logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Harakat tarzi kategoriyasi. O'zgalovchi kategoriyasi

Harakat tarzi kategoriyasi. O'zgalovchi kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB
Ko'chirib olish
Harakat tarzi kategoriyasi. O&#39;zgalovchi kategoriyasi Reja : 1. Harakat tarzi kategoriyasi. 2. Harakat tarzi kategoriyasining ichki bo&#39;linishlari. 3.O&#39;zgalovchi kategoriyasi. 4. Ravishdosh shakli va uning variantlari. An’a naviy o&#39;zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari morfologik kategoriya sifatida qaralmas edi va bu hodisaga nisbatan ko &#39;makchi fe’l li so&#39;z qo&#39;shilmasi, k’omakchi fe’l atamalari ishlatilar edi. Xo’ sh, harakat tarzi shakllari, harakat tarzi kategoriyasi atamalarining qabul qilinishiga sabab mma? Birinchidan, harakatning tarzi faqat ko&#39;makchi fe&#39;l bilangina emas, [ravishdosh shakli ko&#39;makchi fe&#39;l] morfologik qolip asosida yuzaga chiqadi. Ko&#39;makchi fe&#39;l ushbu shaklning bir qismidir, xolos. Shu boisdan ilmiy tadqiqotlar hamda darslik va grammatikalarda ko&#39;makchi fe&#39;l ma&#39;nosi haqida so&#39;z ketganda uning ravishdosh shakli yordamida yuzaga chiqishi ta&#39;kidlanadi. Ikkinchidan, ko &#39;makchi fe &#39;Hi so &#39;z qo &#39;shilmasi atamasidagj qo&#39;shilma unsuri so&#39;z birikmasidan teng munosabatlilik belgisj asosida farqlanuvchi so&#39;z qo&#39;shilmasi (olma va anor, kitob va daftar, gulu lola) sintaktik hodisasi bilan insbiy omonimlik kasb etadi. Holbuki, harakat tarzi sintaktik emas, balki morfologik hodisadir. Uchinchidan, harakat tarzi shakllari morfologik kategoriyalarga berilgan ta&#39;rifga «sig&#39;adi». Lisoniy birikmalar umumiylik xususiyatiga ega bo&#39;lar ekan, manbalarda ular uch guruh qoliplari asosida shakllanishi ko&#39;rsatiladi: yasama so&#39;zlar qolipi; co&#39;z birikmasi qolipi; gap qolipi. Bulardan yasama so&#39;zlar qolipi lisoniy derivatsion qolip sifatida til sathlarining so&#39;z yasalishi bo&#39;limida qoldirilib, sintaktik qolip sifatida so&#39;z birikmasi va gap qoliplari olinadi. Biroq tekshirishlarda [ravishdosh shakli+ko&#39;makchi fe&#39;l]=harakat tarzi qoliplari e&#39;tibordan chetda qoldiriladi. Ma&#39;lumki, [ravishdosh shakli+fe&#39;l] qolipi orqali fe&#39;lli birikmalar ham yuzaga keladi va bu qolip ko&#39;plab nutqiy hosilalarni birlashtiradi. Mazkur so&#39;z birikmalariga shakldosh turuvchi va umumiylik xususiyatiga ega bo&#39;lgan harakat tarzi shakli qolipi ham lisoniy morfologik qolip sifatida ajratilishi mumkin. Masalan, o&#39;qiy oladi, borib ko&#39;r va topa qol misollandagi farqlar e&#39;tibordan soqit qilinganda, lisoniy morfologik umumiylik sifatida [ravishdosh shakli+ko&#39;makchi fe&#39;l] qolipi tiklanadi. Bunda lisoniy morfologik qolip o&#39;zining shaklry va mazmumy tomonlariga ham ega bo&#39;lib, [ravishdosh shakli +ko&#39;makchi fe&#39;l]=harakat