Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши - Tilshunoslik - Referatlar

Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Шавкат раҳматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши Маълумки, лингвистиканинг тил луғат таркиби ёки лексикани Ўрганувчи бЎлими ҳисобланмиш лексикологиянинг асосий тадқиқот объекти сЎз ёхуд лексик бирликдир. Айни чоғда сЎз нафақат лексикология предмети эмас. СЎз шунингдек, фонетика (сЎзнинг товуш қурилиши) ва морфология (сЎзнинг формал томони) нуқтаи назардан ҳам тадқиқ этилади. СЎзнинг бош вазифаси воқелик (бор нарса)ни номлаш, аташдан иборат бЎлганлиги боис лексикология сЎзни тилнинг номловчи (номинатив) бирлиги тарзида тадқиқ этади. Воқелик деганда нарса-предмет, тушунча, белги-сифат, ҳаракат, ҳолат сингари объектив борлиқ унсурлари тушунилади. СЎз ёрдамида қандай воқеликларнинг ифодаланиши ва акс этиши лексикология учун муҳим жиҳатдир 1 . Ўзбек тилшунослигида, муболағасиз таъкидлаш лозимки, энг кЎп Ўрганилган тил сатҳи лексик-семантик сатҳ бЎлиб, у ҳам диахроник, ҳам синхроник аспектда анъанавий тилшунослик ва унинг заминида юзага чиққан системавий тилшунослик томонидан тадқиқ этилган ва тадқиқ этилмоқда. Ўзбек тили лексикологияси хусусида сЎз кетганда, табиий, биринчи галда туркий тилларни қиёсий Ўрганиш методига асос солган Маҳмуд Кошғарий ҳамда Ўзбек ва форс-тожик тилларини чоғишритирш орқали чоғиштирма тилшуносликка салмоқли улуш қЎшган Алишер Навоий хизматларини эътироф этиш лозим бЎлади. ХХ аср Ўзбек дексикологияси Ўзининг равнақини А.К.Боровков, Э.Фозилов, Ф. Абдуллаев, О.Усмонов, И.Расулов, Э.Бегматов, Б.Бафоев, Ҳ.Неъматов, Х.Дониёров, Р.Расулов сингари қатор лексикологлар тилларида топди. Шубҳасиз, лексикологиямизнинг тараққий этишини тилнинг деярли барча сатҳдари бЎйича изданишлар олиб бораётган йирик тилшунос 1

www.arxiv.uz Ш.Раҳматуллаевсиз тассавур этиш қийин. Зеро, олим номининг машҳур бЎлишига олиб келган тилшуносликнинг икки йЎналиши, яъни фразеология ва этимология бевосита лексикологиянинг узвий таркиби саналади. Кузатишларимиз сЎз билан боғлиқ масалалар Ш. Раҳматуллаев тилшунослик фаолиятида етакчилик қилишини кЎрсатади. Олимнинг лексикологияга доир дунёқараши у киши томонидан эълон қилинган мақолалар, дарсликлар, рисолалар, турли даражадаги илмий анжуманларда Ўқилган маърузаларда Ўз ифодасини топган. Шуларнинг баъзиларини Ўқувчи диққатига ҳаволи қилиш фойдадан ҳоли бЎлмас, деган мулоҳазадамиз. Архаизм ва историзм (ТошДУ илмий асарлари. 211-чиқиши. 1963), Ҳозирги Ўзбек адабий тилида кЎлам сифатлари (ЎТА, №3. 1972), Семемаларнинг семалар таркиби ва семантик боғланиш масалалари. (ЎТА, №1. 1974), Жой лексемаси семемаларнинг лексик контексти (ТошДУ асарлари. 475-чиқиши. 1975), Полисемантик от лексемалар семемаларини компонет таҳлил қилиш тажрибасидан (ЎТА, №4. 1978), Компонет таҳлил ва лексик семонимияни таърифлаш масаласи (ЎТА, №5. 1979), О некоторЎх типах омографов, омонимов и паронимов в совроменном узбекском язЎке (Сборник научнЎх трудов ТашДУ. ВЎп. 656. 1981), Семема –мустақил сЎз бирлиги (ЎТА, №5, 1984), Лексема ва фразема маъносини компонент таҳлил усули билан Ўрганишнинг баъзи натижалари (ЎТА, №3. 1986), Луғат бойлигини Ўрганиш ва Ўргатишда қайта баҳолаш зарур баъзи масалалар (ЎТА, №3. 1990), Луғавий антонимлар маъносини узвий таҳлил асосида Ўрганиш (Ўзбек филологияси масалалари. Тошкент, 2002) ва бошқалар. Ш. Раҳматуллаев, У. Турсунов ва Ж. Мухторов билан ҳамкорликда яратган «Ҳозирги Ўзбек адабий тили» дарслиги шу кунга қадар уч марта нашр қилинган бЎлиб, олий Ўқув юртлари филология факультетлари талабаларига асосий манбалардан бири сифатида тавсия этилмоқда. Дарсликнинг «Лексикология ва фразеология» бЎлимларини ёзган олим, 2001

