- Bosh sahifa
- Referatlar
- Tilshunoslik
- Fe'l turlari (vazifa shakllari) haqida umumiy ma'lumot. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi UGMsi
Fe'l turlari (vazifa shakllari) haqida umumiy ma'lumot. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi UGMsi
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
![Fe`1 turlari, fe`lni o`zgalash, fe`lning vazifa shakllari, ravishdosh UGMsi, sifatdosh UGMsi, harakat nomi UGMsi, ismi foil, oppozitsiya, kuchli belgili a`zo, belgisiz a`zo, o`zgalovchi shakllar, o`zgalovchi shakllarning bo`lishsiz shakli. Fe ’ lning vazifa turlari ham nisbat shakllaridek o ’ zbek tilshunosligida nutq bosqichida ancha mukammal o ’ rganilgan . G ’. Abdurahmonov , R . Jumaniyozov , G ’. Zikrillayev , J . Muxtorov , H . Ne ’ matov , B . Sayimov , U . Tursunov , A . Hojiyev kabi zakiy tilshunoslar fe ’ lning vazifa turlari bo ’ lmish sifatdosh , ravishdosh , harakat nomi shakllarining ma ’ noviy xususiyatlarini to ’ liq tavsiflaganlar . Rus turkiyshunoslaridan N . A . Baskakov , S . N . Ivanov , S . Y . Malov kabi yirik olimlarning tadqiqotlarida fe ’ lning vazifa turlari orasidagi munosabat , ularning nisbat kategoriyasiga munosabati , ma ’ no tomonlari mufassal o ’ rganilgan . Fe ’ lning funksional formalari nutqda fe ’ lning boshqa so ’ zlar bilan aloqaga kirishish vositasidir va bu jihatdan kelishik kategoriyasiga o ’ xshab ketadi . Kelishiklar ham, fe’lning funksional shakllari ham gapda bir so’zning ikkinchi so’z bilan aloqaga kirishish omillaridir. Nutqda fe’llar fe’l va fe’l bo’lmagan boshqa mustaqil so’z turkumlariga mansub so’zlar bilan aloqaga kira oladi. Fe’lning vazifa turlari (funksional shakllari) to’rt turga bo’lib o’rganiladi: kesimlik shakli, harakat nomi, sifatdosh shakli, ravishdosh shakli. Bulardan kesimlik shakli kesimlik kategoriyasi doirasida o’rganiladi, chunki o’qiyman, yozing, chizdi kabi sof fe’llar kesimlik kategoriyasining fe’llardagi voqelanishlaridir. Fe’lning vazifa shakllari “fe’lni o’zgalash va uni boshqa so’zlarga bog’lash” [UGM]si ostida birlashadi 1 . Ayni paytda har bir fe’l shaklining o’ziga xos [UGM]si mavjud bo’lib, ichki shakllar paradigmasiga egadir (paradigma quyiroqda beriladi). Ushbu shakllar tilshunoslikda funksional shakllar, nokategorial shakllar, o’zgalovchi kategoriya, fe’lning vazifa turlari atamalari ostida o’rganilib kelinmoqda. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomining har biri bir nechta shakldan iborat bo’lgani bilan yagona bitta kategoriyaga birlashishi fanda isbotlangan 2 . O’zgalovchi shakllar ma’lum bir umumiy ma’no va umumiy vazifa bilan birlashadigan shakllar qatorini – paradigmasini tashkil etadi. Boshqa GK shakllari kabi harakat nomining uchta ([-moq,][-sh/ish],[-v/-uv]) , sifatdoshning](/data/documents/4df27944-bfe9-4cee-b59a-583d044a4ab6/page-2.png)
![ham uchta ([-gan], [-digan], [-yotgan]), ravishdoshning oltita ([-b/-ib], [-a/-y],[- gach], [-guncha],[-gani] ,[-ganda] ) shakli ajratiladi. Ravishdosh o’zgalovchi kategoriyaning “fe’lni fe’lga bog’lash va unga ravishlik belgisini berish” vazifasini bajaruvchi qismi bo’lib, u quyidagi ichki shakllar paradigmasiga ega: 1.- gach - harakatning bosh chegarasini ko’rsatish. 2.- guncha - harakatning oxirgi chegarasini ko’rsatish. 3.- gani - maqsad ma’noli harakatni fe’l bilan bog’lash. 4. -ganda- harakat sodir bo’lish paytini ifodalash. 5. -b/ib- davomli va davomsiz harakatni ifodalash. 6. - a/y - davomli harakatni ifodalash. 7. -may/masdan- bo’lishsizlik ma’nosini ifodalash. -a/-y; -b/-ib shaklli ravishdoshlar bajaradigan vazifasining xilma-xilligi bilan boshqa ravishdosh shakllaridan ajralib turadi. -a/y, -b/-ib shaklli ravishdoshlar, ko’pincha, boshlamoq, chiqmoq, qolmoq, ko’rmoq, yubormoq kabi fe’llar bilan qo’shilib keladi.[- a/y qo’shimchali ravishdosh + boshlamoq], [-b/ib shaklli ravishdosh + turmoq], [-b/ib shaklli ravishdosh + ko’rmoq] qoliplarida ifodalangan fe’llar o’z mustaqil ma’nolarini yo’qotib, yordamchi ma’nolarda keladi va fe’llarning harakat tarzi shakllarini hosil qiladi. Ushbu fe’llar harakatning davomiyligi yoki qisqaligi (Men kitoblarni o’qib turibman), kutilmaganda sodir bo’lishi (Uni ko’rib qotib qoldim), tugallanganligi (Xatni yozib berdi), harakatni bajarmaslikni qat’iy ta’kidlash (Bu gapni hech kimga ayta ko ’rma) kabi rang- barang ma’nolarni ifodalab keladi. -a/y;-b/-ib ko’rsatkichli ravishdoshining bo’lishsiz shakli - may /masdan qo’shimchalari orqali yasaladi: o’ qib-o’qimay, o’ qimasdan; yozib-yozmay, yozmasdan. She’riyatda -may shaklning -mayin tarzida qo’llanishi ham uchraydi: Bilmayin bosdim tikanni, tortadurman jabrini (xalq og’zaki ijodidan). Ravishdoshning -a/y shakli harakatining belgisini bildirish vazifasida, asosan, takror yoki juft holda qo’llanadi va ma’no kuchaytirish uchun xizmat qiladi: Sidiqjon shosha-pisha chiqib keldi (A.Q.). Tog’ oralig’idagi qalin qor eriy- eriy odam bemalol kira oladigan g’or bo’lib qolibdi (S.Anorboyev).](/data/documents/4df27944-bfe9-4cee-b59a-583d044a4ab6/page-3.png)
