Бадиий таржимада нутк маданиятининг айрим масалаларига доир - Tilshunoslik - Referatlar

Бадиий таржимада нутк маданиятининг айрим масалаларига доир

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Бадиий таржимада нутк маданиятининг айрим масалаларига доир Нутқ маданияти инсоннинг маданий савиясини кўтаришда, илмий ва бадиий тафаккурни такомиллаштиришда муҳим ўрин эгаллагани ҳолда, фикрнинг адабий тил нормаларига мувофиқ тарзда тўғри, силлиқ, таъсирли баён этилишини, тилнинг тасвирий ва образли воситаларидан унумли ва ўринли фойдалана билишни, нутқнинг ихчам ва содда-барча учун тушунарли ва завқбахш бўлишини тақозо этади. Нутқ маданияти маълум фикр ёки тушунчани ифодалаш учун тилда мавжуд бўлган икки ва ундан ортиқ воситалар орасидан мувофиқини, эстетик жозибадорини нутқ жараёнида ўқув билан танлаб, саралаб ишлатиш принципларини кўзда тутгани ҳолда, «қайта ишланиш», «саралаш» оқибатида адабий тил нормалари сифатида қараладиган ҳолатларни ўз нормаси деб тан олади. Нутқ маданиятини юқори даражага кўтариш, жамият тараққиёти талаби ўлароқ, бирликларнинг фонетик структурасини, грамматик нормаларини, лексик-семантик, стилистик хусусиятларини, ясалиш, ўзгариш, қўшилиш-бирикиш қонуниятларини акс эттирувчи адабий нормаларини аниқлаш ишларини янада чуқурлаштиришни талаб этади. Юксак нутқ маданиятига тилнинг барча имконият ва бойликларини пухта ва мукаммал эгаллаш асосида эришилади. Нутқ силлиқлиги ва таъсирчанлигига интилиш барча халқлар учун ота мерос бўлиб, қадимги давр одамлари ҳам нутқ жараёнида сўзсиз маълум қонун-қоидаларга амал қилганлар. Тилларнинг ҳозирги тараққиёти даражасига кўтарилишлари қадимги кишилар нутқларининг аста-секин, авлоддан-авлодга ўтиш жараёнида ўзгариб, шаклланиб ва ривожланиб келганлиги натижасидир. Тиллар тараққиёти тарихидан маълумки, аксарият мутафаккирлар ўз тиллари маданияти масалаларига бефарқ қарамасдан, унинг такомиллашиши,

фикр баён қилиш имкониятининг кенгайиши ва ранг-баранглашиши жараёнига муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Масалан, туркий тилларнинг ривожланиши ва сайқал топишида Маҳмуд Қашғарий ва Алишер Навоийларнинг хизматлари алоҳида ўрин эгаллайди. Маҳмуд Қашғарий ўзининг «Девону луғатит турк» номли энциклопедик асарида туркий тилларга оид жуда кўп лексик ва фрезеологик бирликларни жамғаргани, системага солган ива уларга таъриф бергани ҳолда, халқ оммасининг тилдан амалий фойдаланиш имониятининг кенгайишига, ҳамда сўз ва ибораларни нутқда саралаб қўллаш малакалрининг ошишига маълум даражада ижобий таъсир кўрсатган бўлса, Алишер Навоий ўзининг «Муҳокаматул луғатайн» номли асарида ўзбек тилининг битмас-тугамас фикр баён қилиш имкониятларига эга эканлигини, унинг ҳар қандай фикрни ҳам назмда тўла ва чиройли ифода этишга қодирлигини илмий ва амалий далиллар асосида исбот қилиб берадики, китобдаги илмий фикрлар ҳамда шоирнинг ғоят бой поэтик ижоди тилимиз маданиятининг ўсишига муносиб ҳисса қўшади. Нутқ маданиятига оид проблемаларни текшириш бўйича рус олимларидан В.В.Виноградов, Е.Д.Поливанов, Б.Аларин, С.И.Ожегов, В.Г.Костомаров ва айниқСА Г.О.Винокурларнинг хизматлари ниҳоятда ката. Г.О.Винокур ўзининг «Культура язўка» номли китобида нутқ маданиятига оид бир қанча проблемаларни таҳлил қилади. Ûз таҳлилини ҳақли равишда «...маданиятимизнинг умумий тараққиёти лингвистик маданиятсиз мумкин эмас» 1 каби сўзлар билан бошлаган олим, жумладан китобда тил маданияти тушунчасининг асл моҳияти, маданий жамият билан нутқ маданияти ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, тил маданияти тил сиёсатининг ажралмас қисми эканлиги каби қатор масалаларни асослаб беради. Миллий тиллар маданиятини яхшилаш, ривожлантириш борасида кўрсатилган жонбозлик бадиий таржима тили соҳасида ҳам кўрсатилиши лозим. Оргинал асар тили қай даражада юқори бўлса, таржима тили ҳам шунчалик бежирим. Оргинал тили маданияти даражасида бўлиши керак. 1 Г.О.Винокур. Кульура языка. Москва-Ленинград, 1929, С. 3-4.

Автор ва унинг персонажлари нутқ савияларининг таржимада айнан акс эттирилишигина китобхонда асар тили ҳақида тўғри тасаввур ҳосил қилади ва унинг ғоявий-бадиий қиймати тўғрисида чиқарадиган ҳукмини тўлдиради. Оргинал асар тилига қўйиладиган талабларнинг ҳаммаси таржима тилига ҳам қўйилади. Чунки бадиий таржима айниқса тил бобида ижодий характер касб этади, зеро оргинал асар мазмун ва функция бирлиги таржима тили қонун-қоидалари, лексик-фрезеологик воситалари ёрдамида қайта яратилади. Профессор С.Иброҳимовниг «Афсуски, ҳозирги ёзма ва оғзаки адабий тилимиздан фойдаланишда тилнинг қарийб ҳамма соҳаларида адабий тил нормаларидан белгили даражада четга чиқиш: грамматик, лексик, стилистик, имло ва орфоэпик қоидаларга эътиборсизлик давом этмоқда. Булар нутқ маданиятимизга ва унинг маданиятини яхшилаш, ривожлантириш учун кураш умумдавлат, умумхалқ аҳамиятига эга бўлган маданий вазифадир» 2 деган сўзлари бадиий таржима тилига ҳам алоқадордир. Таржима тили маданияти савиясининг юқори бўлиши мавжуд грамматик қоидалардан, лексик-стилистик воситалардан тўғри ва ўринли фойдаланишни тақозо этади. Жумладан, ўзбек адабий тили давримизнинг сўз бойлиги, грамматик қурилиши ва стилистик лаёқати анча мукаммаллашган тилларидан бўлиб, ҳар қандай мураккаб фикрларни ҳам тўла ва равон ифода этишга қодир. У ўтмишда Навоий, Муқимий, Фурқат каби ўнлаб забардаст санъаткорларга ажойиб асарлар яратиш учун бой луғат хазинасини очиб берган, бизнинг давримизга келиб янада тараққий топган бўлса-да, кўпгина ёзувчи ва таржимонлар ўз фаолиятларида «Сўзлардан фикр мақсадига кўра тўғри фойдалана олмаслик ёки нутқни нозарур, ортиқча сўзлар билан тўлдириб юбориш» 3 грамматик, баъзан фонетик-орфоэпик қоидалардан чекиниш каби нутқ маданияти нормалари ҳазм қила олмайдиган ҳолатларга йўл қўймоқдалар. 2 С.И.Ибро ù имов. Û збек тилининг нут = маданиятига оид масалалар. «Нутаданиятига оид масалалар» т û плами. Û зССР «Фан» нашриёти, Т., 1973, 97-бет. 3 Ж. Ù амдамов. Тилимизнинг юксак маданияти учун, «Нут = маданиятига оид масалалар» т û плами. Û зССР «Фан» нашриёти, Т., 1973, 57-бет.