tarzi qolipining chap qismi uning shakliy tomonini tashkil etsa, o&#39;ng qismi esa uning mazmuniy tomoniga tegishli bo&#39;ladi. [ravishdosh shakli+ko&#39;makchi fe&#39;l] qolipi barcha harakat i shakllari uchun yagona lisoniy morfologik qolip bo&#39;lsa-da, ichki bo&#39;linishlarda esa kichik qoliplarga ajraladi: l.Birikish doirasi tor harakat tarzi shakllari: -a/y+bor, - (i)b+bit (bitir), - (i)b+et, -a/y+ket, -(i)b+o&#39;l, -a/y+ko&#39;r, ~(i)b+boq, - (i)b+boshla, -(i)b+ur, -a/y+tur, -(i)b+tuga. 2.Birikish doirasi keng harakat tarzi shakllari: -a/y+boshla, .(i)b+yot, - (i)b+tur, -(i)b+yur, -(i)b+o&#39;tir, -(i)b+bor, -(i)b+kel, - (i)b+bo&#39;l,-(i)b+chiq, -(i)b+o % -a/y+ol, -(i)b+ol, -(i)b+ber, - (i)b+qol, -a/y+qol, -(i)b+qo&#39;y, -(i)b+ket, - (i)b+yubor, -(i)b+tashla, -(i)b+sol, -a/y+sol, -(i)b+tush, -(i)b+ko&#39;r, -(i)b+qara, -a/ y+bil, - a+yoz, -a/y+ber. Endi esa o&#39;zi birikuvchi fe&#39;l leksemalarga qo&#39;shilib, soddalashish holatidagi harakat tarzi shakllarini kuzatamiz. l.Qo&#39;shimchalashayotgan harakat tarzi shakllari: -a/y+ber, -a+yoz, -a/y+ol, - (i)b+yubor. 2.Qo&#39;shimchalashgan harakat tarzi shakli: -a/y+yot. SAuningdek, nutqda etakchi fe&#39;llarga ravishdosh shakllarisiz juftlashgan holatda birikuvchi ko&#39;makchi fe&#39;llar soni 6 ta bo&#39;lib, ular quyidagilar: ol, her, qol, qo &#39;y, ket, tashla. Nutqda yozdi-oldi, aytdi-<7o &#39;ydi juftlashuvchi shakllari bilan birgalikda tashladi-vordi kabi ko&#39;makchi fe&#39;llar ham uchrab turishi mumkin. Bunday misollar, asosan, so&#39;zlashuv uslubiga xos bo&#39;lib, ma&#39;lum bir hududda kuzatiladigan holatlardir. Morfologik shakllarning umumiy va xususiy ma&#39;nolarini farqlashda, asosan, ikki holat ko&#39;zga tashlanadi: a)umumiy grammatik ma&#39;noni tiklash; b)tilning yaxlit tizim sifatida namoyon bo&#39;lishi. Grammatik shakllar haqida fikr yuritilganda, odatda, qos himchalar, harakat tarzi shakllari, shuningdek, ko&#39;makchilar kabi yordamchi so&#39;zlar tushuniladi. Holbuki, ular GM (Grammatik ma’no ) ifodalashning asosiy, ammo mutlaq yagona bo&#39;lmagan s hakllaridir. Ayni bitta ma&#39;noni turli: lug&#39;aviy, sintaktik, morfologik... birliklar ham ifodalashi mumkin. Harakat tarzi kategoriyasining ichki bo&#39;linishlari. Harakat tarzi shakllarming UGMsini ochishda, kategorial Us ryatlari va naradipmatik mnnnsahatiarini ovdinlashtirishea ularning tarkibli, ya&#39;ni [qo&#39;shimcha+fe&#39;l leksema] tuzilishga ega ekanligi ham ma&#39;lum darajada monelik qilishi tabiiy. Chunki bunda masalani murakkablashtiruvchi bir necha holal mavjud: l)shaklda uni o&#39;ziga biriktirayotgan leksemaning ham, ravishdosh shaklining ham, shuningdek, ko&#39;makchi fe&#39;lning ma&#39;nolari ham qorishgan holda voqelanib, umumiy tarz ma&#39;no- sining ko&#39;rinishini murakkablashtinshi; 2)harakat tarzi shaklini hosil qilishda ishtirok etayotgan ko&#39;makchi