Б сўзининг лексик бирлик сифатидаги назарий муаммолари - Tilshunoslik - Referatlar

Б сўзининг лексик бирлик сифатидаги назарий муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

Б сўзининг лексик бирлик сифатидаги назарий муаммолари Reja: 1. Лексикологиянинг тадқиқот маркази ва вазифалари 2. Ёрдамчи лексик элементларнинг вазифалари 3. “Мураккаб сўзлар” ва “сўз бирикмаси” тушунчалари ўртасидаги фарқлар.

1. Замонавий тилшуносликда “сўз” тушунчасининг маъноси Лексикологиянинг тадқиқот маркази – сўздир. Тилшунослик фанидаги турли соҳаларнинг мутахассислари сўзга турлича нуқтаи назардан ёндошадилар, бинобарин ўзларига хос турлича хулосаларга келадилар ва натижаларга эришадилар. Лексикология учун асосий вазифалардан бири нимани сўз деб аташ ёки атамасликка аниқлик киритишдир. Масалан “минал-қоҳира” деб талаффуз қилинувчи ибора نم ةرهاقلا тарзида ёзилади ва бу ерда нечта сўз бор деган саволга نم (1 ,)لا (2 ,)ةرهاق (3) деб учта сўз бор деб айтувчилар бир тоифани, لا артиклини сўзга киритувчилар алоҳида ва бу сўз “Қоҳирадан” деган маънони билдиргани учун ва яна узлуксиз талаффуз қилингани сабабли бир дона сўз деб айтувчилар бошқа тоифага ажраладилар. Шунингдек " ببسب " – “сабаби билан” деган иборада ِ ب алоҳида сўз деб қаровчилар ҳам бор. Масалан, машҳур арабшунос олим Б.М.Гранде “ҳарф” тоифасига кирувчи сўзларни сўз санамайди, балки олд ва кет қўшимчалар сирасига киритади, яъни морфемалар (яъни сўзнинг бўлинмайдиган, маъно англатувчи қисмидир) деб атайди. Лекин бошқа арабшунос олимлар А.А.Ковалёв, Г.Габучанлар эса предлогларни алоҳида сўз деб таъкидлайдилар. Ҳарф тоифасидаги сўзлар “ал”, “фа”, “ва”, “би”, “ли”, “ка” аслида морфологик функцияга эга бўлганлиги сабабли морфемаларга тенглаштириш ўринлидир. Бирикма олмошлари ҳам ўзбек тилидаги эгалик қўшимчалари каби характерга эга эканлиги бир жиҳатдан уларни алоҳида сўз деб қарамасликка имкон берса, лекин феъл билан бириккан ўринларда уларни сўз эмас дейишлик нотўғридек кўринади. Мана шу каби ўринларда “сўз”ни ажратиш, унинг сони ва функцияларини аниқлашдаги чалкашликларни бартараф қилиш лексикологиянинг туб вазифаларидан биридир. Чунки қўшилиб ёзилиш яхлит бирликни англатмайди. Бу бирликларни тавсифлаш масаласи араб тилшунослигида янги масала эмас. Бир пайтлар Сибавейҳи ўз асарининг энг қисқа сўзлар ҳақидаги бўлимида " ،"ف و" " боғловчилари, " أ " сўроқ