www.arxiv.uz йили «Ўзбек тили луғатининг турий қатлами» номли йирик монография чоп этиб, ҳозирги Ўзбек адабий тили луғат бойлигидаги туб қатламда қадимги туркий тилдан ҳозирги Ўзбек тилигача содир бЎлган Ўзгаришларни, хусусан, товуш жараёнлар, морфем таркиб ва лексемаларнинг айрим белги хусусиятларини тасвирлаб берди, шу асосда Ўзбек тилининг тарихий тараққиётига хос қонуниятларни ойдинлаштирди. Қайдлаш лозимки, линвистикада узоқ муддат давомида тилниг луғат бойлиги сЎзлардангина ташкил тошпган, деган таълимот ҳукмронлик қилди. Кейинчалик луғат бойлигида сЎздан ҳам йирикроқ номинатив бирликлар борлиги эътироф этилди. СЎз бойлигидаги лексик қатлам лексема деб юритилади. Луғат бойлигидаги иккинчи қатлам-фразеологик бирликларни Ш. Раҳматуллаев фраземалар деб номлашни маъқул кЎрди ва тил қурилишини луғат бойлиги асосида лексемалар тизими босқичи ва фраземалар тизими босқичига ажратди, лексемалар тизими босқичини Ўрганувчи соҳани лексемика, фраземалар тизими босқичини Ўранувчи соҳани эса фраземика деб номлашни таклиф этади 2 . Олим томонидан Ўзбек тилшунослигида биринчилардан бЎлиб қЎлланган сема, семема, лекс 3 , лексемашакл, компонетн таҳлил, фразема каби терминлар бугунги кунда тилшунослигимизда фаол қЎлланилмоқда. Кези келганда мустақил туркумларга тааллуқли икки ва ундан ортиқ лексема асосида таркиб топган аксарият номинатив маъно англатувчи луғавий бирлик ХХ аср 90-йилларигача тилшуносликда фразеологик бирлик кейинчалик эса фразема деб номланганига диққатни қайта қаратиш ва бугунги кунда фаоллашиб кетган фразема терминининг илмий муомалага киритилиши ҳақидаги туркологиядаги нуқсонли қарашга аниқлик киритиш зарурга Ўхшайди. Қозоқ тили фразеологияси маъно нозикликларини тадқиқ этган олима Р. Авакованинг изланишида фразема терминининг илк бор Н.Ф. Алефиренконинг «Теория язЎка. Введение в обҳее язЎкознание» 2 3

www.arxiv.uz (Волгоград. 1998. С. 296-298) номли асарида қЎлланганлиги тЎғрисида қайд мавжуд 4 . Ваҳоланки, зикр этилаётган фразема термини Ш. Раҳматуллаев томонидан анча илгари ишлатилган ва унга қуйидагича изоҳ берилган эди: «Луғат бойлигидаги иккинчи қатламни иборалар ташкил этади, булар фразеологик бирлик деб юритилади; лексема терминига монандлаб фразема деб номлаймиз. Фраземаларни Ўрганувчи соҳа фразеология дейилади. Луғат бойлигидаги фразеологик қатлам ҳам фразеология деб номланади» 5 . Қозоғистонлик иборашунос олиманинг Ш. Раҳматуллаевнинг Ўзбек фразеологияси масалаларига бағишланган докторлик диссертацияси авторефератидан бошқа ишларидан бехабарлиги уни юқоридаги янгилиш мулоҳаза юритишига олиб келган, дейиш мумкин. Систем тилшуносликда шакл (Ш. Раҳматуллаев асарларида: ифода) ва мазмун томонларининг бир бутунлигидан иборат тил бирлиги бЎлмиш лексеманинг шакл томонини номема, мазмун томонини эса семема номи билан юритиш қабул қилинган 6 . Ўзбек тилшунослигига Ўтган асрнинг 70- йилларда кириб келган семема термини остида тилшунослигимизда «баъзи олимлар лексик маънонинг Ўзини тушунса, баъзи олимлар, лексик маънодан ташқари стилистик бЎёқни, нутқий белги кабиларни ҳам тушунади» 7 . Биринчилардан бЎлиб Ўз диққатини семемага қаратган ва унинг семалар таркиби ва семантик боғланиши хусусида фикр билдирган. Ш. Раҳматуллаев кЎрилаётган термин моҳиятини бошқачароқ англайди. Олимнинг таъкидича, семема фақат лексеманинг мазмун планини номлайди деб тушуниш етарли эмас. У лексемалар кЎп маъноли бЎла олиш туфайли юзага чиққан. Агар лексемалар моносемантик бЎлса эди, унга ҳожат қолмасди. Лексемадаги кЎп маънолиликни тан олмаслик оқибатида лексик-семантик вариант терминининг юзага келганлигини эътироф этган Ш. Раҳматуллаев, ҳар бир лексик маънонинг 4 5 6 7

