Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари - Tilshunoslik - Referatlar

Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари Режа: 1. Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари 2. Нисбат категорияси 3. Бўлишли-бўлишсизлик категорияси 4. Ҳаракат тарзи категорияси 5. Ўзгаловчи категорияси 6. Феълнинг ҳаракат табиатини кўрсатувчи шакллари 1

www.arxiv.uz Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари Феъл таснифловчи категориялари ҳақида умумий маълумот. Феълнинг таснифловчи категориялари фақат шу туркумга хос грамматик шакллар системаларидир. Улар нисбат, ўзгаловчи, ҳаракат тарзи, бўлишли- бўлишсизлик шаклларидир. Феъл кесимлик ёки нокесимлик вазифасида бўлишидан қатъи назар ушбу шакллардан бирида бўлиши шарт. Улар феъл лексеманинг луғавий маъносини модификация қилиш вазифасини бажаради. Таснифловчи шакллар орасида нисбат феъл лексемани модификация қилиш даражаси жиҳатидан бошқаларидан устуворликка эга. Шу боисдан нисбат феълни бошқа сўз туркумларидан ажратиб турувчи асосий морфологик белги саналади. Ўзгаловчи шакллари, нисбат шаклларидан фарқли ўлароқ, феълнинг нокесимлик вазифаси учун хосланган. Ўзгаловчи категориясининг умумлашган грамматик маъноси феълни кесим вазифасидан ташқарида бошқа,яъни ҳоким сўзлар билан боғлаш вазифасини бажаришидир. Тарз маъноси феълларда ифодаланиши ҳам, ифодаланмаслиги ҳам мумкин. Масалан, ўқиди феълида у ноль даражада бўлса, ўқиб чиқди сўзшаклида намоён бўлган. Бўлишли-бўлишсизлик шакли ҳақида ҳам шундай фикрни айтиш мумкин. Бироқ бўлишли-бўлишсизлик шакли билан кесимлик категориясининг таркибий қисми бўлган тасдиқ-инкор категориясини фарқлаш лозим. Тасдиқ-инкор кесим вазифасида келувчи барча сўзлар учун хос бўлса, бўлишли-бўлишсизлик феълнинг барчаси учун хос бўлган грамматик хусусийликдир. Бошқача айтганда, бўлишли- бўлишсизлик феълнинг нокесимлик, тасдиқ-инкор эса барча мустақил сўзларнинг кесимлик шаклидир. Қуйида уларнинг ҳар бири алоҳида-алоҳида кўриб ўтилади. Нисбат категорияси 2

www.arxiv.uz Нисбат категорияси ҳақида умумий тушунча. Нисбат категорияси ҳаракатнинг субъект (бажарувчи)га муносабатини ифодалайди. Бу муносабат махсус грамматик шакллар билан юзага чиқади. Масалан, Шоир шеър ёзди гапида эга бевосита иш-ҳаракатнинг бажарувчиси бўлиб, бажарувчи ва ҳаракат муносабати ноль шаклли аниқ нисбат билан ифодаланган; ўқитувчи болага китобни ўқитди гапида ҳаракатнинг бевосита ва билвосита бажарувчиси (ўқитувчи билвосита, бола эса билвосита бажарувчи) фарқланган. Довул чалинди гапида ҳаракат бажарувчиси ноаниқ, мажҳулдир. Демак, нисбати ўзгариши билан феълнинг бажарувчисида ҳам ўзгариш юз беради. Нисбат категорияси феълнинг бўш субъект валентлигини тўлдириб, уни нутққа мослайди. Ҳозирги ўзбек тилида феълнинг бешта нисбати ажратилади: аниқ нисбат, ўзлик нисбати, орттирма нисбат, биргалик нисбати, мажҳул нисбат. Аниқ нисбат. Бу нисбатда субъектга муносабат феълнинг луғавий маъноси орқали ифодаланади ва шакл УГМси «ҳаракатнинг эга билан ифодаланган шахс ёки предмет томонидан бажарилиши ёки бажарилмаслигини билдириш»дир: билди, кўрди, сўради, айтди, қайтди каби. Бу нисбатдаги феъл ўтимли ( олди ) ёки ўтимсиз ( ухлади ) бўлиши мумкин. Ноль шакл УГМсида ўзи мансуб категориянинг моҳиятини бошқаларига нисбатан тўлароқ акс эттиради. Маълумки, феълнинг барча шаклларини иккига – категория ичидаги шаклларнинг ўзаро зиддиятида аниқ бир белгига эга бўлган белгили шаклларга (масалан, аниқ нисбатдан бошқа нисбат шакллари) ва бу зиддиятда аниқ белгига эга бўлмаган шаклларга (масалан, аниқ нисбат шакли) ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳ шакллар ўзлари мансуб категориянинг УГМсидан аниқ бир кўринишни «хусусийлаштириб» олади. Иккинчи гуруҳ шаклларида хусусийлашма ноаниқ бўлади. Иккинчи гуруҳ шакллари (бизнингча, аниқ нисбат) ўзи мансуб категориянинг умумий намояндаси бўлади. Шунинг учун улар матн 3

www.arxiv.uz ва шароит талаби билан бошқа шакллар маъносини ифодалаши мумкин. Аниқ нисбат ҳам белгисиз шакл сифатида бошқа нисбат шакллари ўрнида бемалол қўлланавериши мумкин. Юқорида биз бунга аниқ нисбатдаги феъл (масалан, ҳаяжонланмоқ ) дан ўзлик нисбати маъноси уқилиб туриши мисолида амин бўлган эдик. Ўзлик нисбати. Ўзлик нисбати асосан –(и)н, баъзан –(и)л кўрсаткичи ёрдамида ўтимли феъллардан ҳосил бўлади. –(и)ш аффикси ўзлик нисбати ҳосил қилишда каммаҳсулдир: керишди, жойлашди, қоришди каби сўзшакллардагина буни кузатиш мумкин. Ўзлик нисбати УГМси «ҳаракатнинг субъекти ва объектини бирлаштириш, ўтимли феълни ўтимсиз феълга айлантириш»дир. Айрим ҳолларда грамматик шакл ўзлик нисбатники бўлса-да, бу шакл ҳаракатнинг бажарувчига қайтишини, бажарувчи ҳам ҳаракат объекти эканини билдирмайди. Бир маҳал Ғуломжон туйнукдан эриниб чиқаётган тутунга қараб сўзланди. (М.Исм.) Сўнг узун дўнглик ортига ўтиб, кўринмай кетди. (П.Қод.) Йигит кўзини яширишга жой тополмай қийналди . (С.Аҳм.) Давлатбековнинг туғилган қишлоғи Бодомзор бу ердан ўн бир чақирим пастда . (П.Қод.) Ўзлик нисбати шакли ўтимли феълни ўтимсиз феълга айлантиради. Ўзлик нисбат шакли ҳар қандай ўтимли феълдан ҳам ясалавермайди. Масалан, ўқи, ҳайда, кес, эк, мин, тик, суғор каби феъллардан ўзлик нисбати ҳосил қилинмайди. Шунингдек, орттирма нисбатдаги ўтимли феъллардан ҳам ўзлик нисбати ҳосил қилинмайди. Семантикасида маъновий силжиш рўй бераётган ўзлик нисбати шаклига эга феъллар бу нисбатдан холи қаралиши лозим. Юзлари семизликдан тирсиллаган Араббой керилган бир ҳолда сўради. (П.Тур.) Бу қишлоқда Авазнинг энг очилиб гаплашадиган тенгдоши шу Замонали эди. (П.Қод.) Бундай ҳол айрим муаллифларнинг баъзан нисбатни сўз ясалиши сифатида қарашларига сабаб бўлади. 4