fe&#39;llar ma&#39;nolarining mustaqil qo&#39;llanishidagi lug&#39;aviy ma&#39;nolari bilan aloqasining mavjudligi va bu aloqaning turli daraja va ko&#39;rinishlarda ekanligi; 3)ravishdosh ko&#39;rsatkichlarining ham, ko&#39;makchi fe&#39;llar- ning ham ma&#39;noviy murakkabligi, serqirra mohiyatliligi harakat tarzi shaklining ham ko&#39;p ma&#39;noliligini keltirib chiqarishi va shakini ayni bir ma&#39;no ifodalovchi vosita sifatida muayyan paradigmaga kiritish imkoniyatining cheklanganligi. Ma&#39;lum bo&#39;ladiki, harakat tarzi shakllari garchi &#34;tarz&#34; umumiy grammatik ma&#39;nosi ostida birlashsa-da, ularni boshqa grammatik kategoriyalarda bo&#39;lgani kabi shakllardan kelib chiqqan holda paradigmatik tahlil qilish imkoni cheklangan. Shu boisdan harakat tarzi shakllari paradigmasi lisoniy tizim sifatida tahlilga tortilar ekan, &#34;xususiylikdan umumiylikka&#34; yo&#39;nalishida emas, balki &#34;umumiylikdan xususiylikka&#34; tamoyili asosida ish ko&#39;rmoq lozim bo&#39;ladi. Harakat tarzi shakllarining XGMIari ham bevosita nutq bilan bog&#39;liq bo&#39;lib, ular faqat nutqiy hosilalardagina o&#39;zining XGMlarini yuzaga chiqaradi. Harakat tarzi shakllarining UGMsi esa bevosita kuzatishda berilmagan bo&#39;lib, tayyorlik, umumiy, majburiylik, barqarorlik kabi xususiyatlarga ega. Harakat tarzi shakllarining UGMsi xususiyliklarning umumiy xossalari sifatida mazkur xususiyliklarda yashaydi va ular orqaligina nutqda realla-shadi. Harakat tarzi shakllarining xususiylashuvi umumiy gram-matik ma&#39;noning muayyan xossalari asosida shakllanadi- Har qanday hodisa ko&#39;plab mohiyatlar zarralaridan iborat bo&#39;lganligi sababli, nutqda qo&#39;llanilgan muayyan so&#39;zshaklda turli UGMlar-ning XGMIari sifatida yuzaga chiqqan zarralar mavjud bo&#39;lib, ular nutqiy alohidalik so&#39;zshakllarda shunday zich birlashganki, ko&#39;p hollarda ularni bir-biridan ajratish qiyin bo&#39;lib qoladi. Miqdoran ellikdan ortiq shakini o&#39;z ichiga qamrab olgan harakat tarzi shakllari, aytilganidek, &#34;tarz&#34; umumiy grammatik tna&#39;nosi ostida birlashadi. Bu umumiylik muayyan nutqiy qo&#39;llanishlargacha bir necha oraliq bosqichlarni bosib o&#39;tadi. Birinchi bo&#39;linishi ikki a&#39;zoli bo&#39;ladi: &#34;jarayonlilik&#34; va &#34;qobiliyat&#34;. Ikkinchi bo&#39;linish - oraliqlanishda &#34;jarayonlilik&#34; oraliq ma&#39;nosi &#34;ish-harakatning boshlanishi&#34;, &#34;ish-harakatning davomiyligi&#34;, &#34;ish- harakatning tugallanganligi&#34; quyi oraliqlanishlariga ega bo&#39;ladi. &#34;Qobiliyat&#34; oraliq ma&#39;nosi &#34;qodirlik&#34; va &#34;sinash&#34; parchalariga bo&#39;linadi. O&#39;z navbatida ikkinchi oraliq ma&#39;nolar yana parcha- lanadi. Ma&#39;lumki, o&#39;zbek tilida shu kungacha eng katta morfo- logik paradigma sanalgan zamon kategoriyasi 18 a&#39;zodan iborat. Hajman undan-da katta