш, қўйпечак, қўларрра, темир йўл, пиёздоғ, Ўрта Чирчиқ. 2. Сифат+от: калтакесак, Марказий Осиё, Шўркўл, кўксултон, кўрсичқон, сассиқпопишак, қорадори. 3. От+феъл: эчкиэмар, кўзбойлоғич, каллакесар, ҳуснбузар, бешиктерватар, сочўсар, дунёқараш . 4. Сон+от: бешбармоқ, бешқарсак, Еттисув, Олтиариқ, учбурчак, мингоёқ, қирқоғайни . 5. Сон+феъл: бешотар, бирқоқар . 6. От+сифат: устабузармон, гулбеор, ошкўк . 7. Феъл+феъл: искабтопар, ишлаб чиқариш . 8. Феъл+от: савачўп . Жуфт отлар. Жуфт отлар [от+от], [сифат+от] каби қолиплар, шунингдек, бошқа туркумга оид жуфт сўзларнинг отга кўчишидан вужудга келади. Жуфт отлар таркибига кўра қуйидаги кўринишларга эга. I. Ҳар икки қисми мустақил ҳолда ҳам ишлатиладиган жуфт отлар: 1. Қисмлари ўзаро синоним: азоб-уқубат, айш-ишрат, дори- дармон, бахт-саодат, зеб-зийнат, иззат-икром, иззат-ҳурмат, кайф-сафо, макр-ҳийла, насл-насаб, панд-ўгит . 2. Қисмлари ўзаро антоним: авра-астар, авлод-аждод, аччиқ-чучук, борди-келди, бош-оёқ, эр-хотин, ўғил-қиз, савол-жавоб, салом- алик, қулф-калит .](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-22.png)
![www.arxiv.uz Адашмасам, уни уриб бурнини қонатганимда уч ёш лар да эдик . Ўн йиллар илгари камина ҳам шу қиз лар ёшида эдим . – лар нинг кучайтирилган маъно ифодалаши: Тил лар имга кўчолмайди бўғзимдаги овозим . Бундаги кучайтириш – лар нинг «кўплик» маъносига боғлиқ. Чунки кўп нарса мантиқан кучли бўлади. Яъни тил аслида «битта». Уни кучли қилиб кўрсатиш учун кўплик шакли берилмоқда. Қуйида ноль [0] шакл ОГМларини санаймиз. 1. «Бирлик» ифодалаш [0] шаклнинг асосий вазифасидир. Бу маъно кўрсатиш олмошлари, бир сўзи, аниқловчилар билан муносабатга киришганда юзага чиқади: Бир радиоси бор, сандиқдек келади . (Ў.Ҳош.) 2. [0] шакл жамлик ифодалаганда нарсаларнинг бўлинмас, яхлит бирлиги англашилади: Гадо нинг душмани гадо бўлади . (А.Орип.) 3. [0] шакл матнда аниқ ва ноаниқ кўплик ифодалаши мумкин. Масалан, Эрмон буванинг айтишига қараганда, ўн пуд кўсакни чувиш зиммамизга юклатилган эди . Айтилганлар асосида сон категорияси шакллари учун қуйидаги УГМ ларни кўрсатамиз: [0] шакли УГМси – «бўлинмас сифат, аниқ/ноаниқ миқдор ифодалаш». [-лар] шакли УГМси – «бўлинувчан/бўлинмас сифат ва аниқ/ноаниқ миқдор ифодалаш». Бу УГМ ўз ўрнида категориал ва нокатегориал қисмларга бўлинади. «Миқдор» категориал, «бўлинувчан/бўлинмас сифат» ёндош, «тур», «хил», «кучайтириш», «ҳурмат» кабилар категориал маъно билан диалектик боғланмаган ҳамроҳ маънолардир. Отнинг хусусий луғавий шакллари: кичрайтириш, шахсий муносабат шакллари. Отлардаги яна бир луғавий шакл кичрайтириш- эркалаш шаклидир. Кичрайтириш-эркалаш парадигмаси -ча, -гина, -(а)лоқ шаклларидан иборат бўлиб, улар қуйидаги маъноларни ифодалайди: -ча : а) шахс ва предметларнинг кичик эканлигини: китоб ча , қалам ча ;](/data/documents/1c2854e9-29ea-47c0-badc-c7981ca75329/page-25.png)