www.arxiv.uz Шаклнинг тўлақонли ўзлик нисбати эканлиги ёки эмаслигини аниқлашда бошқариладиган сўз ёрдам беради. Аслида ўзлик нисбатдаги феъл ўтимсиз бўлганлиги сабабли тушум келишигидаги феъл билан боғланмайди. Айрим ҳолларда бу шаклдаги феъл билан бошқача ҳол кузатилади. Масалан, чопонини ёпинди бирикувида ўзлик нисбат шаклидаги феъл тушум келишигидаги феълни бошқармоқда. Демак, бунда нисбат шакли бўлса-да, мазкур нисбатга тегишли маъно мавжуд эмас. Маъно ва шакл яхлит эмас экан, бу бирикувда ўзлик нисбатини қидириш маъқул эмас. Хулоса сифатида айтиш мумкинки, ўзлик нисбатида ҳаракат субъекти «субъект-объект» қиёфасига кириб, аввалги объект йўқолади. Қиёсланг: Салим кийимини кийди – Салим кийинди . Биринчи гапда Салим субъект, кийим объект, иккинчи гапда объект йўқ, Салим эса «субъект-объект»дир. Орттирма нисбат. Орттирма нисбат шакллари қуйидагилар: -дир (-тир) : чиздир, ёндир, уринтир. -газ (-гиз,- ғаз, -ғиз, -каз, -киз, -қаз, -қиз) : кўргаз, киргиз, турғиз, ютқиз, ўтқаз, кеткиз, юрғаз. -(и)т : ўқит, ишлат, тугат, бошлат, юрит,кирит. -из : оқиз, томиз, эмиз. -ир : битир, учир, пишир, қочир, очир, шошир, ошир, ботир, қотир. -ар : чиқар, қайтар. -сат : кўрсат. Орттирма нисбат УГМси «ҳаракат бажарувчисини орттириш, жараёнга «ортиқча» бажарувчини киритиш ва ўтимсиз феълни ўтимли феълга айлантириш»дир. Орттирма нисбатда иш-ҳаракатнинг субъекти ортиб, улар бевосита субъект ва билвосита субъектга ажралади. Салим ўқиди. Салим укасини ўқитди. Биринчи гапда субъект битта. Иккинчи гапда улар иккита бўлиб, Салим билвосита, укаси бевосита бажарувчилардир. Бевосита субъект унчалик аҳамиятли бўлмайди, шунинг учун у кўп ҳолларда ифодаланмай қолаверади. 5

www.arxiv.uz Орттирма нисбат шакли феълга бирдан ортиқ қўшилиши мумкин. Бунда аввалги бевосита субъект билвосита субъектга айланиб кетаверади: Салим тўлади. Салим укасига тўлатди. Салим укасига тўлаттирди . Жумла ғализлиги келиб чиқмаслиги учун кейинги гапдаги бевосита субъект тушириб қолдирилган. Орттирма нисбат шаклли феъл семантикасида маъновий силжиш рўй бериб, унга хос морфема ажралмайдиган ҳолга келиб қолиши ҳам мумкин: тузатмоқ, суриштирмоқ, солиштирмоқ, яратмоқ . Уйғон, юпан, эркалатмоқ, (далил,мисол) келтирмоқ типидаги феъллар ҳам шулар жумласидандир. Орттирма нисбат шакли ўтимсиз феълни ўтимли феълга айлантиради. Мажҳул нисбат. Мажҳул нисбат –(и)л ва –(и)н шакллари ёрдамида ҳосил қилинади: ювилди, тозаланди, айтилди, гапирилди, олинди каби. Бу нисбатли феъл «субъектсизлашади», аниқроғи, объект устуворлашиб, эга вазифасига ўтади, мантиқий объект грамматик эга мақомини олади. Бу ерда четан билан ўралган мол қўраси бор эди. (П.Қод.) Бобохўжа домла ишдан бўшатилди. (П.Тур.) Мажҳул нисбат асосан ўтимли ( ўралган, йиғилган, сочилган, терилган ), қисман ўтимсиз ( бўшатилганқ, тушилган, борилган ) феъллардан ҳосил қилинади. Ўтимсиз феъллардан ясалганда эгасиз гап (шахссиз феъл) ҳосил бўлади: Бу кўча билан икки-уч юз одим юрилгач , қишлоқ гузарига етилади . (Ҳ.Шар.) Расми, ёмон хотиндан қочилади , замона шум бўлса, яхши хотиндан ҳам қочар экан киши. (А.Қаҳ.) Баъзи ҳолларда мажҳул нисбатда қўлланиши лозим бўлган феъл аниқ нисбатда бўлса ҳам, мажҳул нисбат маъноси ифодаланади: Анчагина юргач , ўнг томонда пахса уй кўзга ташланади. (С.Нур.) Бунда шакл ва маъно мувофиқлиги йўқ. Шунинг учун нисбатни аниқлашда қайси нисбат шакли ёки қайси нисбат маъноси бор тарзидаги муқобил саволлардан бири қўйилиши керак. Бир-бирига боғланган контакт ҳолатдаги икки феълдан иккинчисигина мажҳул нисбатда бўлади: 6

www.arxiv.uz Бу дори спиртда ивитилиб, қиём қилиб ичилади . (Н.Саф.) Эшакка тескари миндириб сазойи қилинди. ( М.Исм.) Ўзлик ва мажҳул нисбатлар омонимик хусусиятга эга. Масалан, осилди, ташланди, тўкилди феълларининг ўзлик ёки мажҳул инсбатда эканлиги қуршовда маълум бўлади. Биргалик нисбати. Биргалик нисбат -(и)ш аффикси ёрдамида ҳосил қилиниб, унинг УГМси «ҳаракатни бажаришда бажарувчининг биргалашуви»дир. Биргалик нисбати асос феъл бошқарувига оддий воситали тўлдирувчини кўмакчили воситали тўлдирувчига айлантириш даражасида ўзгариш бериши мумкин. Биргалик нисбат шаклида «биргалик ёрдамлашиш» ва «биргалик- кўплик» оралиқ грамматик маънолари фарқланади. «Биргалик-кўплик» маъноси учун феълларнинг ўтимли-ўтимсизлиги аҳамиятсиз. Катталар ўша ерда. Арз қил, ёрдам беришади , йўл-йўриқ кўрсатишади . (П.Тур.) «Биргалик-ёрдамлашиш» маъноси воқеланиши учун эса шакл ўтимли феълларни танлайди. Бола дадасига ер ҳайдашди , экин экишди. (С.Нур.) Баъзан кўплик шакли ҳам нутқий ортиқчалик сифатида биргалик нисбат шакли устига «қаватланади». Шарофат холанинг сўзларига завқланиб кулишдилар. (Н.Саф.) Она-бола узоқ йиғлашдилар , кўз ёшлари битгунча бўзлашдилар . (А.Қод.) Хулоса сифатида айтиш мумкинки, нисбат категорияси УГМси «ҳаракатнинг бажарувчига муносабатини ифодалаш» бўлиб, бу категориал маънога «ўтимли-ўтимсизликка муносабат» ёндош маъно сифатида қоришади. Демак, нисбат категорияси луғавий шакл ҳосил қилувчи категория сифатида феъл лексема семемасини субъект валентилиги ва ўтимли- ўтимсизлик нуқтаи назаридан модификация қилади. Бўлишли-бўлишсизлик категорияси 7