bo&#39;Igan, qariyb 50 ga yaqin a&#39;zoni o&#39;z ichiga olgan harakat tarzi shakllari paradigmasini &#34;tarz&#34; umumiy grammatik ma&#39;nosi ostida birlashtirish mumkin. Bu holat quyidagi jadvalda aks etgan ( 4-jadval). Harakat tarzi kategoriyasi fe&#39;l tasniflovchi kategoriyalari sirasida nisbat va bo&#39;lishli-bo&#39;lishsizlikdan keyin joylashadi. Chunki fe&#39;lning bu kategoriyaga munosabati doimiy emas. Aniq- r °g&#39;i, barcha fe&#39;llarda tarz ma&#39;nolaridan biri voqelanishi shart emas. O&#39;zgalovchi kategoriyasi O&#39;zgalovchi kategoriyasi haqida umumiy ma&#39;lumot. Iga xos shunday grammatik shakllar borki, ular fe&#39;lni kesimlik- n boshqa turkumlarga ( -(a)y, -(i)b, -gach, -guncha, -gancha, - Sanaa, -gani, -may/masdan shakllari ravishga, -gan, -ayotgan, - l gan/ydigan sifatga, - moq, -ish, -uv otga) xos vazifalarga xoslaydi. Shunga ko&#39;ra, ular uch guruh - ravishdosh, sifatdosh va h arakat nomi shakllariga ajratiladi. Bu shakllar fe&#39;lga nutqda o&#39;zga turkum xossalarini «yopishtirganligi» uchun bir butun holda o’z galovchi kategoriyasi atamasi bilan nomlanadi. Ma&#39;lumki, o&#39;zgalovchi, garchi bunga o&#39;zbek t i l i qurilishida etar li asos va ehtiyoj bo&#39;lishiga qaramay, alohida kategoriya sifatida ajra tilmagan. Biroq ularning tarkibiy qismlari, ichki shakllari , bo’lgan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi ayrim manbalarda , kategoriya sifatida qaraladi. Shuning uchun turkiyshunoslikda “ harakat nomi kategoriyasi”, “sifatdosh kategoriyasi”, “ravishdosh kategoriyasi” kabi atamalarni uchratish mumkin. Haqiqatan ham, o&#39;zgalovchining turlari bo&#39;lgan bu «kategoriya»lar ma&#39;lum bir umumiy ma&#39;no (ravishdoshda «fe&#39;lni fe&#39;lga bog&#39;lash va unga ravishlik xususiyatini berish», sifatdoshda «fe&#39;lni otga bog&#39;lash va unga sifatlik xususiyatini berish», harakat nomida «fe&#39;lga otlik sintaktik va semantik xususiyatlarini berish») va ularning parchala- nishlarini ko&#39;ramiz. Chunki an&#39;anada grammatik kategoriya «ikki yoki undan ortiq o&#39;zaro oppozitsiyada turuvchi, bir-birini taqozo va, o&#39;z o&#39;rnida, inkor qiluvchi, bir grammatik ma&#39;no tagida birlashadigan grammatik shakllar tizimi» sifatida ta&#39;riflab kelindi. Bu ta&#39;rifga muvofiq, boshqa kategoriyalar shakllari kabi harakat nomining kamida uchta {-moq, -ish, -uv), sifatdoshning ba&#39;zan uch, ba&#39;zan besh (-gan, -ayotgan, -adigan, -uvchi, -ar), ravishdoshning oltita (-ib, -a/y, -gach, -guncha, -gani, -gacli) shakli ajratiladi. Xo&#39;sh, bular haqiqatan ham torn ma&#39;noda harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh shakllarimi? Buning uchun ular faqat shu turlarga xos UGMni xususiylashtirish, juz&#39;iylashtirish lozim. Masalan, harakat nomi shakllari alohida ko&#39;rinishlarda uning «ot turkumiga xos bo&#39;lgan sintaktik va ma&#39;noviy vazifalarni bajarish», UGMsini xususiylashtirganda edi, uni alohida kategoriya sifatida ajratish mumkin bo&#39;lur edi. Agar ravishdosh, sifatdosh, harakat nomining ma noviy va vazifaviy jihatlari o&#39;zlari mansub kategoriyalar (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi) ning umumiy ma&#39;nolari va sintaktik imkoniyatlari (UGMsi)ga mansub xususiylashmalar bo’l masa, shu bilan birgalikda, o&#39;z zotiga xos xususiyat bilan emas, b alki boshqa, «begona» kategoriyalar ma&#39;nolari bilan bir-bindan farq lansa, unda ularning alohida kategoriya ekanliklari xususida so’z yuritish maqbul emas. Chunonchi, sifatdosh shakllari bir- ndan zamon kategoriyasi ma&#39;nolari asosida farqlansa, demak biz qa y d qilgan shakllar uning alohida shakli emas, balki bir sifat doshning zamon kategoriyasi ma&#39;nolari asosida farqlanuvchi ko&#39;rinishlari - vanantlaridir. Bunday holni ravishdosh shakllarida ham kuzatish mumkin. Chunki ravishdosh shakllarining bir-biridan zamon, tasdiq/inkor, payt, maqsad kabi qator ma&#39;nolar bilan farqla- nishi zamon, tasdiq/ inkor, modallik kategoriyalari ma&#39;nolarining tajallilanishi evaziga sodir bo&#39;ladi. Bunday holni boshqa kategoriyalarda ham ko&#39;rish mumkin. Masalan, yozay, yozgin, yozsin kabi so&#39;zshakllardagi grammatik ko&#39;rsatkichlar buyruq-istak maylining turli shakllarimi yoki bir shaklning shaxs/son katego- riyasi ma&#39;nosi bilan farqlanuvchi variantlanmi degan savolga javob aniq. Demak, ayonki, garchi buyruq-istak mayli shakllari qatorida olti va undan ko&#39;p shakllar, aniqrog&#39;i, ko&#39;rinishlar mavjud bo&#39;lsa ham, ularning har biri bu mayl umumiy ma&#39;nosini xususiylash-tirishga earns, balki uni shaxs-son kategoriyasi ma&#39;nolari bilan murakkablashtirgan holda voqelantirishga xizmat qilayotganligi uchun, aniqrog&#39;i, shakllar bu mayl uchun zotiy bo&#39;lmagan ma&#39;no asosida farqlanayotganligi uchun buyruq-istak mayli alohida kategoriya sifatida qaralmaydi. Ko&#39;rinadiki, ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi o&#39;zaro o&#39;zgalovchi kategoriyasining «fe&#39;lni boshqa so&#39;zlarga bog&#39;lash va fe&#39;lga otga xos vazifalarini berish» UGMsini «fe&#39;lni fe&#39;lga bog&#39;lash» (ravishdosh), «fe&#39;lni otga bog&#39;lash» (sifatdosh) va «fe&#39;lga ot vazifasini berish» (harakat nomi) tarzida xususiylashti- radi. Ularning ichki shakllari esa boshqa kategoriyalar ma&#39;nolari asosida farqlanadi va bu tizim (paradigma)lar kategorial ahamiyat ga ega emas. Demak, o&#39;zbek tilida ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi kategoriyalari emas, balki turli ko&#39;rinishlarga ega bo&#39;lgan uch shakldan iborat bitta o&#39;zgalovchi kategoriyasigina mavjud. Ravishdosh shakli va uning variantlari. «Fe&#39;lni fe&#39;lga bog&#39;lash» UGMsiga ega bo&#39;lgan ravishdosh shakli -(a)y, -(i)b, - gach, -guncha, -gancha, - ganda, -gani, -may/masdan kabi variant shakllarga ega. Bu variant shakllar o&#39;zaro quyidagi tajalli ma&#39;nolari asosida xarakterlanadi: -(a)y - davomli harakatning holat tusini ifodalash; -(i)b - davomli/davomsiz harakatga holat tusini ifodalash; -may/masdan - bo&#39;lishsiz harakatga holat tusini berish. -guncha - harakatning tamom bo&#39;lish paytini ko&#39;rsatish; -gancha - harakatlarning bir paytdaligini ko&#39;rsatish; -gani - harakatga maqsad ma&#39;nosini berish; -may/masdan - bo&#39;lishsiz harakatga holat tusini berish. Aytilganidek, barcha variant shakllar uchun umumiy «fe&#39;lni fe&#39;lga bog&#39;lash» sintaktik vazifasi xosdir. Ko&#39;rinadiki, variant shakllardan uchtasida turli xil holat, qolgan oltitasida esa har xil payt ma&#39;nosi ifodalangan. -(a)y, -(i)b shaklli ravishdoshlar bajaradigan vazifalarining xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu shaklli ravishdoshlar ko&#39;pin-cha boshlamoq, chiqmoq, qolmoq, ko&#39;rmoq, yubormoq kabi fe&#39;llar bilan birikib keladi. Ko&#39;p hollaida ravishdoshli birikuvlar fe&#39;lning harakat tarzini hosil qilish uchun xizmat qiladi: o&#39;qib chiqdi, berib yubordi. Bunda faqat shakl mavjud bo&#39;lganligi uchun mazkur shaklli so&#39;zshakl {o&#39;qib, berib) ni shakl va ma&#39;no yaxlitligi sifatida ravishdosh deb bo&#39;lmaydi. Ravishdosh shakllari ma&#39;noviy munosabatlarini kuzatish natijasida amin bo&#39;lish mumkinki, -gani va -guncha hokim fe&#39;l ifodalagan harakatdan keyin sodir bo&#39;luvchi jarayonni anglatadigan ravishdosh hosil qiluvchi shakllar sirasiga kiradi. Modallikning kuchli darajada ifodalanishi va harakatlar bajaruvchilarining umumiyligi belgisi bilan -gani shakli bu belgiga ega bo&#39;lmagan - guncha shaklidan farqlanadi. Payt ma&#39;nosini namoyon qilganda -(i)b va -gach shaklli ravishdoshlar harakat bajaruvchisiga munosabat jihatdan qarama-qarshi turadi. Mazkur ma&#39;noni ifodalashda -i(b) shaklli ravishdosh bilan undan keyin keluvchi hokim fe&#39;llarning bajaruvchisi bitta bo&#39;ladi. Ikromjon maxorkasini o&#39;t oldirib bo &#39; &#39;lib, javob berdi. (S.Ahm.) -gach shaklli ravishdoshli qurilmalarda esa ravishdosh v a hokim fe&#39;l bajaruvchilari turlicha bo&#39;lishi mumkin. Ikromjon maxorkasini o&#39;t oldirib bo&#39;lgach, (Ikromjon yoki boshqa kimdir) javob berdi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.,1992. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son. 5. Rahmatullayev Sh. &#34;O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son. 7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977. 8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977. 9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980. 10. Hojiyev A. Fe&#39;l.T.,1973.

O'xshashlar

Kesimlik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Egalik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Kesimlik kategoriyasi