Қазақ тілін оқыту методикасы - Tilshunoslik - Referatlar

Қазақ тілін оқыту методикасы

Yuklangan vaqt:

23.01.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.3984375 KB

Ko'chirib olish

ӚЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ НАУАИ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ «Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы КУРС ЖҰМЫСЫ Пән: Қазақ тілін оқыту методикасы

Тақырып: Құрмалас сөйлем синтаксисiнен берiлетiн бiлiм көлемi және оны оқытудың жүйесi. Жоспар: 1.Құрмалас сӛйлем синтаксисі және оның анықтамасы. 2.Құрмалас сӛйлем табиғаты туралы ұғым қалыптастыру. 3.Құрмалас сӛйлемді теориялық және практикалық деңгейде оқыту. 4. Құрмалас сӛйлемді талдау әдістемесі. Әдебиеттер: 1. М.Балақаев, Т.Қордабаев. Қазiргi қазақ тiлi. Синтаксис, пунктуация. Алматы,1991. 2. А.Аблақов. Меңгерiле байланысқан етiстiктi сӛз тiркестерi. Алматы. 1992. 3. Т.Сайранбаев. Синтаксистiң кейбiр мәселелерi. Алматы, 1993 4. М.Балақаев, Т.Сайранбаев. Қазiргi қазақ тiлi. Алматы, 1996. 5. Р.Әмiров. Жай сӛйлем синтаксисi. Алматы, 1998. 6. Т.Сайранбаев. Сӛйлемнiң тұрлаулы мүшелерi. Алматы, 1991. 7. А.Әбiлқаев. Қазiргi қазақ тiлiндегi жай сӛйлемнiң түрлерi. Алматы, 1990. 8. М.Балақаев, Т.Сайранбаев. Қазiргi қазақ тiлi (сӛз тiркесi мен жай сӛйлем синтаксисi). Алматы, 1999.

Тiлiмiздегi құрмалас сӛйлемдер, негiзiнен, күрделi ойды бiлдiредi. Құрмалас деген термин құра, құрау деген сӛздерден туған туынды сӛз. Құрмалас деп аталатын сӛйлем екi немесе онан да кӛп жай сӛйлемдерден құралатын құрамды категория.Құрамы жағынан алғанда жай сӛйлемдер жеке сӛздерден құралатын болса, құрмалас сӛйлемдер жай сӛйлемдерден құралады. Құрмалас сӛйлем ӛз ара байланысты екi немесе онан да кӛп жеке ойлардан құралған күрделi ойды бiлдiредi. Кұрмалас сӛйлем деп мағыналық жағынан бiр-бiрiне байланысты екi немесе онан да кӛп жай сӛйлемдерден кұралып, күрделi ойды бiлдiретiн сӛйлемдердi атайды. Құрмалас сӛйлем синтаксисiнiң негiзгi объектiсi жеке ойды бiлдiретiн жай сӛйлемдердiң ӛз ара тiркесiп, бiр бүтiнге айналуы, сол арқылы күрделi ойды бiлдiру жолдары мен тәсiлдерi болады. Сӛйтiп құрмалас сӛйлемнiң негiзгi объектiсi сӛйлемдер тiзбегi болып табылады. Қазiргi қазақ тiлiндегi құрмалас сӛйлемдер тiркесетiн объектiсiне қарай, негiзiнен, үш түрге бӛлiнедi: 1.Салалас құрмалас сӛйлем. 2. Сабақтас құрмалас сӛйлем. 3. Аралас құрмалас сӛйлем. Құрмалас сӛйлем компоненттерi интонация жағынан тиянақсыз, аяқталған ойды бiлдiре алмайтын, бүтiннiң бiр бӛлшегi болып қана табылады. Тiлiмiздегi жай сӛйлемдер бiр-бiрiмен бiрнеше синтаксистiк т¡сiлдер арқылы құрмаласады. Мұғалім оқушыларға құрамлас сӛйлемді түсіндіргенде әңгіме, байқау әдістері, ойлаудың анализ, синтез, салыстыру, жинақтау тәсілдерін қолданады. Құрмалас сӛйлемнен теориялық білім бергенде, олардың барлық түріне ортақ мынадай методикалық нұсқаулардың басшылыққа алынуы шарт. 1. Ӛтілейін деп отырған құрмалас сӛйлемді оқушыларға жеңіл де саналы меңгеруге кӛмегі тиетін бұрын ӛтілген материалдарды үнемі қайталап отыру.