www.arxiv.uz Бўлишли-бўлишсизлик феълнинг асосий белгиларидан биридир. Чунки ҳар қандай феъл нутқда ё бўлишли, ё бўлишсиз шаклда бўлади. Бўлишли шакл юз берган /бераётган/берадиган, бўлишсиз шакл эса юз бермаган/бермаётган/бермайдиган ҳаракатни ифодалайди. Бўлишли- бўлишсизлик маъносини ифодалашда гетероген (ҳар хил) табиатли, яъни турли сатҳга мансуб лисоний бирликлар иштирок этади. –ма, -май, -маслик морфологик кўрсаткичларидан ташқари, на номустақил сўзи ҳам иштирок этади. Айрим адабиётларда шунингдек, йўқ, эмас инкор ифодаловчи сўзларни ҳам шу сирага киритадилар. Бу фикрга қўшилиб бўлмайди. Чунки зикр этилган сўзлар феъл кесим вазифасида келгандагина инкор ифодалайди ва бу маънони ифодалаш учун феъл билангина чекланмайди. Тўғри, нутқимизда келгани йўқлигини билмайман типидаги қурилмаларда йўқ сўзи иштирок этади. Бироқ бу қурилма Келгани йўқ предикатив синтагмасининг трансформациясидир. Демак, барибир, йўқ сўзи кесимликнинг инкор шакли бўлиб қолаверади. Эмас инкор шакли ҳақида ҳам шунга ўхшаш фикрни айтиш мумкин. Баъзан ундан қиёсланаётган икки ҳаракатдан сифатдош, равишдош ёки ҳаракат номи билан ифодаланган ҳаракатнинг инкорини ифодалаш учун фойдаланилиши айтилади: Кулиб эмас, жиддий гапирди. Қараши эмас, кулиши чиройли . Бундай қурилмалар ҳам предикатив синтагманинг қисқаруви натижасидир: Кулиб гапирди эмас, жиддий гапирди. Қараши чиройли эмас, кулиши чиройли . Бўлишли-бўлишсизлик категориясининг УГМси «ҳаракатнинг содир бўлиш/бўлмаслигини кўрсатиш»дир. Бу категориянинг семантик қиймати бўлиб, унинг синтактик томони ўта кучсиз. Чунки у ўзи бирикаётган сўзнинг бирикиш имкониятига жуда оз таъсир қилади (яъни унинг ҳеч, ҳеч қачон бирликлари билан бирикувига олиб келади, холос). 8

www.arxiv.uz Бўлишлилик ноль шакл орқали ифодаланади. Бу ноль шакл ҳам бошқа категориялар ноль шакллари каби хусусиятга эга бўлиб, бўлишлиликни ҳам ифодалаши мумкин. Масалан, Ёзади-я, ёзади («ёзмайди» маъносида). -ма аффикси феълнинг тусланган ва сифатдош шаклларида бўлишсизликни ифодалаш учун ишлатилади. Севги менга бўйлама , Меҳринг билан сийлама . (М.Юсуф.) Бу ерларга нега келдим мен, қизиқмасам унут чиройга . (А.Ориф.) Ўқимаган одам, юрмаган машина . Бўлишсизлик феълнинг ҳаракат тарзи шаклларида уч хил қўлланади: 1) етакчи феълга қўшилади: ёзмай тур ; 2) кўмакчи феълга қўшилади: ёза кўрма ; 3) ҳар иккаласига қўшилади: ёзмай қўйма . Учинчи кўринишда шаклий-маъновий номувофиқлик юз бериб, бўлишсиз шакл бўлишлиликни ифодалайди. -май/масдан бўлишсизлик кўрсаткичи феълнинг равишдош шаклига хосдир. Уни равишдош шакли сифатида ажратишнинг талай омиллари бор. Масалага тарихийлик нуқтаи назаридан ёндашилса, унинг –ма+й таркибли эмаслиги ойдинлашади. Туркий тилларнинг бутун тарихи давомида Ўрхун- Енисей ёдгорликларидан тортиб XV асргача бу тилларда бўлишсиз равишдош шакли -мазиб, -мадин, -майин ва ҳ.лар кўринишида бўлган. Ўзбек тилидаги -май қўшимчасидаги й мана шу қадимий -мазиб, -мадин, -майин қўшимчаси таркибидаги икки тиш оралиғида талаффуз этилувчи з ва унинг бошқа туркий тиллардаги қимматдоши бўлган д, т га нисбат берилади. Демак, -май қўшимчаси -мазиб, -мадин, -майин қўшимчаси таркибидаги -иб, -ин қисмларининг тушиб қолиши натижасида ҳосил бўлган. Тадқиқотчилар фикрига кўра, -май бўлишсизлик шаклидаги –й товуши билан ўқий сўзидаги –й бошқа-бошқа манбалардан келиб чиқади: ўқи-йа – ўқий, бар-мазиб – бор- май . Кўринадики, бормайди, ўқимайдиган феъл шаклларидаги -ма ва -й қўшимчалари алоҳида-алоҳида грамматик кўрсаткичлардир. Бунда -ма бўлишсизлик, -й эса келаси замон шаклидир. Феълнинг ҳаракат номи учун бўлишсиз шакл –маслик кўрсаткичидир: кетиш-кетмаслик, айтиш-айтмаслик, кўринмоқ-кўринмаслик каби. 9

www.arxiv.uz Демак, бўлишли-бўлишсизлик категориясининг УГМси «ҳаракатнинг содир бўлиш/бўлмаслигини феъл бирикувчанлигига кучсиз таъсир кўрсатиш асосида ифодалаш» бўлиб, бу УГМ -ма, -май/масдан, -маслик кўрсаткичлари орқали ифодаланади. Бўлишли-бўлишсизлик феълга нисбатчалик мутлақ ва доимий белги эмас. Чунки нисбатини йўқотган феъллар ( кўра, оша ) феълликдан чиқиб кетади. Лекин феълнинг айрим шакллари, хусусан, мақсад равишдоши ( ўқигани, боргани ), айрим ҳаракат тарзи шакллари ( йиқилаёзди, тугатаёзди ) тўлақонли феъл бўлса-да, бўлишсиз шаклда юзага чиқмайди. Бу бўлишли- бўлишсизлик категорияси феъл таснифловчи категориялари сирасида нисбат категориясидан кейин туришини билдиради. Ҳаракат тарзи категорияси Ҳаракат тарзи категорияси ҳақида умумий маълумот. Анъанавий ўзбек тилшунослигида ҳаракат тарзи шакллари морфологик категория сифатида қаралмас эди ва бу ҳодисага нисбатан кўмакчи феълли сўз қўшилмаси, кўмакчи феъл атамалари ишлатилар эди. Хўш, ҳаракат тарзи шакллари, ҳаракат тарзи категорияси атамаларининг қабул қилинишига сабаб нима? Биринчидан, ҳаракатнинг тарзи фақат кўмакчи феъл билангина эмас, [равишдош шакли+кўмакчи феъл] морфологик қолипи асосида юзага чиқади. Кўмакчи феъл ушбу шаклнинг бир қисмидир, холос. Шу боисдан илмий тадқиқотлар ҳамда дарслик ва грамматикаларда кўмакчи феъл маъноси ҳақида сўз кетганда унинг равишдош шакли ёрдамида юзага чиқиши таъкидланади. Иккинчидан, кўмакчи феълли сўз қўшилмаси атамасидаги қўшилма унсури сўз бирикмасидан тенг муносабатлилик белгиси асосида фарқланувчи сўз қўшилмаси ( олма ва анор, китоб ва дафтар, гулу лола ) 10