Таржима тилининг софлиги, унинг юқори маданияти учун кураш адекват таржималар яратиш бобидаги жонбозлик билан мантиқий боғлиқ бўлиб, барча лексик ва фрезеологик бирликлар ҳамда стилистик воситаларнинг оргиналдаги даражада табиий жаранглаши, биринчи навбатда, уларнинг ўз маъно ва функциялари ҳамда ўзларига хос шаклларида ишлатилишини тақозо қилади. Бадиий ижод таркибида лексик-фрезелогик бирликлар асар ғоясини коммуникатив ҳамда фикр мақсадига мувофиқ ўринли ва саъаткорона фойдалана билишгина автор назарда тутган маъно ва стилистик функциянинг нутқ маданияти доирасида талқин этилишини таъминлайди. Бирликларнинг коммуникатив ва стилистик лаёқатини ҳисобга олмасдан, уларни оргиналдаги бирликлар таъсирига берилиб, ғайри табиий шароитларда қўллаш, аксарият, таржима тили маданияти ҳам қила олмайдиган бирикмаларнинг ҳосил бўлиб қолишига, баъзан эса маъно ва функциянинг мутлақо ўзгача талқинга олиб келиши мумкин. 1. Таржима жараёнида икки тил бирликларининг луғавий эквивалентлигига ёпишиб олмасдан, уларнинг қамровларидаги тафовутни ҳисобга олган ҳолда, асосан функционал уйғунликлари ҳақида ўйлаш муҳим аҳамиятга эга. 2. Бирликларнинг ҳижжалаб ўгирилиши натижасида ҳосил бўлган бирикмалар таржима тилида табиий жарангламаса, зарурий мазмун ва эффект ҳам касб эта олмайди 3. Таржимага она тили луғат таркибига алоқаси бўлмаган ўзга тиллар бирликларини аралаштириш автор баёни ҳамда персонажлар нутқи софлигига путур етказгани ҳолда, китобхонларнинг назарда тутилган маъно ва функцияни тўғри қабул қилишларига ҳам халал беради. 4. Одатда бирликларнинг янги маъно ва функциялари у ёки бу шахснинг хоҳиш ва ҳаракати билан эмас, балки ҳаёт эҳтиёжи сифатида тил коллективи тажрибаси асосида пайдо бўлади. Баъзи таржимонларнинг бирликларга янги, уларга хос бўлмаган маъно ва функциялар юклашга

ҳаракат қилишлари эса аксарият ҳолларда муваффақиятсиз чиқади, назарда тутилган мазмун таржимада ўз аксини топмай қолади. 5. Таржима тили сўзларнинг ўзаро бирикув традицияларига риоя қилмаслик ҳам таржима тили маданиятининг бузилишига, бинобарин, ифоданинг адекват жарангламаслигина сабаб бўлади. 6. Бирликлар инглиз ва рус тилларида жамлаш, умумлаштириш, тўдалик, таъкид, интенсивлик каби қатор оттенкаларни ифода этиб, белги ва ҳаракат маъноларини кучайтириб, баъзан эса образли-эмоционал функцияни ўтаб келганларида қатор ҳолларда ўзбек тилига жуфт сўзлар ёрдамида таржима қилинади. 7. Ùар қандай компонентлар уйғунлиги жуфт сўзларни ташкил этавермайди. Сўзларнинг тил традициясига асосланган тасодифий жуфтлашиши таржима тили маданияти учун бадҳазм бўлгани ҳолда, жуфт сўзлар ифода этиши мумкин бўлган маъно ва функцияларни ҳам акс эттира олмайди. Жуфт сўзлар компонентлари маъно эътибори билан асосан бир- бириларига яқин, ўзаро алоқадор тушунчаларни ифодаловчи сўзлардан топадики, бу эса жуфт сўзлар табиатини белгиловчи асосий хусусиятдир. 8. Таржима жараёнида такрорий сўзларни тўғри танлаш, тасодифий такрорларга йўл қўймаган ҳолда, тилда турғун характер касб этганларидангина фойдаланиш таржиманинг маъно ва функция жиҳатларидан пухталигини таъминлаши билан бирга оҳанг табиийлигини ҳам юзага келтиради. 9. Синонимик бирликларнинг ранг-баранг контекстларида ихтисослашган ҳолда қўлланилиш хусусиятларини ҳисобга олишнинг ҳам таржима тили равонлигини таъминлашда аҳамияти катта. 10. Умумхалқ адабий тили имкониятларидан тўғри фойдаланмасдан, ҳар хил анормал шаклларга, хусусан шева элементларига мурожаат қилиш, автор назарда тутган фикрнинг кенг жамоатчиликка тушунарли бўлмай қолишга олиб келиши мумкин.

11. Таржима тили этика жиҳатдан ҳам соғлом бўлиши зарурки, бу хусусиятнинг бузилиши сўзсиз матн тили маданий савиясининг пасайишига сабаб бўлади.

АДАБИЁТЛАР РÛЙХАТИ 1. Абдуллаев В.А. Ûзбек адабиёти тарихи, ик5кинчи китоб. Т., «Ûқитувчи», 1966. 2. Атажонов Н. Переводў узбекской классической литературў на иносраннўе язўки. Т., 1993. 3. Долимов С.Д. «Қобуснома» ҳақида. «Қобуснома». Т., «Ûқитувчи», 1967. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Таржимада услубий тилни хис этиш куникмалари бадиий таржимада шакл ва мазмун бирлиги

Бадиий матнларда лақабларнинг айрим услубий хусусиятлари ҳақида

Таржимада муқобиллик муаммоси

Р. Якобсон ижоди

Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)