www.arxiv.uz мустақиллигини таъкидлаш мақсадида семема терминининг Ўртага ташланганини урғулайди. Маълумки, лексеманинг мазмун томони мураккаб бЎлиб, унинг асосини лексик маъно ташкил этади. Лексик маъно идеографик, туркумлик, ижобий ёки салбий баҳо семаси ва ҳ.к. мажмуидан ташкил топади. Мабодо лексема моносемали бЎлса, «юқорида таъкидланган мураккаб мазмун жиҳати лексемага хос бЎлади, агар лексема кЎп маъноли бЎлса, унинг ҳар бир лексик маъносига хос бЎлади». 8 Мана шундай мазмун планига эга ҳар бир лексик маънога Ўзича мустақил тил бирлиги тарзида қараш, уни семема термини билан номлаш тЎғрилиги ҳақидаги фикр илгари сурилади. 9 Шу Ўринда Ўзбек тилшунослигида тил бирликлари борасида, ҳозирча, якдил, ягона қарашнинг йЎқлиги, баъзи олимлар тилнинг қурилиш бирлиги деганда фонема, морфема, қолип (конструкция, модель) ва лексемани тушунса 1 0 , бошқалари фонема, морфема, лексема, сЎзшакл, гап ёки гап моделини 1 1 тил структураси бирликлари ҳисоблашини, Ш. Раҳматуллаев эса, тил бирликлари сирасига тил товуши, фонема, аллофонема, лексема, аллолексема, морфема, алломорфема, лексемашакл, бирикмашакл, гапшакл, фразема, аллофраземаларни киритишни таъкидлашини, бу масала устида ҳали анча изланишлар олиб бориш зарурлигига диққатни жалб қилмоқчимиз. Ш. Раҳматуллаев ишларида семема термининг қЎлланиш доираси ҳақидаги мулоҳазани акунлашдан олдин олим семема термини билан фақат лексеманинг мазмун томони номланмай, балки морфема ва фраземанинг мазмун планини ҳам номланганлигини ва бу уч тил бирлигига хос семемаларни лексосемема, морфосемема ва фразосемема тарзида фарқлаганини қайд этиш лозим бЎлади. Замонавий тилшунослик тил бирликлари орасида парадигматик, нерархик ва синтагматик муносабатларни фарқлайди. Тил бирликларининг 8 9 1 1

www.arxiv.uz Ўзаро мантиқий бирика олиши, ёнма-ён ишлатила олиши орқали белгиланадиган қЎшничилик, яъни синтагматик муносабатлар Ш. Раҳматуллаев асарида синтактик боғланиш бирикмаси билан номланган ва ҳар қандай синтактик боғланиш асосида маъновий боғланишнинг ётиши, ҳар икки боғланиш (муносабат Д.Ҳ.) ҳам айни чоғда кЎп маъноли лексеманинг айрим-айрим лексик маънолари бЎйича амалга чиқиши, Ўзаро синтактик алоқага кирувчи лексик маъноларнинг семалар таркибида бир- бирига қарама-қарши семалар бЎлмаслиги лозимлиги, акс ҳолда бундай лексик маъноларни семантик боғлаб бЎлмаслиги ва аксинча, семантик боғловчи лексик маънолар таркибида бир хил умумий сема бЎлиши ҳам мумкинлиги, бундай умумий сема бу лексик маъноларнинг семантик боғланишини ва бир-бири учун яқин лексик матн бЎлиб келишини таъминлаши тил фактларига суянилган ҳолда ишонарли очиб берилган эди. 1 2 Олимнинг синтактик боғланиш (синтагматик муносабат Д.Ҳ.) борасидаги қарашлари систем лексикология устида изланиш олиб борган тадқиқотчилар томонидан инобатга олинди ва янада ривожлантирилди 1 3 . Тилдаги лексик маънолар доимо Ўзаро у ёки бу муносабатда бЎлади. Баъзи сЎзлар ифодалаган маъноларига кЎра бир-бирига муштарак, бошқалари эса бир-бирига зид келади, қарама-қарши маъно англатади. Шунга қарамай луғавий бирликлар лексик-семантик гуруҳларга гуруҳлашади, Ш. Раҳматуллаев таъбири билан айтганда, семантик микросистемани ташкил қилади. Айни бир маънони ифодаловчи тил бирликларининг гуруҳланиши асосида вужудга келувчи маънодошлик-синонимиянинг уч хил, яъни лексик синонимия, фразеологик синонимия ва лексик-фразеологик синонимиядан иборатлиги хусусидаги олим дунё қараши, алоҳида таъкидлаш жоизки, синонимия ҳодисасига тегишли кЎпдан-кЎп изланишларда Ўз исботини топди. Лексик синонимия ва фразеологик синонимияга асосан уч нуқтаий 1 1

www.arxiv.uz назардан , яъни маъно қирраси (оттенкаси Д.Ҳ.), услубий баҳо (стилистик Д.Ҳ.) ва нутқий хосланиш (контекстуал Д.Ҳ.) жиҳатдан ёндашиш лозимлиги ҳақидаги олим фикр-мулоҳазаси Ўзини тЎла оқлади. Муайян тилга хос лексик бирликлар маънолари орасидаги яқинликнинг мавжудлиги, юзаки ёндашганда, синонимияни борлигидай тасаввур туғдиради. Аммо Ўз маъно қиррасида фарқлана турувчи лексик бирликларнинг маъно Ўзани тенг бЎсагина синонимия ҳосил бЎлишини таъминлайди. Лексиколог олимнинг жинс тушунчасини англатувчи лексема (уй) билан тур тушунчасини ифода этувчи лексема, (хона, Ўтов, чайла, капа), тур тушунчасини англовчи лексемалар (тЎрва, халта, қопчиқ, қоп, қанор) ҳар хил маънони англатса, яъни айни бир маънони ифодалаш шартига тЎла жавоб бермаса синоним деб қаралмаслиги ҳақидаги таълимоти диққатга молик ва у алоҳида изланишлар объекти бЎлмоққа ҳақли. Таъкидлаш жоизки, тил фақат жамиятда мавжуд бЎлади, жамиятсиз тил мавжуд бЎлмайди, яшамайди. Структурализм оқими тил ва нутқни бир-биридан фарқлайди, бир-бирига зид қЎяди. Тилнинг Ўз-Ўзидан мавжуд бЎлмаслиги, унинг инсон фаолиятининг таркиби ва натижаси тарзида вужудга чиқиши, тараққиёти Ўз ифодасини нутқда топиши, жонли нутқ тилнинг мавжуд бЎлиш ва ривожланиш шакли эканлиги эътироф этилади. Тилнинг ижтимоий, нутқнинг эса индивидуал ҳодисалигига жиддий эътибор қаратилади. Ш. Раҳматуллаев тил ва нутқнинг Ўзаро узвий боғланганлигини, лекин фарқли ҳодисалар эканлигини, улар бири иккинчисига суянишини, бири иккинчиси учун шарт-шароит ҳозирлашини инкор этмайди, аксинча, тилга тааллуқли ҳодисаларнинг нутқининг аниқ кЎринишлари бЎйича гуруҳланиши, хосланишини таъкидлайди. Ёзув ҳамда матбаанинг юзага чиқиши натижасида шаклланган адабий нутқ расмий нутқ ва бадиий нутқ турларига фарқланиб, бадиий нутқ фикрни тасвирлаш йЎли билан ифодаласа, расмий нутқ фикрни ифодалаш

www.arxiv.uz йЎли билан англатишига ҳизмат қилишига олим эътиборни қаратади. Луғавий бирликларнинг тЎла маънода ишлатилиши бош мезон бЎлган расмий нутқдан фарқли Ўлароқ бадиий нутқда луғавий бирликларнинг кЎчма маънода қатнашувини зарурий деб санаган олим фраземалардан ҳам бадий нутқда кенг фойдаланиш мумкинлигини, айни чоғда, терминларнинг мазкур тур учун хос эмаслигини қайд этади, Ш. Раҳматуллаев китобий сЎзлар деб номловчи луғавий бирликлар хусусида мулоҳаза юритиб, аслида китобий сЎзлар деб расмий идора нутқига хосланган луғавий бирликларни номлаш маъқул, деган хулосага келади ва булар орасида одатдаги луғавий бирликлар ҳам, архаизмлар ҳам бЎлиши ҳамда уларни китобий сЎзлар ва архаизм китобий сЎзларга бЎлиб Ўрганишни тавсия этади. Тилдаги ҳар қандай ҳодисага Ўта синчковлик ва эҳтиёткорлик билан ёндошувчи, уларга муносабат билдиришда фақат Ўзигагина хос (табиий, бошқа фикр-мулоҳазаларни ҳам эътиборга олган ҳолда) йЎлдан оғишмай борувчи устознинг луғат бойлигидаги Ўз қатлам ва Ўзлашган қатлам борасидаги таълимоти ҳам Ўзбек лексикология учун қимматлидир. Муаян тилнинг Ўз қатлами шу тилга оид лексемалар ва шулар негизидаги ясалишлар ҳамда туб (Ўз) аффикс ёрдамида Ўзга тил лексемалари, яъни Ўзлашмалардан ясалган сЎзлардан иборат бЎлади. Ўз қатлам таркибига қардош тиллар учун ҳам умумий ҳисобланган энг қадимги сЎзлар қатори у ёки бу тилга Ўз мустаққил тараққиёти натижасида пайдо бЎлган қисм ҳам тегишлидир. Ушбу жиҳатнинг бир томондан «тилнинг Ўз доирасидаги янги-янги ясалишларида кЎрсак, иккинчи томондан, лексемаларнинг лексик маъно тараққиёти натижаларида кЎрамиз» 1 3 . Ш. Раҳматуллаев Ўз қатлам ва Ўзлашган қатлам орасидаги фарқни очиб беришга алоҳида диққат қаратади. Бунда лексемаларнинг мазмун плани уларнинг Ўз ёки Ўзлашган қатламга хослигидан далолат бериши, 1

www.arxiv.uz маъно тармоқланишининг аксарият Ўз қатламга оид лексемаларга хослиги, аксинча, Ўзлашмаларнинг, одатда, моносемантик бЎлиши, полисемия воқе бЎлиши учун Ўзлашма лексема тилда узоқ вақт қЎлланиши, тилга сингиб кетиши лозимлиги уқтирилади. Ҳозирги Ўзбек тили лексик бойлигидаги Ўз қатламда аниқ маъноли лексемалар, Ўзлашган қатламда эса, мавҳум маъноли лексемалар кЎпчиликни ташкил қилиши таъкидланади. Маълумки, Ўз қатламга оид лксемалардан Ўзлашган қатламга доир лексемаларни ажратиш анча қийин кечади. Ўз қатламга хос лексемаларнинг 9 асосий белгилари сифатида Ш. Раҳматуллаев томонидан Ўртага ташланган мулоҳаза юқорида зикр этилган мушкулни осонлаштиришига, шубҳасиз, хизмат қилиб келмоқда. Хуллас, муболағасиз айтиш мумкинки, лексема ва фраземани луғавий бирликлар сифатида таҳлил этишда рамкасимон услубни Ўзбек тилшунослигида биринчи бЎлиб, қЎллаган профессор Ш. Раҳматуллаевнинг полисемия, синонимия, антонимия, омонимия, паронимия, историзм, архаизм, Ўз қатлам ва Ўзлашган қатлам сингари қатор жараён ва ҳодисалар хусусидаги назарияси Ўзбек лексемологияси тараққиётини таъминловчи салмоқли улуш сифатида баҳоланган ва тан олинган.

www.arxiv.uz Адабиёт лар: 1 .Тихонов А.Н., Ким Л.Л., Тихонов С.А. СовременнЎй русский язЎк. Лексикология. Ташкент, «Ўқитувчи». 1991. С. 19-22. 2. Раҳматуллаев Ш. Тил қурилишининг асосий бирликлари. Тошкент. «Университет», 2002. 26-бет. 3. Лексеманинг нутқий корреляти. 4. Раҳматуллаев Ш. Семема мустақил тил бирлиги// ЎТА, 1984. №5. 18-бет. 5. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент, «Ўқитувчи». 1995. 54-57 бетлар. 6. Авакова Р. ФразеологиялЎқ семантика. АлматЎ. Қазақ университет i . 2002. 9-бет. 7. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. Тошкент, Ўзбекистон. 1992. 52-бет. 8. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи». 1993; Неъматов Ҳ., Расулов. Ўзбек тили систем лексекологияси асослари… 12-б. 9. Нурмонов Ҳ. СЎз ҳақида сЎз// ЎТА, 1991. №5 69-бет.

O'xshashlar

Шавкат Рахматуллаев-атоқли тилшунос. Тилшунослигимиз жонкуярининг фонетика ва фонологияга оид ғоялари

Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси

Математик тилшунослик

Лексикология ва семасиология

Синхрон - диахрон тилшунослик