www.arxiv.uz синтактик ҳодисаси билан инсбий омонимлик касб этади. Ҳолбуки, ҳаракат тарзи синтактик эмас, балки морфологик ҳодисадир. Учинчидан, ҳаракат тарзи шакллари морфологик категорияларга берилган таърифга «сиғади». Лисоний бирикмалар умумийлик хусусиятига эга бўлар экан, манбаларда улар уч гуруҳ қолиплари асосида шаклланиши кўрсатилади: 1) ясама сўзлар қолипи ; 2) cў з бирикмаси қолипи ; 3) гап қолипи. Булардан ясама сўзлар қолипи лисоний деривацион қолип сифатида тил сатҳларининг сўз ясалиши бўлимида қолдирилиб, синтактик қолип сифатида сўз бирикмаси ва гап қолиплари олинади. Бироқ текширишларда [равишдош шакли+кўмакчи феъл]=ҳаракат тарзи қолиплари эътибордан четда қолдирилади. Маълумки, [равишдош шакли+феъл] қолипи орқали феълли бирикмалар ҳам юзага келади ва бу қолип кўплаб нутқий ҳосилаларни бирлаштиради. Мазкур сўз бирикмаларига шаклдош турувчи ва умумийлик хусусиятига эга бўлган ҳаракат тарзи шакли қолипи ҳам лисоний морфологик қолип сифатида ажратилиши мумкин. Масалан, ўқи й ол ади, бор иб кўр ва топ а қол мисолларидаги фарқлар эътибордан соқит қилинганда, лисоний морфологик умумийлик сифатида [равишдош шакли+кўмакчи феъл] қолипи тикланади. Бунда лисоний морфологик қолип ўзининг шаклий ва мазмуний томонларига ҳам эга бўлиб, [равишдош шакли+кўмакчи феъл]=ҳаракат тарзи қолипининг чап қисми унинг шаклий томонини ташкил этса, ўнг қисми эса унинг мазмуний томонига тегишли бўлади. [равишдош шакли+кўмакчи феъл] қолипи барча ҳаракат тарзи шакллари учун ягона лисоний морфологик қолип бўлса-да, ички бўлинишларда эса кичик қолипларга ажралади: 1.Бирикиш доираси тор ҳаракат тарзи шакллари: - а/й+бор, -(и)б+бит (битир), -(и)б+ e т, -а/й+к e т, -(и)б+ўл, -а/й+кўр, -(и)б+боқ, -(и)б+бошла, 11

www.arxiv.uz -(и)б+ур, -а/й+тур, -(и)б+туга. 2.Бирикиш доираси к e нг ҳаракат тарзи шакллари: -а/й+бошла, - (и)б+ёт, -(и)б+тур, -(и)б+юр, -(и)б+ўтир, -(и)б+бор, -(и)б+к e л, -(и)б+бўл, -(и)б+чиқ, -(и)б+ўт, -а/й+ол, -(и)б+ол, -(и)б+б e р, -(и)б+қол, -а/й+қол, -(и)б+қўй, -(и)б+к e т, -(и)б+юбор, -(и)б+ташла, -(и)б+сол, -а/й+сол, -(и)б+туш, - (и)б+кўр, -(и)б+қара, -а/й+бил , -а+ёз, -а/й+бер . Энди эса ўзи бирикувчи феъл лексемаларга қўшилиб, соддалашиш ҳолатидаги ҳаракат тарзи шаклларини кузатамиз. 1.Қўшимчалашаётган ҳаракат тарзи шакллари: -а/й+бeр, -а+ёз, -а/й+ол, -(и)б+юбор . 2 . Қўшимчалашган ҳаракат тарзи шакли: -а/й+ёт . Шунингдек, нутқда етакчи феълларга равишдош шаклларисиз жуфтлашган ҳолатда бирикувчи кўмакчи феъллар сони 6 та бўлиб, улар қуйидагилар: ол, бер, қол, қўй, кет, ташла . Нутқда ёзди- олди , айтди- қўйди жуфтлашувчи шакллари билан биргаликда ташлади - ворди каби кўмакчи феъллар ҳам учраб туриши мумкин. Бундай мисоллар, асосан, сўзлашув услубига хос бўлиб, маълум бир ҳудудда кузатиладиган ҳолатлардир. Морфологик шаклларнинг умумий ва хусусий маъноларини фарқлашда, асосан, икки ҳолат кўзга ташланади: а) умумий грамматик маънони тиклаш; б) тилнинг яхлит тизим сифатида намоён бўлиши. Грамматик шакллар ҳақида фикр юритилганда, одатда, қўшимчалар, ҳаракат тарзи шакллари, шунингдек, кўмакчилар каби ёрдамчи сўзлар тушунилади. Ҳолбуки, улар ГМ (грамматик маъно) ифодалашнинг асосий, аммо мутлақ ягона бўлмаган шаклларидир. Айни битта маънони турли: луғавий, синтактик, морфологик... бирликлар ҳам ифодалаши мумкин. Ҳаракат тарзи категориясининг ички бўлинишлари. Ҳаракат тарзи шаклларининг УГМсини очишда, категориал хусусиятлари ва парадигматик 12

www.arxiv.uz муносабатларини ойдинлаштиришга уларнинг таркибли, яъни [қўшимча+феъл лексема] тузилишга эга эканлиги ҳам маълум даражада монелик қилиши табиий. Чунки бунда масалани мураккаблаштирувчи бир неча ҳолат мавжуд: 1) шаклда уни ўзига бириктираётган лексеманинг ҳам, равишдош шаклининг ҳам, шунингдек, кўмакчи феълнинг маънолари ҳам қоришган ҳолда воқеланиб, умумий тарз маъносининг кўринишини мураккаблаштириши; 2) ҳаракат тарзи шаклини ҳосил қилишда иштирок этаётган кўмакчи феъллар маъноларининг мустақил қўлланишидаги луғавий маънолари билан алоқасининг мавжудлиги ва бу алоқанинг турли даража ва кўринишларда эканлиги; 3) равишдош кўрсаткичларининг ҳам, кўмакчи феълларнинг ҳам маъновий мураккаблиги, серқирра моҳиятлилиги ҳаракат тарзи шаклининг ҳам кўп маънолилигини келтириб чиқариши ва шаклни айни бир маъно ифодаловчи восита сифатида муайян парадигмага киритиш имкониятининг чекланганлиги. Маълум бўладики, ҳаракат тарзи шакллари гарчи “тарз” умумий грамматик маъноси остида бирлашса-да, уларни бошқа грамматик категорияларда бўлгани каби шакллардан келиб чиққан ҳолда парадигматик таҳлил қилиш имкони чекланган. Шу боисдан ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси лисоний тизим сифатида таҳлилга тортилар экан, “хусусийликдан умумийликка” йўналишида эмас, балки “умумийликдан хусусийликка” тамойили асосида иш кўрмоқ лозим бўлади. Ҳаракат тарзи шаклларининг ХГМлари ҳам бевосита нутқ билан боғлиқ бўлиб, улар фақат нутқий ҳосилалардагина ўзининг ХГМларини юзага чиқаради. Ҳаракат тарзи шаклларининг УГМси эса бевосита кузатишда берилмаган бўлиб, тайёрлик, умумий, мажбурийлик, барқарорлик каби хусусиятларга эга. Ҳаракат тарзи шаклларининг УГМси хусусийликларнинг умумий хоссалари сифатида мазкур хусусийликларда 13