юкламаси, таъкидловчи " ِل " ва бошқа бир қатор содда бирликлар ҳақида гапириб, уларни сўзлар деб атаган эди. 3. Араб сўзлари асосини аниқлаш масалалари Ҳозирги кунда тадқиқот олиб бораётган муаллифлар бу масалани, яъни сўзнинг асосини аниқлашда ўз нуқтаи назарларини батафсил асослаган ҳолда қарама-қарши хулосаларга келмоқдалар. Бир тарафдан тенг боғловчи " و " ва олд кўмакчи " ب " (би) каби тил элементлари, имло қоидаларига қарамасдан, шубҳасиз сўз ҳисобланади, чунки улар фонетик жиҳатдан анча муаммолироқ тенг боғловчи َّ مث ва олд кўмакчи ىلع билан бир хил вазифани бажаришлари аниқ. Бундай ёрдамчи бўлаклар фақат бошқа сўзлар ва сўз бирикмалари ўртасидаги ўзаро муносабатларнигина кўрсатади. Аммо Б.М.Гранде масалага бошқача ёндошиб, улар “ўз моҳиятига кўра морфема” (сўзнинг ўзаги), “яхлит (қўшиб ёзиладиган) бўлаклар ҳисобланади” деган хулосага келган. У нафақат имло нуқтаи назаридан, балки мазкур бўлаклар ҳақиқатан ҳам ўзидан кейин келадиган сўз билан (олд қўшимча ҳисобланганликлари учун) бирикиши сабабли шундай хулосага келади. Юқорида айтилганлардан маълумки, ёрдамчи лексик элементлар сўзнинг морфологик элементлари билан бир хил грамматик вазифани бажарганликлари сабабли улар билан тенглашади, деган хулоса чиқиши мумкин. Бу қоида мазкур ҳолатда фақат зикр қилинган вазифаларни бажара оладиган элементларнинг тор доирасига тааллуқлидир. Олд кўмакчилар эса алоҳида сўз ҳисобланади ва уларга алоҳида ташқи белгилар сифатида қаралади. Сўз билан морфемани фарқлаш муаммоси одатда ўқув амалиётида кишилик олмошларининг бош келишикдан бошқа келишиклари сифатида тушунтирилганда бирикма олмошларини татбиқ этиш пайтида юзага келади. Бу хусусда Б.М.Гранде уларни мустақил равишда мавжуд бўла олмасликларини ва улар фақат у ёки бу сўзнинг бир қисмини ташкил қилувчи сўз ясовчи қўшимчалардангина иборат эканлигини таъкидлайди. Шунингдек, олим бошқа бир ўринда, улар ўзидан олдин келувчи феъл, от,

олд кўмакчи билан кишилик олмоши объект мазмунида алоҳида сўз кўринишида ажралиб турган ҳолларда " ها يإ " юкламаси қўлланилади деб ҳисоблайди. 3. Сўзларнинг ўзгариши натижасида юзага келадиган янги формалари Маълум бир сўзнинг “ўша сўздан бошқа маънони англатувчи ўзга сўздан фарқи нимада” эканлигини аниқлашга қаратилган, сўз ўхшашлиги муаммоси асосий назарий муаммолардан бири ҳисобланади. Бу муаммони ўрганишда, “сўзнинг грамматик жиҳатдан ўзгариши унинг аслига салбий таъсир кўрсатмайди деган фикр сўзнинг грамматик тузилишига тааллуқли ва аниқ бир сўзга даҳли йўқ, мазкур сўз ўзининг ҳар қандай грамматик шаклида ҳам, луғат бирлиги (яъни лексик) сифатида ўша сўзнинг ўзи бўлиб қолаверади”. Сўзни фикрнинг элементи сифатида тушуниш, одатда сўзнинг негизи билан боғлиқдир. Сўзнинг негизини аниқлашда ўша сўзнинг грамматик ва сўз ясовчи элементлари ҳисобга олинади. Сўзнинг негизини аниқлаш деганда, негиз сўзнинг асосий бўлаги эканлиги сифатида қаралади. Араб тилида сўзнинг ўзаги келишик қўшимчаларини тушириш, агар у ноаниқ ҳолатда бўлиб, уч келишикли бўлса “танвин”ни тушириш билан амалга оширилади. Масалан: китабун -“китоб” сўзининг негизи китаб, унинг кўплик шакли кутубун -“китоблар”, унинг негизи эса кутуб дир. Феълларнинг негизига келсак, у шахс, сон, жинс қўшимчаларини (яъни аффиксларни) тушириш билан ажратилади. Жумладан, بتك – “ ёзмоқ” феълининг ўтган замон негизи “катаб” бўлса, унинг ҳозирги-келаси замон шакли бўлмиш بتكي – “ у ёзяпти” феълининг негизи – “кутуб” дир. Арабшунос олимлар Г.М.Габучан ва А.А.Ковалёвнинг фикрларича, агар тадқиқ қилинаётган тил бирлиги ҳар-хил негизларга эга бўлса, у ҳолда бундай тил бирликлари ҳар-хил сўзлар ҳисобланади ва ҳар хил негизларнинг сони ҳар хил сўзларнинг сонини аниқлаши мумкин.