2. Әрбір жаңа материалдардың мәнін, ӛзіндік белгілерін ӛзіне дейін ӛтілген материалдардан ажырата түсіндіру. 3. Оқушыларға ӛздігінен жұмыс естете, олардың қызығуын арттыра отырып, ойша қорытудың индукция, дедукция түрлерімен құрмалас сӛйлемді меңгерту. 4. Әр сабақта кӛрнекі құралдарды кеңінен пайдалану. 5. Мұғалімнің жетекші сұрағының негізінде әр құрмаласқа анықтаманы және ӛзіндік белгілерін оқушыларға айтқызу. Сол арқылы олардың ойлау қабілетін арттырып, ӛздігінен жұмыс істеуге үйрету. Тек оқушылардың шамасы келмеген жағдайда ғана құрмалас сӛйлемнің анықтамасы мен ӛзіндік белгісін мұғалімнің ӛзі айту. Бұл тақырыпты оқу арқылы оқушылар құрмалас сӛйлемді оқытудағы мақсатын, ӛзін белгілерін, анықтамасын, ӛзара салалас, сабақтас, ар алас құрмалас сӛйлемдер болып бӛлінетіні жайлы білім алады. Құрмалас сӛйлем туралы түсінікті оқушылар санына екі түрлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі – әңгіме, байқау әдістері арқылы; екіншісі – мұғалімнің түсіндіруі, байқау әдістері арқылы. Мұғалім оқушыларға құрмалас сӛйлемді түсіндіргенде тақтаға бірнеше жай сӛйлемдерді жазып оқушыларға ауызша талдатады. Оқушылар жоғарыдағы сӛйлемдердің бәрі де аяқталған тиянақты бір жай ойды білдіретін, сондықтан барлығы да жай сӛйлем екенін, сонан кейін олардың қайсысы жалаң, жайылма, толымды, жақты сӛйлемдер екенін айтып, олардағы тұрлаулы мүшелерді атайды. Мысалы: Жаңбыр жауды. Жер кӛгерді. Күн шықты. Мал ӛріске кетті. Бет қаратпайтын боран болды. Қапан қалаға бармады деген сӛйлемдер жазылады. Мұғалім оқушыларға осындай жай сӛйлемдерден құрмалас сӛйлем құрату үшін мынадай сұрақтар қояды. 1. Кім, да шылауын қосып, бірінші мен екінші жай сӛйлемдерден күрделі бір ойды білдіретін сӛйлем құрайды.

2. Мал қашан ӛріске кетті? 3. Неліктен Қапан қалаға бармады? Соңғы екі сұраққа жауап бергенде, үшінші мен тӛртінші, бесінші мен алтыншы жай сӛйлемдерді пайдалану керектігі ескеріледі. Оқушылар мынадай жауап қайтарады: 1. Жаңбыр жауды да, жер кӛгерді. 2. Жаңбыр да жауды, жер де кӛгерді. 3. Күн шықты, мал ӛріске кетті. 4. Күн шыққан соң, мал ӛріске кетті. 5. Бет қаратпайтын боран болғандықтан, Қапан қалаға бармады. Мұғалім оқушылардан мына құрмалас сӛйлемдер неше жай сӛйлемнен құралғанын, қандай тәсілмен құрмаласқанын айту талап етіледі. Оның жауабын тыңдап болған соң, оқушыларға ой қорытындысын шығара алатындай жетекші сұрақтар қойылады: - Жай сӛйлем бір я бірнеше сӛйлем мүшелерінен құралып, бір тиянақты ойды білдіреді, ал құрмалас сӛйлем неден құралады, қандай ойды білдіреді? Бұл сұраққа жоғарыда талдаған мысалдарға сүйене отара бір оқушы: - Құрмалас сӛйлем екі я бірнеше жай сӛйлемнен құралып, бір күрделі ойды білдіреді деп жауап береді. Мұғалім оқушы жауабының дұрыстығын ескертеді де: - Құрмалас сӛйлемнің күрделі ойды білдіруі – оның бір інші ӛзіндік белгісі. Құрмалас сӛйлемнің екі я онан да кӛп жай сӛйлемдерден жасалатыны – оның екінші ӛзіндік белгісі. Тіл ғылымында құрмалас сӛйлемнің құрамындағы жай сӛйлемдерді құрмалас сӛйлемнің компоненттері деп атайды. Мұнан былай біз де құрмалас сӛйлемнің жай сӛйлемдері деудің орнына құрмалас сӛйлемнің компоненттері деп. атаймыз, - деп, оқушылардың құрмалас сӛйлем жайында білетіндерін бір түйіп қояды. Мұнан кейін класна мынадай сұраулар қойылып, жауаптар алынады.

Мұғалім тақтаға жазылған жай сӛйлемдердің кез-келгендерін былайша біріктіріп, жаңбыр жауды да, бет қаратпайтын боран болды. Жер кӛгерген соң қар кетті деп айтуға және соларды құрмалас сӛйлем деп тануға бола ма? Оқушылар. Жоқ, олай айтуға да, солай айтқанмен, оларды құрмалас сӛйлем деп танула болмайды. Мұғалім. Неліктен болмайды? Оқушылар. Жаңбыр жауа сала, бір ден бет қаратпайтын боран болмайды. Мұғалім. Дұрыс. Сонымен, кез - келген жай сӛйлемдер құрмалас сӛйлемдер құрмалас сӛйлем жасай алама екен? Оқушы кез-келген жай сӛйлемдер құрмалас сӛйлем жасай алмайды. Тек мағыналары бір-біріне байланысты әрі жақын жай сӛйлемдер ғана құрмалас сӛйлем жасайды. Мұғалім. Дұрыс. Дәл осындай жетекші сұраулар қоя отырып, сӛйлемдерді тал дату арқылы мұғалім оқушыларға құрмалас сӛйлемнің тағы да мынадай тӛрт белгісін танытады: 1. Құрмалас сӛлем компоненттері бір-бірімен грамматикалық байланыста болады. Ол байланыс қосымша, шылау, компоненттердің орын тәртібі, ӛзіндік интонациясы арқылы байқалады. 2. Құрмалас сӛйлемнің әр компоненттерінің бастауышы мен баяндауышы болады, т,б. Мұғалім құрмалас сӛйлем туралы түсінік беріп, оның ӛзіндік белгілері мен анықтамасын оқушыларға меңгерткеннен кейін, құрмалас сӛйлем мағынасы мен тұлғасына қарай салалас, сабақтас және ар алас құрмалас болып үшке бӛлінетінін, олардың әрқайсысына алдағы сабақтарда арнайы тоқталынатынын ескертеді. ―Құрмалас сӛйлем туралы түсініктен‖ оқушыларға білім бергенде, аздап грамматикалық талдау да қолданылып отырылады.

Міне мұғалім оқушыларға құрмалас сӛйлемді осы жолмен оқытуына болады. Құрмалас сӛйлемдердің түрлеріне қарай талдау. Құрмалас сӛйлем түрлеріне қарай талдау программада ӛтілетін материалдарын жүйесін сақтай отырып, баспалдықты түрде күрделеніп принципімен жүргзіледі. Осы принцип бойынша, алдымен, салалас құрмалас сӛйлемнің түрлеріне, одан соң сабақтас құрмалас сӛйлемнің түрлеріне, ең соңында, аралас құрмалас сӛйлемнің түрлеріне қарай талдау жасалады. Құрмалас сӛйлемнің түрлеріне қарай жүргізілетін талдау ӛнімді және жүйелі болу үшін, мұғалім әрбір талдаудың түріне қарай жоспарын жасап, мақсатын белгілейді. Оқушыларға құрмалас сӛйлемнің ӛзіндік белгілері мен анықтамасы олардың жалпы жай сӛйлемдер жайындағы біліміне негізделе,жай сӛйлемге салыстырыла, талдай, жинақтай меңгертілсе, салалас құрмалас(салаластың ӛзіндік белгілері мен анықтамсы)біріңғай бастауышты, біріңғай баяндауышты жай сӛйлемдерге салыстырыла, ойша қорытудың индуктивті-дедуктивті түрі арқылы меңгертіледі. Бұл арқылы, біріншіден, салалас құрмалас сӛйлемнің ӛзіндік белгілері мен анықтамасын оқушылар сапалы ұғынса, екіншіден, жалпы құрмалас сӛйлемнің, оның ішінде салаластың, жай сӛйлемнен айырмашылығын тереңірек түсінеді. Салалас құрмалас сӛйлем жайындағы түсінікті жай сӛйлеммен салыстырмай- ақ меңгертуге де болады. Мұндай жағдайда оны біріңғай мүшелі жай сӛйлеммен салыстыруға кететін уақытты үнемдеп, жаттығу-дағдыландыру жұмыстарын кӛбірек жүргізуге мүмкіндік туады; дегенмен оқушылар кейіңгі сабақтарда практикалық жұмыстарды орындағанда, салалас құрмалас сӛйлеммен біріңғай бастауышты, біріңғай баяндауышты жай сӛйлемдерді бірбірімен шатастырады.Оны арнайы жүргізілген эксперимент жұмысы мен жоғары оқу орындарына қазақ тілінен емтихан тапсырған абитуриенттердің жауаптары кӛрсетеді.

Біріңғай бастауышты, біріңғай баяндауышты жай сӛйлемдердің негізгі ӛзіндік белгілеріне мыналарды атайды: 1. Біріңғай бастауышты жай сӛйлемнің баяндауышы сол сӛйлемдегі барлық бастауышқа ортақ болады. 2. Біріңғай баяндауышты жай сӛйлемнің бастауышы сол сӛйлемдегі барлық баяндауышқа ортақ болады. 3. Біріңғай бастауыш пен біріңғай баяндауыш біріңғай формада, біріңғай сӛз табынан болады. 4. Біріңғай мүшелер бір-бірімен интонация және ыңғайлас, талғаулы, кезектес жалғаулықтармен байланысып келеді. Қорыта келе, мұғалім оқушыларға салаластың ӛзіне тән мынадай белгілерін ғана айтады: 1.Салалас құрмаластың компанентері жеке-жеке айтқанда, олардың әрқайсысы кіші- гірім біршама аяқталған ойды білдіреді. 2. Салалас құрмалас сӛйлемнің компоненттеріндегі баяндауыштар тианақты формада (үш жақтың біреуіндегі ) етістікпен есім сӛздердің бірі болып келеді. 3. Салалас құрмаластың компаненттері ӛз ара жалғаулық шылаулар, интонация, орын тәртібі арқылы байланысады. 4.Кӛптеген салалас құрмалас компанентерінің орнын ауыстыруға болмайды. Компаненттерінің орнын ауыстырғанда, салалас алғашқы мәнін жояды, кейде құрмалас сӛйлем болудан да қалады. Ең соңында, салалас құрмалас сӛйлемге мынадай анықтама беріледі : Компаненттері мағына, орын тәртібі, интанация, жалғаулық шылаулар арқылы байланысып, баяндауыштары тиянақты формада келген құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлем дейміз. Бұл анықтаманы мұғалім байыппен екі рет айтады да, содан кейін оқушыға айтқызады.

Алдымен мұғалім оқушыларға ыңғайлас салаластың мағынасы және компоненттерінің байланысу тәсілдеріне қарай жалғаулықты ыңғайлас салалас, жалғаулықсыз ыңғайлас салалас болып бӛлінетінін, сонан кейін ыңғайластың осы екі түрінің әрқайсысының мәні мен жасалу жолдарын, тыныс белгісін, кӛптеген тілдік фактілерді талдай отырып былай түсіндіреді. Салалас құрмалас сӛйлемдер мағнасына қарай алтыға бӛлінеді. Солардың бірі- ыңғайлас. Бұл- прозада да, поэзияда да кездеседі. Қазақ мақалдарының дені- ыңғайлас салалас. Мұның ӛзі тіліміздің байлығын меңгергісі келген адамның ыңғайлас салаласты білуі міндет екенін аңғартады. Сонымен, ыңғайлас салаластың ӛзіне тән мынадай белгілері бар: 1. Ыңғайлас салалас істің және оқиғаның ретін, бір мезгілде немесе бірінен соң бірінің болғанын, болып жатқанын, болатынын хабарлайды, баяндайды, ыңғайын білдіреді. 2. Компоненттері орын тәртібі, ыңғайлас жалғаулық, интонация арқылы байланысады. 3. Ыңғайлас салалас, компоненттерінің байланысу тәсілдеріне қарай, жалғаулықты ыңғайлас, жалғаулықсыз ыңғайлас болып екіге бӛлінеді. Жалғаулықты ыңғайлас компоненттері да, де, та, те, әрі және жалғаулықтар арқылы байланысады. Жалғаулықсыз ыңғайластың компоненттері орын тәртібі, интонация арқылы байланысады. 5. Айтқанда, ыңғайлас салаластың арасына пауза жасалып, жазғанда, үтір қойылады. Сонымен, ыңғайлас салаласқа мынадай анықтама беріледі: Компоненттерінің мағынасы істің, оқиғаныңретін, мезгілін, ыңғайын білдіретін салаласты ыңғайлас салалас дейміз. Қарсылықты салалас Қарсылықты салалас грамматикалық талдау, байқау, әңгіме әдістері, ойша қорытудың индуктивті- дедуктивті түрі арқылы меңгертіледі.

Бұл сабақта мұғалім мынадай мақсат қояды: мүмкіндігінше, қарсылықты салаласты оқушылардың ӛздеріне меңгерту, тек олардың шамасы келмейтін жерлерін ғана түсіндіру. Мұғалім осындай мақсат кӛздегендіктен, әдеттегідей сабақтың тақырыбын да, оның алдына қоятын мақсатын да түсіндірмейді. Сабақ бірден грамматикалық талдаудан басталады. Сабақтың соңында қарсылықты салаластың мынадай ӛзіндік белгілері сараланып кӛрсетіледі: Қарсылықты салаластың бірінші компонентіндегі ой, іс, оқиға екінші компонеттегі ой, іс, оқиғаға қарама- қарсы болып келеді. Компоненттері қарсылықты жалғаулвқпен және интонация, орын тәртібімен байланысты. Қарсылықты салалас екіге бӛлінеді:жалғаулықты қарсылықты салалас және жалғаулықсыз қарсылықты салалас. Жалғаулықты қарсылықты салаластың компоненттеріқарсылықты жалғаулықпен байланысады, ал жалғаулықсыз қарсылықтың компоненттері интонация, орын тәртібі арқылы байланысады. Қарсылықты салаластың баяндауыштары болымды, болымсыз етістіктерден және антоним сӛздерденде жасалажы. Қарсылықты салаластарды айтқанда, компоненттерінің арасына пауза жасалып, жазғанда, жалғаулықты қарсылықтының арасына үтір, жалғаулықсыз қарсылықтының арасына үтір мен сызықша қойылады. Қарсылықты салаласқа мағынасына қарай мынадай анықтама беріледі: Компонеттерінің мағынасы қарама- қарсы салаласты қарсылықты салалас дейміз. Мектеп оқулығы қарсылықты салаластан мынадай дағды беруді талап етіп келеді: 1. Текстен қарсылықты салаласты таба білу. 2. Қарсылықты салаластың жай сӛйлемдерден қандай тәсілдермен жасалатынын айту.

3. Берілген жай сӛйлемдерден жалғаулықты қарсылықтарды табу. 4. Тыныс белгісін қою. 5. Берілген компонентке екінші сыңарын ойдан тауып, қарсылықты салалас жасау. 6. Қарсылықты салаласқа ойдан мысалдар келтіру. Оқушыларға қарсылықты салаластан жоғарыда аталған дағдыларды меңгерту үшін, мұғалім оқулықта берілген жаттығуларды орындатумен шектелмей, творчестволық жұмыстар істету керек. Сабақта уақыт үнемдеу үшін, күні бұрын карточкалар даярлап, сол бойынша жұмыс жасатылса ғана, жоғарыдағы дағдыларды оқушыларға меңгертуге болады. Сабақтас құрмалас сӛйлемдер — қазақ тілінде ең жиі қолданылатын және ең күрделі синтаксистік категория. Бұлардан нақты да, саналы да білім беру үшін, алдымен оқушыларға сабақтас құрмалас дегеніміз не, оның қандай ӛзіндік белгілері бар екенін, оны не үшін оқу керектігін танытып алу міндет. Сабақтас құрмаластың ӛзіндік белгілері мен анықтамасын оқушыларға жаттығу орындату әдісімен де, мұғалімнің түсіндіру әдісімен де меңгертуге болады. Бұл тақырыпты мұғалімнің түсіндіру әдісі арқылы оқушыларға қалай меңгерту керектігіне тоқталайық. Мұғалім кіріспе әңгімесінде осыған дейін оқушылардың салаластармен танысқанын, мұнан былай олар сабақтас құрмаластар жӛнінде білім алатынын, сабақтас құрмалас та, салалас құрмалас сияқты, адамның күрделі ойын білдіретінін, салаласқа қарағанда, мұның тілімізде ӛте жиі қолданылатынын, сабақтасты оқудағы мақсатты, сабақтастардан саналы да терең білім алу үшін, алдымен оның ӛзіндік белгілерін, анықтамасын жете түсінудің қажеттігін, бұлар жайында осы сабақта білім беретінін айтады. Мұнан кейін жай сӛйлемде істің болу себебі кӛрсетілгенімен, оның толық еместігі, яғни қалай мыжылғаны, кімнің, ненің мыжығаны ашып айтылмағаны, ал құрмалас сӛйлемдерде істің болу себебі анық, айқын, толық етіп берілген,

сондықтан да ойды, толық күрделі қып айту үшін, құрмалас сӛйлемдердің қолданылатыны түсіндіріледі. Салыстыру арқылы жай сӛйлемнен сабақтас құрмаластың айырмашылығы былайша ашып кӛрсетіледі Жай сӛйлемдегі пысықтауыш пен сол мәндес бағынынқылы сабақтастардың ұқсастығы мыналар: 1. Жай сӛйлемдегі мезгіл, себеп, сын-қимыл, мақсат пысықтауыштар мен осындай мағыналарды білдіретін сабақтас құрмаластың компоненттері бірдей сұрауға жауап береді. Мәселен, жоғарыда келтірілген жай сӛйлемнің мыжылғандықтан себеп пысықтауышы мен сабақтастың үстіне кісі отырғандықтан компонент н е л і к т е н? сұрауына жауап болып тұр. 2. Жай сӛйлемдердің кейбір пысықтауыштары мен сабақтастардың бағыныңқысының баяндауыштары бір тұлғада (формада) келеді. Мысалы, мыжылғандықтан деген жай сӛйлемнің себеп пысықтауышы да, отырғандықтан деген сабақтастың бағыңыңқысының баяндауышы да, бір форма (ғандықтан) иеленген. 3. Жай сӛйлемнің пысықтауышы да, сабақтастың сол мәнді білдіретін бағыныңқысы да істің себебін, мезгілін, сынын, қимылын, мақсатын білдіреді. Сонан соң сабақтас салаласқа салыстырыла отырылып, олардың ұқсастығы (салаластың да, сабақтастың да күрделі ойды білдіретіні, екі я онан да кӛп жай сӛйлемдерден жасалатыны, компоненттерінің бір-бірімен мағыналық және грамматикалық байланыста болып келетіні, бір сӛзбен айтқанда, жалпы кұрмаласқа тән белгілер екеуіне де ортақ екені) дәлелденіледі де, сабақтастың ӛзіне ғана тән мына белгілері танытылады: 1. Сабақтас құрмалас сӛйлемнің компоненттерінің біреуі ӛздігінен біршама аяқталған ойды білдіреді, оны қазақ тіл білімі сабақтастың басыңқы компоненті деп атайды.

2. Сабақтастың басыңқы компонентінен басқа компоненті біршама аяқталған ойды білдіре алмайды, мұндай компонент сабақтастың бағыныңқы компоненті деп аталынады. 3. Сабақтастың басыңқы компонентініц баяндауышы әрдайым тиянақты формада, ал бағыныңқы компонентінің, баяндауышы үнемі тиянақсыз формада келеді. 4. Бағынынқының баяндауыштары болатын сӛз таптары — жіктелмеген кӛсемше, шартты райлы етістік, қосымшалы және септеулік шылаулар тіркескен есімше мен тұйық етістік. 5. Сабақтастың компоненттері ӛзара мағына, қосымша, шылау, интонация арқылы байланысады. 6. Сабақтастың бағыныңқы компоненті басыңқы компонентіндегі уақиғаның қалай, қайтіп, қашан, не үшін, неліктен болғанын, болып жатқанын немесе болатынын білдіру үшін қолданылады. 7. Сабақтастың бағыныңқы компоненті негізінен басыңқының алдынан, кейде ортасында, ӛлеңде соңынан да келеді. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас — қазақ тіліндегі ең жиі қолданылатын және баяндауышы формаға бай сабақтас. Мұны мезгіл пысықтауыштан терең де берік білімі бар оқушылар ғана қиналмай меңгере алады. Ал пысықтауыштан білімі таяз оқушылар мезгіл бағыныңқыны кӛбіне мезгіл пысықтауышы бар жай сӛйлеммен шатастыра береді. Мұндай кемшілікті болдырмас үшін, мезгіл бағыныңқылы сабақтасты ӛтерде, мезгіл пысықтауыш болатын сӛз таптарын қайталап келу тапсырылады, мезгіл пысықтауышы бар екі-үш жай сӛйлемді талдап, пысықтауышы қай сӛз табынан, қандай формада келгенін ажырату міндеттеледі. Сондай-ақ мезгіл пысықтауыштың мынадай екі ӛзіндік ерекшелігін мықтап есте сақтауды талап етеді:

1. Мезгіл пысықтауыш өзі құрамында тұрған сөйлемнің баяндауышын пысықтайды (істің, қимылдың, уақиғаның мезгілін білдіреді). 2. Мезгіл пысықтауыш мезгіл үстеулерінен, мезгіл мәнді есімдерден (есім мен шылау сӛз тіркестерінен) жасалады. Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың мағынасы, баян-дауыш формалары мынадай ӛзіндік белгілері саралап кӛрсетіледі: 1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіреді. 2. Бағыныңқының сұрауы — қ а ш а н? 3. Бағыныңқының баяндауыш формалары бес түрлі: жатыс септіктегі өткен шақтық және болжалды келер шақтық есімше; септеулік шылаулары тіркескен өткен шақтық есімше; -ша, ше жұрнақты өткен шақтық есімше; -ғалы, гелі формалы көсемше; -ысымен, -ғасын формалы етістіктер. 4. Жазғанда, мезгіл бағыныңқының арасына үтір қойылады. Мезгіл бағыныңқының мағынасына негізделген мынадай анықтама беріледі: Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіретін сабақтасты мезгіл бағыныңқылы сабақтас дейміз. Мезгіл бағыныққының ӛзіндік белгілері оның мезгіл пысықтауышты жай сӛйлемнен, ыңғайлас салаластан, басқа бағыныңқылардан ажыратарлық критерийі болып есептелінеді, сондықтан да оларды барлық оқушының білуі міндет. Мектеп оқулықтары мезгіл бағыныңқыдан алған білімін бекіту үшін, екі түрлі жаттығуды орындатуды талап етеді: 1. Жаттығудағы мезгіл бағыныңқылардың баяндауыштарының қандай тұлғада тұрғанын түсіндіру; 2. Берілген текстен мезгіл бағыныңқыны теріп жазу.

Әрине, оқушылардың мезгіл бағыныңқыдан дағдысын қалыптастыру үшін, жаттығудың бұл түрлері жеткіліксіз, сондықтан да бұларға қоса мынадай жаттығулар орындату қажет; 1. Мезгілдік мағынаны білдіретін салаласты мезгіл бағыныңқыға айналдыру; 2. Мезгіл бағыныңқыны ыңғайлас салаласқа айналдыру; 3. Мезгіл пысықтауышы бар жай сӛйлем мен мезгіл бағыныңқыны бір-бірімен салыстыру, әрқайсысының ӛзіндік белгілерін айту; 4. Бір мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы компонентінің баяндауышын басқа формаларға қойып, мағынасының ӛзгеретін, ӛзгермейтінін байқау; 5. Мезгіл бағыныңқының баяндауышы қайдай формаларды иеленетінін айтып, мысалдармен дәлелдеу; 6. Мезгіл бағыныңқының баяндауыш формаларын схема арқылы ӛрнектеу; 7. Берілген жай сӛйлемдерден мезгіл бағыныңқы жасау; 8. Мезгіл бағынынқының тыныс белгісін қою; 9. Мезгіл бағыныңқының тыныс белгісін схема арқылы кӛрсету; 10. Берілген мезгіл бағыныңқыларды түсіндіріп жазу. 11. Творчестволық жұмыстарда мезгіл бағыныңқыларды кӛбірек қолдануды талап ету. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді талдаудың мақсаты а) Талданатын сӛйлемдердің сабақтас құрмалас екендігін дәлелдеу; ә) құрамындағы жай сӛйлемдерінің жігін ажыраттыру; б) ол сӛйлемдердің бастауышы мен баяндауышын табу; в) жай сӛйлемдердің қайсысы бағыныңқы, қайсысы басыңқы екендігін анықтау; г) мағынасына қарай бағыныңқының қай түріне жататындығын, қандай

сұрақтарға жауап беретіндігін, соған сәйкес терминдерін айту; ғ)бағыныңқы сӛйлемдер басыңқы сӛйлемге қандай жолдармен (баяндауыштары қандай формада, тұрып) байланысатынын дәлелдеу; д)бағыныңқы сӛйлем мен басынқы сӛйлемнің орын тәртібін кӛрсету; е)сабақтастың құрамындағы жай сӛйлемдердің арасына тиісті тыныс белгілерін қойғызып талдату; ж)сабақтас сӛйлемге немесе сабақтастың жеке түрлеріне берілетін ережелерді айтқызып, оған ӛздеріне мысалдар келтірту т. б. Қазақ тіліндегі ең күрделі құрмалас сӛйлем — аралас құрмалас, сондықтан да оны саналы меңгеру салалас пен сабақтастан білімі жақсы оқушының ӛзіне де оңайға соқпайды. Аралас құрмаласты оқушыларға жете меңгерту үшін, алдымен бір сабақта ол жайында жалпы түсінік беріледі. Аралас құрмалас туралы жалпы түсінік берілетін сабақта мұғалім оқушыларға араластың мағынасын, қанша компоненттен жасалатынын, компоненттерінің байланысу тәсілдерін салалас пен сабактасты салыстыра отырып меңгертеді. Осы сабақта аралас құрмалас сӛйлем компоненттері бір-бірімен интонация және шылау арқылы байланысатыны, осыған орай ол шылаулы және шылаусыз аралас құрмалас болып екіге бӛлінетіні ескертіледі. Сонымен, аралас құрмалас сӛйлем жайында түсінік берілетін сабақта оның мынадай ӛзіндік белгілері оқушыларға танытылады: 1. Аралас құрмалас сӛйлем білдіретін ой салалас пен сабақтастағы ойдан күрделірек болады. 2. Аралас құрмалас сӛйлем салаласа және сабақтаса құрмаласқан үш я онан да кӛп компоненттерден жасалады. Сондықтан да оның құрамында үнемі бағынынқы, басыңқы компоненттері және басыңқымен салаласа құрмаласқан компонент болады. 3. Аралас құрмалас үш компоненттен жасалса, кейде біріншісі мен үшіншісі салаласып, екіншісі мен үшіншісі сабақтасып

құрмаласады; кейде екіншісі мен үшіншісі салаласып, біріншісі мен екіншісі сабақтасып құрмаласады. 4. Аралас құрмалас екі сабақтастың тіркесуі арқылы жасалса, екінші мен тӛртінші компоненттері салаласа, біріншісі екіншімен, үшіншісі тӛртіншімен сабақтаса құрмаласады. Араласқа мынадай анықтама беріледі. Компоненттері салаласа, сабақтаса байланысқан құрмаласты аралас құрмалас сөйлем дейміз. Басыңқыларының баяидауыштары бір формадағы сабақтастардан жасалған шылаусыз араластың салаласа құрмаласқан компоненттерінің арасына нүктелі үтір қойылады. Методикалық тұрғыдан мағынасына қарай жалғаулықсыз салаластардың арасына қандай тыныс белгісі қойылса, шылаусыз араластың сондай мағынаны білдіретін салаласа құрмаласқан компоненттерінің арасына жалғаулықсыз салаластардың тыныс белгілері қойылуы керек. Оқушыларға аралас құрмалас сӛйлемнен дағдылар тӛмендеп мазмұндағы жаттығуларды орындату арқылы беріледі. 1. Жаттығудан аралас құрмалас сӛйлемдерді табу және олардың неліктен аралас құрмалас деп аталатынын түсіндіру; 2. Берілген жай сӛйлемдерден аралас құрмалас жасау; 3. Шылаулы араласты шылаусыз араласқа, керісінше, шылаусыз араласты шылаулы араласқа айналдыру; 4. Аралас құрмаласты салалас және сабақтас сӛйлемдерге айналдыру; 5. Аралас құрмаласты кӛп компонентті салалас және кӛп бағыныңқылы сабақтастармен салыстыру, олардың әрқайсысының ӛзіндік белгілерін айту; 6. Кӛп компонентті салаласты араласқа, керісінше, араласты кӛп компонентті салаласқа айналдыру;

7. Кӛп бағыныңқылы сабақтасты араласқа, керісінше, араласты кӛп бағыныңқылы сабақтасқа айналдыру; 8. Аралас құрмаластың компоненттерінің байланысын және тыныс белгісін схемамен кӛрсету; 9. Жаттығудағы араластардың тыныс белгісін қою; 10. Аралас құрмаласты түсіндіріп жазу; 11. Аралас компоненттерінің кемінде үшеу я онан да кӛп болатынын ӛз мысалдарымен және басқа пәндердің оқулықтарынан я оқыған кӛркем әдебиеттен теріп жазған сӛйлемдермен дәлелдеу; 12. Аралас құрмаласқа толық грамматикалық талдау жасау; 13. Аралас құрмаласты творчестволық жұмыстарында кеңінен қолдану. Қорыта айтқанда, құрмалас сӛйлемнің әр түрінен терең білім, берік дағдыны жоғарыда баяндағанымыздай етіп беру тиімді. Оны озық мұғалімдеріміздің іс тәжірибесі мен ғылми эксперимент жұмысының нәтижесі кӛрсетті. Аралас құрмалас сөйлемдерді талдау Құрмалас сӛйлемнің түрлерне қарай жүргізілетін талдаулардың ішінде оқушыларға қиын тиетіні — аралас құрмалас сӛйлемдерді талдау. Аралас қүрмалас сӛйлемдерге дұрыс талдаy жасау үшін, салалас пен сабақтас құрмаластың түрлерін және олардың тыныс белгілерін жақсы білу керек. Ӛйткені аралас құрмалас сӛйлемге қойылатын мақсат та, талдау жасатудың жолдары да сол араласқа енген салалас пен сабақтас құрмалас сӛйлемдердің түрлеріне қарай ажыратуға негізделіп, соларды қайталау, пысықтау жолдарымен жүргізіліп отырылады. Мысалы: Май туса, жаз туады, табиғат жаңа түрге енвді деген сӛйлемді аралас құрмалас сӛйлемнің кұрамына қарай талдайтын болсақ: А) май туса, табиғат жаңа түрге енеді — шартты бағыныңқылы сабақтас сейлем.

ә) жаз туады табиғат жаңа түрге енеді деген сӛйлем салаласа байланысып тұрған құрмалас сӛйлем. Егер мұғалім аралас құрмалас сӛйлемдерге оқушылардың ӛздерін іздендіріп, талдатып отыратын болса, мынадай сӛйлемдерді береді де, оның ішінен салаласа байланысқан түрлерін бір бӛлек, сабақтаса байланыснысқан түрлерін бір бӛлек жазғызып отырады.

O'xshashlar

Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши

Yangi alifboda hujjatlar tayyorlash e’lon reklama majlis bayoni

Davlat tilida ish qog‘ozlari yuritish tarjimayi hol tavsifnoma tavsiyanoma

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Тemuriylar davrida tilshunosligi