www.arxiv.uz яшайди ва улар орқалигина нутқда реаллашади. Ҳаракат тарзи шаклларининг хусусийлашуви умумий грамматик маънонинг муайян хоссалари асосида шаклланади. Ҳар қандай ҳодиса кўплаб моҳиятлар зарраларидан иборат бўлганлиги сабабли, нутқда қўлланилган муайян сўзшаклда турли УГМларнинг ХГМлари сифатида юзага чиққан зарралар мавжуд бўлиб, улар нутқий алоҳидалик сўзшаклларда шундай зич бирлашганки, кўп ҳолларда уларни бир-биридан ажратиш қийин бўлиб қолади. Миқдоран элликдан ортиқ шаклни ўз ичига қамраб олган ҳаракат тарзи шакллари, айтилганидек, “тарз” умумий грамматик маъноси остида бирлашади. Бу умумийлик муайян нутқий қўлланишларгача бир неча оралиқ босқичларни босиб ўтади. Биринчи бўлиниши икки аъзоли бўлади: “жараёнлилик” ва “қобилият”. Иккинчи бўлиниш - оралиқланишда “жараёнлилик” оралиқ маъноси “иш-ҳаракатнинг бошланиши”, “иш- ҳаракатнинг давомийлиги”, “иш-ҳаракатнинг тугалланганлиги” қуйи оралиқланишларига эга бўлади. “Қобилият” оралиқ маъноси “қодирлик” ва “синаш” парчаларига бўлинади. Ўз навбатида иккинчи оралиқ маънолар яна парчаланади. Маълумки, ўзбек тилида шу кунгача энг катта морфологик парадигма саналган замон категорияси 18 аъзодан иборат. Ҳажман ундан-да катта бўлган, қарийб 50 га яқин аъзони ўз ичига олган ҳаракат тарзи шакллари парадигмасини “тарз” умумий грамматик маъноси остида бирлаштириш мумкин. Бу ҳолат қуйидаги жадвалда акс этган: Ҳаракат тарзи категорияси феъл таснифловчи категориялари сирасида нисбат ва бўлишли-бўлишсизликдан кейин жойлашади. Чунки феълнинг бу категорияга муносабати доимий эмас. Аниқроғи, барча феълларда тарз маъноларидан бири воқеланиши шарт эмас. 14

www.arxiv.uz Ўзгаловчи категорияси Ўзгаловчи категорияси ҳақида умумий маълумот. Феълга хос шундай грамматик шакллар борки, улар феълни кесимликдан бошқа туркумларга ( -(а)й, -(и)б, -гач, -гунча, -ганча, -ганда, -гани, -май/масдан шакллари равишга, -ган, -аётган, -адиган/йдиган сифатга, -моқ, -иш, -ув отга) хос вазифаларга хослайди. Шунга кўра, улар уч гуруҳ – равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи шаклларига ажратилади. Бу шакллар феълга нутқда ўзга туркум хоссаларини «ёпиштирганлиги» учун бир бутун ҳолда ўзгаловчи категорияси атамаси билан номланади. Маълумки, ўзгаловчи, гарчи бунга ўзбек тили қурилишида етарли асос ва эҳтиёж бўлишига қарамай, алоҳида категория сифатида ажратилмаган. Бироқ уларнинг таркибий қисмлари, ички шакллари бўлган равишдош, сифатдош, ҳаракат номи айрим манбаларда категория сифатида қаралади. Шунинг учун туркийшуносликда «ҳаракат номи категорияси», «сифатдош категорияси», «равишдош категорияси» каби атамаларни учратиш мумкин. Ҳақиқатан ҳам, ўзгаловчининг турлари бўлган бу «категория»лар маълум бир умумий маъно (равишдошда «феълни феълга боғлаш ва унга равишлик хусусиятини бериш», сифатдошда «феълни отга боғлаш ва унга сифатлик хусусиятини бериш», ҳаракат номида «феълга отлик синтактик ва семантик хусусиятларини бериш») ва уларнинг парчаланишларини кўрамиз. Чунки анъанада грамматик категория «икки ёки ундан ортиқ ўзаро оппозицияда турувчи, бир-бирини тақозо ва, ўз ўрнида, инкор қилувчи, бир грамматик маъно тагида бирлашадиган грамматик шакллар тизими» сифатида таърифлаб келинди. Бу таърифга мувофиқ, бошқа категориялар шакллари каби ҳаракат номининг камида учта ( -моқ, -иш, -ув ), сифатдошнинг баъзан уч, баъзан беш ( -ган, -аётган, -адиган, -увчи, -ар ), равишдошнинг олтита ( - иб, -а/й, -гач, -гунча, -гани, -гач ) шакли ажратилади. Хўш, булар ҳақиқатан ҳам том маънода ҳаракат номи, сифатдош, равишдош шаклларими? Бунинг учун улар фақат шу турларга хос УГМни хусусийлаштириш, 15

www.arxiv.uz жузъийлаштириш лозим. Масалан, ҳаракат номи шакллари алоҳида кўринишларда унинг «от туркумига хос бўлган синтактик ва маъновий вазифаларни бажариш», УГМсини хусусийлаштирганда эди, уни алоҳида категория сифатида ажратиш мумкин бўлур эди. Агар равишдош, сифатдош, ҳаракат номининг маъновий ва вазифавий жиҳатлари ўзлари мансуб категориялар(равишдош, сифатдош, ҳаракат номи) нинг умумий маънолари ва синтактик имкониятлари (УГМси)га мансуб хусусийлашмалар бўлмаса, шу билан биргаликда, ўз зотига хос хусусият билан эмас, балки бошқа, «бегона» категориялар маънолари билан бир-биридан фарқланса, унда уларнинг алоҳида категория эканликлари хусусида сўз юритиш мақбул эмас. Чунончи, сифатдош шакллари бир-биридан замон категорияси маънолари асосида фарқланса, демак биз қайд қилган шакллар унинг алоҳида шакли эмас, балки бир сифатдошнинг замон категорияси маънолари асосида фарқланувчи кўринишлари – вариантларидир. Бундай ҳолни равишдош шаклларида ҳам кузатиш мумкин. Чунки равишдош шаклларининг бир- биридан замон, тасдиқ/инкор, пайт, мақсад каби қатор маънолар билан фарқланиши замон, тасдиқ/инкор, модаллик категориялари маъноларининг тажаллиланиши эвазига содир бўлади. Бундай ҳолни бошқа категорияларда ҳам кўриш мумкин. Масалан, ёзай, ёзгин, ёзсин каби сўзшакллардаги грамматик кўрсаткичлар буйруқ-истак майлининг турли шаклларими ёки бир шаклнинг шахс/сон категорияси маъноси билан фарқланувчи вариантларими деган саволга жавоб аниқ. Демак, аёнки, гарчи буйруқ-истак майли шакллари қаторида олти ва ундан кўп шакллар, аниқроғи, кўринишлар мавжуд бўлса ҳам, уларнинг ҳар бири бу майл умумий маъносини хусусийлаштиришга эамс, балки уни шахс-сон категорияси маънолари билан мураккаблаштирган ҳолда воқелантиришга хизмат қилаётганлиги учун, аниқроғи, шакллар бу майл учун зотий бўлмаган маъно асосида фарқланаётганлиги учун буйруқ-истак майли алоҳида категория сифатида қаралмайди. 16

www.arxiv.uz Кўринадики, равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи ўзаро ўзгаловчи категориясининг «феълни бошқа сўзларга боғлаш ва феълга отга хос вазифаларини бериш» УГМсини «феълни феълга боғлаш» (равишдош) , «феълни отга боғлаш» (сифатдош) ва «феълга от вазифасини бериш» (ҳаракат номи) тарзида хусусийлаштиради. Уларнинг ички шакллари эса бошқа категориялар маънолари асосида фарқланади ва бу тизим (парадигма)лар категориал аҳамиятга эга эмас. Демак, ўзбек тилида равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи категориялари эмас, балки турли кўринишларга эга бўлган уч шаклдан иборат битта ўзгаловчи категориясигина мавжуд. Равишдош шакли ва унинг вариантлари. «Феълни феълга боғлаш» УГМсига эга бўлган равишдош шакли -(а)й, -(и)б, -гач, -гунча, -ганча, - ганда, -гани, -май/масдан каби вариант шаклларга эга. Бу вариант шакллар ўзаро қуйидаги тажалли маънолари асосида характерланади: -(а)й - давомли ҳаракатнинг ҳолат тусини ифодалаш; -(и)б - давомли/давомсиз ҳаракатга ҳолат тусини ифодалаш; -май/масдан - бўлишсиз ҳаракатга ҳолат тусини бериш. -гач - ҳаракатнинг бошланиш пайтини кўрсатиш; -ганда - ҳаракатнинг содир бўлиш пайтини кўрсатиш; -гунча – ҳаракатнинг тамом бўлиш пайтини кўрсатиш; -ганча - ҳаракатларнинг бир пайтдалигини кўрсатиш; -гани - ҳаракатга мақсад маъносини бериш; -май/масдан - бўлишсиз ҳаракатга ҳолат тусини бериш. Айтилганидек, барча вариант шакллар учун умумий «феълни феълга боғлаш» синтактик вазифаси хосдир. Кўринадики, вариант шакллардан учтасида турли хил ҳолат, қолган олтитасида эса ҳар хил пайт маъноси ифодаланган. -(а)й, -(и)б шаклли равишдошлар бажарадиган вазифаларининг хилма- хиллиги билан ажралиб туради. Бу шаклли равишдошлар кўпинча бошламоқ , чиқмоқ, қолмоқ, кўрмоқ, юбормоқ каби феъллар билан бирикиб 17

www.arxiv.uz келади. Кўп ҳолларда равишдошли бирикувлар феълнинг ҳаракат тарзини ҳосил қилиш учун хизмат қилади: ўқиб чиқди, бериб юборди . Бунда фақат шакл мавжуд бўлганлиги учун мазкур шаклли сўзшакл ( ўқиб, бериб ) ни шакл ва маъно яхлитлиги сифатида равишдош деб бўлмайди. Равишдош шакллари маъновий муносабатларини кузатиш натижасида амин бўлиш мумкинки, -гани ва –гунча ҳоким феъл ифодалаган ҳаракатдан кейин содир бўлувчи жараённи англатадиган равишдош ҳосил қилувчи шакллар сирасига киради. Модалликнинг кучли даражада ифодаланиши ва ҳаракатлар бажарувчиларининг умумийлиги белгиси билан –гани шакли бу белгига эга бўлмаган –гунча шаклидан фарқланади. Пайт маъносини намоён қилганда –(и)б ва –гач шаклли равишдошлар ҳаракат бажарувчисига муносабат жиҳатдан қарама-қарши туради. Мазкур маънони ифодалашда –и(б) шаклли равишдош билан ундан кейин келувчи ҳоким феълларнинг бажарувчиси битта бўлади. Икромжон махоркасини ўт олдириб бўлиб , жавоб берди. (С.Аҳм.) –гач шаклли равишдошли қурилмаларда эса равишдош ва ҳоким феъл бажарувчилари турлича бўлиши мумкин. Икромжон махоркасини ўт олдириб бўлгач , (Икромжон ёки бошқа кимдир) жавоб берди. Равишдош шаклларининг умумий оппозитив муносабатлари қуйидагича: 1. «Феълни феълга боғлаш» умумий синтактик вазифаси билан бирлашувчи равишдош шакллари «ҳоким феълдан англашилган ҳаракатнинг содир бўлиш пайтини ифодалаш» белгиси остида ажралади. –а/й, -(и)б, - ганча, -май/масдан, -гани шаклларида бу белги мажҳулдир. -гач, -гунча, - ганда шаклларида эса ифодаланган. 2. –а/й, -(и)б, -ганча, -май/масдан, -гани шаклларининг «равишдош ва у боғланган ҳоким феъл ифодалаган ҳаракатларнинг бир вақтдалигини кўрсатиш» белгисига муносабати турличадир. Мазкур белги - ганча, -а/й шаклларида ифодаланган. Чунки бу шаклли равишдош ва ундан 18

www.arxiv.uz кейинги ҳоким феъл англатган ҳаракатлар бир вақтда рўй беради: кутганча ўтирарди, кута-кута чарчади каби. –гани шаклли равишдош ва у боғланган феъл англатган ҳаракатлар турли вақтда рўй беради: кўргани келди, айтгани кетди каби. Шунинг учун улар мазкур белгига салбий муносабатда дейилади. -(и)б, -май/масдан шаклларида белги юзага чиқиши ҳам, чиқмаслиги ҳам мумкин. Қиёсланг: шошилиб гапирди, шошилмасдан гапирди (ҳаракатлар бир вақтда юз берган), ўқиб жавоб берди, ўқимасдан жавоб берди (аввал ўқиш, кейин жавоб бериш ҳаракати юз берган). Бу ҳол ушбу шаклларнинг мазкур белгига мажҳул, ноаниқ муносабатда эканлигини кўрсатади. 3. –а/й, -ганча шакллари «равишдош ифодалаган ҳаракатнинг такрорий эмаслиги» белгиси билан фарқланади. Бу белгига муносабат – ганча шаклида ижобий ва –а/й шаклида мажҳулдир. Бу қуйидагилар билан изоҳланади. Ўқиганча келарди бирикувида равишдош ифодалаган ҳаракат такрор-такрор юз бермайди. келисопни қўя чопди бирикувида –а/й шакли бир марталик ҳаракатни ифодалайди. ўқий-ўқий чарчади бирикувида эса равишдош ифодалаган ҳаракат такрорланувчи, давомийдир. –а/й шаклли равишдош, одатда, такрор қўлланади, айрим ҳолларда такрор бўлмаган ҳолда ишлатилиши мумкин. 4. -гач, -гунча, -ганда шакллари ўзаро «ҳаракатнинг чегарасини ифодалаш» белгиси билан фарқланади. –гач шаклли равишдош ифодалаган ҳаракат ҳоким феъл ифодалаган ҳаракатдан олдин юз беради: боргач, айтаман . –гунча шаклли равишдош ифодалаган ҳаракат ҳоким феъл ифодалаган ҳаракатдан кейин юз беради: боргунча айтаман . –ганда шаклли равишдош ифодалаган ҳаракат билан ҳоким феъл ифодалаган ҳаракат бир пайтда юз беради: кўрганда кўришгунча. Равишдош шаклларининг тавсифланган маъновий хусусиятлари унинг УГМси таркибидаги ёндош маънолар ҳисобланади. Сифатдош шакллари ва унинг турлари. Ўзгаловчи категориясининг таркибий қисми бўлган сифатдош нутқда феълларни отларга (баъзан 19

www.arxiv.uz феълларга) боғлаш вазифасини ўташга ихтисослашган. Бу вазифа барча сифатдош шакллари учун мутлақ зотий моҳиятдир. Сифатдошлар табиатан «феълни феълга боғлаш» белгили нотўлиқ зиддиятнинг мажҳул, ноаниқ узвидир. Бу зиддиятда рвишдош кучли аъзо ҳисобланади. Сифатдошлар, асосан, феълни отга, қисман феълларга (масалан, маст қиладиган кулиши, дилни вайрон қиладиган йиғлаши каби) боғлаш вазифасини бажаради. Шунингдек, бу шакл баъзан аналитик, перифрастик шакллар таркибида ҳам феълни феълга боғлаши мумкин. Сифатдошларнинг синтактик имкониятлари асосида унинг маъновий хусусиятлари ётади. Бу маъновий хусусият – феъл англатган ҳаракат ёки ҳаракат натижасини нарса/предметнинг белгиси сифатида нутқда воқелантириш. Шунинг учун тилшунослар сифатдошларни сифат ва феъл оралиғида турган сўзлар сифатида баҳолайди. Мана шу жиҳати билан улар равишдошлардан тубдан фарқ қилади. Равишдошлар ўзгалашиш жараёнида феълнинг луғавий маъносини ўзгартирмай, унга фақат тобеловчи синтактик вазифа юкласа, сифатдошлар феълдаги динамик белгини барқарорлаштириб, унинг луғавий маъносини кўпроқ модификация қилади. Ўзбек тилшунослигида қуйидаги сифатдош шаклларини ажратиш урф бўлган: -ган; -(а)р; -(у)вчи; -миш; -ажак; -аси/гуси. -(а)р шакли мавжуд дарслик ва адабиётларда умумзамон, доимийлик маъноларини ифодаловчи ( айтар гап, кетар одам ) сифатдош шакли сифатида қаралади. Лекин бу шаклнинг каммаҳсуллиги ва кўпроқ сифатларга яқин туриши ўзбек тилшунослари томонидан эътироф этилган. Чунки «унинг ёрдамида сифатдош ҳосил бўлиши ўзбек тилида жуда кам 20

www.arxiv.uz учрайди. Мазкур кўрсаткич ёрдамида қўлланувчи айрим сўзлар феълдан кўра сифатларга жуда яқин туради: оқар сув, сўнмас ҳаёт каби. Ҳозирги- келаси замон феълининг келади, ишлайди ва келадиган, ишлайдиган типидаги шакли келиб чиққач, бу шакл ёрдамида ясалувчи сифатдош ҳозирги-замон феълига айланган». Демак, -(а)р шаклини тарихий сифатдош шакли сифатида қарашга тўла асос бор. -миш ўзбек тили тарихида том маънодаги сифатдош бўлиб, бу шаклга «перфект кесим орқали англашилган ҳаракатга нисбатан амалга оширилган, содир бўлган ҳаракат» маъносини ифодалаш хос бўлган. Лекин тил тараққиётининг кейинги босқичи ва ҳозирги вақтда ўзбек адабий тили учун меъёр эмаслиги билан характерланади. Ўғиз тиллари ва ўзбек тилининг ўғиз шеваларига хос бўлган бу шаклни ўзбек адабий тилида учратмаслигимиз уни сифатдош шакли сифатида қарашга имкон бермайди. -(у)вчи шакли ўзбек структур тилшунослигида сифатдошлардан кескин фарқ қилувчи исми фоил ясовчи сифатида баҳоланганлиги учун унга сифатдош шакллари қаторидан ўрин берилмади. -ажак, -аси/гуси шакллари тўла архаиклашган сифатдош кўрсаткичларидир. Демак, том маънодаги сифатдош шакли сифатида мазкур қаторда –ган қолади. Маълумки, -ган замон маъносини кўрсатувчи ва –ган шаклининг вариантлари сифатида қаралувчи - ётган, -адиган/йдиган шаклларига шу маъноси билан ўтмайди. Ҳар учала шакл замон маъноси билан фарқланганлиги ва бу замон кесимга нисбатан белгиланувчи нисбий замонга айланганлиги сабабли, уларни сифатдош шаклининг замон билан фарқланувчи кўринишлари сифатида қараш мақсадга мувофиқдир. Демак, сифатдош шакли –ган, - ётган, -адиган/йдиган кўринишларига эга. Сифатдошнинг бу уч кўриниши ўзаро «феълни отга ва қисман феълга боғлаш» УГМсига бирдай эга бўлганлиги сабабли қуйида уларнинг фақат маъновий томонига эътибор қаратамиз. 21

www.arxiv.uz -ган кўрсаткичи билан шаклланган сифатдошнинг маъновий хусусиятлари асосида кейинги феълдан англашилган ҳаракатдан илгари содир бўлувчи ҳаракатни предметнинг атрибутив белгиси сифатида ифодалаш ётади. Лекин сифатдош ифодалаган ҳаракат нутқ моментигача содир бўлмаган бўлиши мумкин. Масалан, Жон хотин, мен боргунча шу хатни олиб борган болани ўлдириб юбор. (Эрт.) Бу шаклли равишдош ифодалаган ҳаракат давомий ( Сочига битта-иккита оқ оралаган хотин чиқиб эшикни очди ) бўлиши ҳам мумкин. Тўрт ҳолат феъли – ёт, тур, ўтир, юр феълларига қўшилганганда ҳам шакл ушбу маъно билан бўлади. Бу, албатта, феълнинг луғавий маъносига боғлиқ ҳолда юз беради. -ётган шаклининг маъновий моҳияти давомий ҳаракатни нарса/шахснинг атрибутив белгиси сифатида беришдир. Мисоллар: Най овози келаётган тепанинг олдига етдим. (С.Айн.) У ҳўл ўтин вишиллаб ёнаётган ўчоққа тикилди. (П.Тур.) Бу шаклдаги давомийлик, ҳозирги замон маъноси, асосан, шаклдаги –ёт формантининг маъновий хусусиятлари асосида бўлади. Чунки ёт феъли кесимдан англашилган ҳаракат билан бир вақтда юз берган давомий ҳаракатни ифодалайди. Маълумки, -ган шаклига бажарилган, ўтган замонга оид ҳаракатни ифодалаш хос бўлиб, ётган шаклли сифатдошда замон ва давомийлик маъносини ифодалашни -ёт форманти бутунлай ўз зиммасига олган ва -ган шакли ҳиссасига фақат атрибутив белги эканликни кўрсатиш ва боғлаш вазифаси қолади. -адиган/йдиган шаклининг маъновий моҳияти доимий ҳаракатни нарсанинг атрибутив белгисига айлантиришдир. Бу шаклнинг бундай хусусиятга эгалиги унинг таркибий қисми бўлган –ади формантининг қадимда ҳолат феъли ( арди )бўлганлигига бориб тақалади. Ҳолат эса, албатта, давомийдир. Худди ётган шаклида бўлгани каби, -адиган/йдиган шаклида ҳам асосий маънони ифодалаш масъулияти шаклнинг -ади қисмига юклатилган бўлиб, -ган қисмида эса харакатни статиклаштириш ва феълни ҳоким сўзга боғлаш вазифаси қолади. Мисоллар: 1. Энг яхши ўқийдиган 22

www.arxiv.uz зеҳнли болаларни доскага чиқариш керак. 2. Бу акам билан Устахўжанинг ката ўғли турадиган хона экан. Сифатдош шаклларининг маъновий муносабатлари қуйидагича. Шакл УГМсида категориал маъно «феълни феъл ёки отга боғлаш» бўлиб, ундаги ёндош маъно «феълга сифатлик (атрибутив) белгисини бериш»дир. Шакл турлари «тегишли кейинги феълдан англашилган ҳаракатдан олдин содир бўлиш» белгиси асосида фарқланади. -ган шаклида мазкур белги ижобийдир. - ётган, -адиган/йдиган шакл турларининг бу белгига муносабати мажҳул. Чунки уларнинг асосий хусусияти тегишли феълдан англашилган ҳаракатдан кейин ёки у билан бир вақтда содир бўлиш бўлса- да, баъзан контекст талаби билан олдин юз берган ҳаракатни ифодалаши ҳам мумкин. Мисол: Ишлаётган кишиларни кейинчалик мукофотга тақдим этасиз . -адиган/йдиган шакл турининг «доимийлик» белгиси ҳам уни мазкур белгига бефарқ, мажҳул, ноаниқ муносабатли қилиб қўяди. Демак, маълум бўладики, сифатдошлар ҳам равишдошлар каби ўз микросистемаси ичида сифатдошлик (ҳаракатни барқарорлаштириш, феълни отга ва қисман феълга боғлаш) белгиларини муайянлаштириш, ихтисослаштириш жиҳатидан эмас, балки замон, тарз каби сифатдошлардан ўзга категорияларнинг маъноларини ифодалашга ихтисослашиши жиҳатдан фарқланади. - ган, - ётган, -адиган/йдиган қўшимчалари турли хил сифатдошлар эмас, балки ўзгаловчи категориянинг шакли сифатида намоён бўладиган битта сифатдош шаклининг бошқа категорияларга хос тажалли маънолар билан фарқланувчи кўринишларидир. Ҳаракат номи шакли ва унинг турлари. Ўзбек тилшунослигида ҳаракат номи шакли сифатида қуйидаги кўрсаткичлар фарқланади: -моқ; -(и)ш; -маслик. -(у)в; -ганлик; 23

www.arxiv.uz Бу шакллар сирасида -(у)в, -ганлик шаклларининг кенг истеъмолли ва жонли нутққа хос эмаслиги уларни тўла маънодаги ҳаракат номи шакли сифатида қарашга монелик қилади. -моқ шакли нисбатан кам қўлланади ва ҳаракат номининг адабий тил кўриниши, луғат шакли сифатида қаралади: Босмачиларнинг ваҳшийлиги одамларга маълум: одамларни кесмоқ, осмоқ, тириклай куйдирмоқ. (С.А.) Бу ҳаракат номининг бошқа шаклларидан услубий қўлланилиши билангина фарқланади. -(и)ш аффиксли ҳаракат номи қуйидаги маъноларга эга: а) ҳаракатнинг номи, атамаси: Кетиши ҳам, кетмаслиги ҳам номаълумлигини айтди . (Мирм.) б) иш, машғулот маъноси: шудгорлаш, ўғитлаш, ишлаш ; в) одатдаги от маъносида: чопиш, жилмайиш, келиш, кетиш . Бу шакл –лик қўшимчаси билан кўп ҳолларда адабий тилнинг диний кўринишида учрайди: айтишлик, келишлик, боришлик каби. Ҳаракат номининг бўлишсиз шакли - маслик кўрсаткичи орқали ҳосил қилинади: бормаслик, келмаслик каби. Ҳаракат номи отга хос барча синтактик вазифаларда кела олади. Ўзгаловчи категория шакллари бўлмиш равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи маъновий ва синтактик жиҳатларнинг даражаси билан фарқланади. Бу даражали зиддиятнинг белгисини «луғавий маънони ўзгалаш» ташкил этади. Бу равишдошда кучсиз, сифатдошда ўртача ва ҳаракат номида кучлидир. Агар белги «синтактик муносабатни ифодалаш» тарзида бўлса, равишдош кучсиз, сифатдош яна ўртача, равишдош кучли аъзо сифатида юзага чиқади. Демак, сифатдошда маъновий ва синтактик ўзгалаш ўзаро мувофиқдир. 24

www.arxiv.uz Феълнинг ҳаракат табиатини кўрсатувчи шакллари Феълнинг ҳаракат табиатини кўрсатувчи шакллари тилшуносликда нокатегориал шакллар деб юритилади. Айтилганидек, бирор бутунликка кирмайдиган лисоний бирлик бўлиши мумкин эмас. Буни шу кунгача -ла, - кила (гила/ғила/қила), -(и)нқира, -(и)мсира шакллари сирасида кўмакчи феъл атамаси остида нокатегориал шакллар сифатида ўрганиб келинган грамматик кўрсаткичлар системасининг категориал табиати очилиб, нокатегориал шакллар тизимидан чиқарилганлигининг ўзи ҳам исботлайди. Демак, ҳар қандай шакл бирор грамматик категория таркибида яшайди. Феълнинг ҳаракат табиатини кўрсатувчи шакллари бўлган -ла, -кила (гила/ғила/қила), -(и)нқира, -(и)мсира кўрсаткчиларига хос категориал хусусиятлар тилшунослигимизда ҳали етарли даражада ўрганилмаганлиги, очилмаганлиги сабабли биз уларни алоҳида категория сифатида қарамаймиз. Уларнинг категориал хусусиятларини очиш ёки бирор категорияга муносабатини ойдинлаштириш тилшунослигимиз олдида турган вазифалардандир. Феълнинг бу синтетик шакллари ҳаракатнинг турли томондан тавсифини беради. Шу асосда уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Ҳаракатнинг давомийлигини, такрорийлигини ифодаловчи шакл. Феълнинг бу шакли унга -ла, -кила (гила/ғила/қила) аффиксларини қўшиш орқали ҳосил қилинади: ишқа-ишқала, сава-савала, турт-турткила, чўз-чўзғила, югур-югургила, торт-тортқила, теп-тепкила тарзида. Бу шаклларнинг -ла ёки -кила (гила/ғила/қила) эканлиги ҳам мунозаралидир. Қуйидаги мисолларга диққат қилинг: Ўн уч йилдан бери сени сўроқлайман , дўстим. (Н.Фоз.) Эртадан буён Ёрмат ... чуқурларга тупроқ солиб тепкилайди. (О.) Шамол қутуриб кўча ёқасидан дарахт шохларини тортқилаб силкитар, улардан дув-дув ёмғир томчилари тўкиларди. (С.Абд.) Бу мисолларда ажратилган сўзшакллардаги -ла, -қила, - кила кўрсаткичлари манбаларда ҳаракат тавсифи шакллари сифатида 25

www.arxiv.uz берилади. Бироқ сўроқла сўзшаклида -ла сўз ясовчи, тепкила, тортқила сўзларининг морфемик таркиби теп+ки (от ясалган) +ла, торт+қи (от ясалган) +ла эмасми деб мулоҳаза юритиш ҳам фойдадан холи бўлмайди. 2. Ҳаракатнинг кучсиз даражасини кўрсатувчи шакли (и)нқира, - (и)мсира аффикслари ёрдамида ҳосил қилинади: оқар-оқаринқира, қўрқ- қўрқинқира, кул- кулимсира каби. Назаримизда, феълнинг ҳаракат табиатини кўрсатувчи шаклларини ҳосил қилувчи қўшимчаларни ҳаракат тарзи категорияси таркибида ўрганиш мақсадга мувофиқ. Бу шакллар ҳаракатнинг тарзини ифодалаши ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди. Улар синтетик шакл ҳосил қилувчи кўрсаткичлар сифатида эса ҳаракат тарзи категориясининг синтетик-аналитик шаклларидан ажралиб туради. Бироқ масалага тилда гетероген шаклли категорияларнинг ҳам мавжудлиги асосида ёндашилса, унинг ечимига келиш осонлашади. Феълларнинг тузилишига кўра турлари . Феъллар тузилишига кўра содда ва мураккаб бўлади. Содда феъллар бир ўзакли бўлади: ўқи, бор, ишлар, турткила . Мураккаб феъллар ўз ўрнида учга бўлинади: а) жуфт феъллар ; б) такрорий феъллар ; в) қўшма феъллар . 26

O'xshashlar

Феълнинг функционал формалари

Грамматик мано ва грамматик категориялар

Суз туркумлари 1

Суз ясаш тизимида феълнинг урни

Грамматика