Бошқа нуқтаи назарга кўра, бирлик сондаги негиз “китаб” билан кўплик сонидаги негиз “кутуб” параллел ҳолда мавжуд бўлиши мумкин. Худди шунингдек “катаб” билан “ктуб” (ҳозирги-келаси замон негизлари)нинг негизлари параллел мавжуд бўлиб, улардаги қисқа унлилар сўзнинг грамматик шаклига кўра ўзгариши мумкин. Сўзга грамматик ва лексик жиҳатдан қиёсий ёндошиб, Б.М.Гранде қуйидаги фикрни билдиради. Луғатчилик нуқтаи назаридан сўз алоҳида бўлмаган грамматик форма эмас (масалан: исмнинг келишиги, феълнинг шахс қўшимчалари ва ҳоказолар), балки лексик бирлик бу ўзининг барча грамматик шакллари, барча маъноларини ўз ичига олган тўлиқ парадигма – сўздир. 4. Арабча сўзларнинг икки синфга ажралиши Барча арабча сўзларни икки катта синфга ажратиш мумкин. 1)Морфологик жиҳатдан ўзгариб , янги грамматик маъноларга эга бўлувчи исмлар ва феъллар, 2)Морфологик нуқтаи назардан ўз шаклини ўзгартирувчи сўзлар – бу асосан олд кўмакчилар (предлоглар), боғловчилар, юкламалар, шунингдек баъзи исмлар ва феъллардир. Бунда келишик ва кўрсатиш олмошлари морфемали бирликлари билан жинс ва сонни ифодалайдилар. Араб тилида сўз таркибий – грамматик жиҳатдан ривожланган, зеро ундаги грамматик ўзгаришлар негизи ташқи аффиксларни қўшиш билан, шунингдек сўзнинг ички таркибини ўзгартириш ёрдамида амалга ошиши мумкин. Жумладан қуйидаги сўзларнинг кўплик сонини ҳосил бўлишига эътибор беринг: راطق → “ поезд” – رطق – تاراطق ةلكشم → “ муаммо” – لكاشم – تلاكشم لحم → “ жой” – تلاحم – لاحم Яна синиқ кўпликни ҳосил қилишда сўзлар бир неча шаклларга эга бўлиши мумкинлиги эътибордан четда қолмаслиги керак. Масалан: ثحب – “ тадқиқ қилиш”, унинг кўпликлари – ،ثوحب ثاحبأ ناكم – “ жой”, унинг кўплик шакллари – ،ةنكمأ نكامأ

Ушбу мисоллар битта грамматик категорияни (яъни кўплик категориясини) ҳар хил услубларда ҳосил бўлишини кўрсатади. Араб тилида яна шундай сўз турлари борки, улар бир пайтда ҳам алоҳида сўз, айни пайтда қўшимчага айланган бўлиши ҳам мумкин. Масалан: " ،"وبأ ،"وخأ" ،"نبا" ،"وذ" ،"ريغ" ،"هب ش" ،"بحا ص" ،"بأ" ،"مأ" مد ع" " каби сўзлар шулар жумласидандир. Масалан: وبأ لوهلا – “ сфинкс”, وبأ ناظقيلا – “ хўроз”, نبا خلأا – “ жиян”, " هبش ةريزجلا " – “ярим орол”, بحاص تيبلا – “ уй эгаси”, مد ع ءاد تعلإا – “ ҳужум қилмаслик”, مأ مو جنلا – “ сомон йўли” бирикмаларида юқоридаги сўзлар қўшимча сифатида қўлланилаяпти. Араб тилида шунингдек қўшма сўз билан сўз бирикмасини ажратиш осон кўчмайди. Чунки ёзилишда бир хил, айтилганда эса фарқ қилиши мумкин. Масалан, سأر لا م бундай сўзлар гоҳида бошқа грамматик воситалар қўшилганда аниқланади. Масалан, ْ لا артикли қўшилса, سأر لاملا каби сўз бирикмаси ёки يلامسأرلا каби қўшма сўзга айланиши мумкин.

O'xshashlar

Араб сўзининг лексик бирлик сифатидаги назарий муаммолари

Таржиманинг лексик муаммолари

Лексик антонимия

Лексик-семантик муносабатлар

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари