Араб тилининг терминологик (атамашунослик) масалалари - Tilshunoslik - Referatlar

Араб тилининг терминологик (атамашунослик) масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB

Ko'chirib olish

Араб тилининг терминологик (атамашунослик) масалалари Режа: 1. Термин – атама сўз ва тушунча сифатида; 2. Терминология – атамашунослик фан сифатида. 3. Араб атамашунослигининг тараққиёт босқичлари: классик ва замонавий даврлар.

1. Термин – атама сўз ва тушунча сифатида Инсон ҳаётининг ҳар бир соҳаси ўзининг муайян тилига хос бўлган терминлар – атамалар орқали ифодаланадиган тушунчалар тизимига эга. Атамалар – илм-фан, техника, саноат ва шу каби инсон фаолияти йўналтирилган алоҳида соҳаларга оид махсус тушунчаларни англатувчи, номинатив (атов бўлиб хизмат қилувчи) аҳамиятга эга бўлган сўз ва бирикмалардир. Улар адабий лексиканинг алоҳида қатламини ташкил қилади ва тор мутахассисликка алоқадор сўзлар сифатида атамаларга эмас, балки умумий қўлланиладиган сўзларга қарама-қарши қўйилади. Атамашунослик соҳасининг умумий тил семантикаси таркибидан чиқарилганлиги ҳақидаги фикр узоқ вақтлардан буён мавжуд. Ал-Хоразмийнинг бу ҳақда ёзишича, олимларнинг ҳар бири ўзининг алоҳида анология асосида ҳосил қилган ва кўпчилик қисми лексикадан ташқарида бўлган ифода ва атамаларга эга бўлган . Атамаларга муайян бир соҳанинг қобиғига ўралашиб қолиш хусусияти мутлоқо хос эмас ва улардан кўпчилиги фан-техника соҳасида эришилган ютуқлар натижасида махсус қўлланиш доирасидан ташқарига чиқади ва умумий тил таркибидан жой олиб ҳаммага таниш сўзларга айланади. Шу билан биргаликда услубий тил лексикасининг элементига асосланиш билан бир вақтда, худди аввалгидек ўзи мансуб бўлган атамалар тизимининг аъзоси бўлиб қолаверади. Атамалар махсус тегишли тушунчаларни аниқ ва тушунарли қилиб аташ лозим бўлган махсус лексик бирликлар сифатида айниқса ўзи фаолият кўрсатадиган соҳада, яъни ўзининг атама доирасида ягона бир маънога эга бўлишлари лозим, яъни биттадан ортиқ атама билан ифодаланмаслиги керак. Бундан ташқари қатъий атов бирлиги бўлмиш атама ҳис-ҳаяжон маъносини англатмаслиги, услубий жиҳатдан нейтрал (холис) ҳолатда бўлиши лозим. Атамаларнинг мукаммал тизимини яратишга нисбатан юқоридаги талабларга қуйидаги шартлар ҳам қўшимча қилинади: атама “меъёрий талабларга жавоб берувчи намунали парадигма нуқтаи назаридан имкон борича прагматик

(яъни изчил) хусусиятга эга бўлиши”, яъни дастлабки асосий атама атовлар тизимининг мантиқий изчиллигини таъминлаши лозим. Бундай изчилликка унинг ўта қисқа ва йиғиқ ҳолатда бўлиш орқали эришилади: “бир сўздан иборат атама икки ва ундан ортиқ сўздан ташкил топган атамадан яхшироқдир”. Араб атамашунослигининг ривожланиш тарихи икки босқичдан – классик ва замонавий босқичлардан иборат. Араб тилида ривож топган ўрта аср анъанавий мусулмонча илмлар: шариат, араб тилшунослиги, тарих, шеърият ва бошқа тиллар луғатининг мустақил атамалар билан тўлиқ таъминланганлигидан далолат беради. Шу билан бир вақтнинг ўзида ўша даврда юнон тилида ўз аксини топган табиий фанлар – кимё, математика, геометрия, механика, астрономия ҳамда фалсафа, мантиқ, мусиқага оид атамалар орасидан келиб чиқишига кўра арабча бўлган атамалар билан бир қаторда яхши мослаштирилган ўзлаштирмалар ҳам мавжуд бўлганлиги кузатилади. Терминология – атамашунослик фан сифатида Бошқа тиллардаги атама тизимларидан нусха кўчириш турли йўллар орқали амалга оширилади. Бунда атамани яратиш ва атамалар мажмуини тўлдиришда умумадабий луғатни бойитиш учун мўлжалланган тил воситаларининг ўзидан фойдаланилади. Бунда қуйидаги усуллар қўлланилади: 1.Тил лексикасида қачонлардир мавжуд бўлган ёки ҳозирда мавжуд бўлган махсус тушунчаларни атамалаштириш. Тилдаги мавжуд қонуниятлар асосида янги атама сўзлар яратиш. 3.Атамалар ва атама бирикмаларини таржима қилиш ва навбатдаги жараён сифатида уларни қисқартириш ва мураккаб сўзга айлантириш. 4.Атамаларни бевосита ўзлаштириш. Баъзи тилшунослар тарафидан зўр бериб тавсия қилинаётган янги тушунчаларни ифодалаш учун эски сўзларни излаб топиш усули самара бермаяпти. Қуйидагилар классик сўзлардан атамалар сифатида самарали фойдаланишга мисол бўла олади.

ةرذ – “ атом” (физ.), ةاون – “ ядро” (физ.) (меванинг данаги). Одатда умумий хорижий атамаларга мувофиқ келадиган аниқ семантикали эквивалентларни атамалаштириш мақсадида тил лексикасидан лотинча-юнонча асосдаги халқаро атамалар ва замонавий тилларда кенг қўлланишга эга бўлган миллий атамалар танлаб олинади. Масалан: ريظن – “ изотоп”-грекча “иsotopos”, فيط – “ спектор (кўриниш)-лотинча “spеctruм”, ءاضف – “ космос (очиқ жой)-инглизча “spаcе”. Қуйидагилар ҳам худди ўша усулда калкалаш асосида яратилган. نحش – “ зарядка” (мех.электр), ةمواقم – “ қаршилик” (электр), ددر��ت – “ частота” (электр токининг ўтиш тезлиги), لخادت – “ интерференция” (товуш, ёруғлик ва ҳ.к. тўлқинларининг усма-уст келганда бир-бирини кучайтириш ёки сусайтириш (механ.), زازتها – “ вибрация – тебраниш” (сиёс.иқтисод), راكتحغ – “ монополия”. Турли асбоблар, аппаратлар ва мосламаларнинг номларида калкалаш айниқса кенг намоён бўлади. Қуйидаги аппаратларнинг номларини таққосланг: ف ِّثكم – “ конденсатор”, د ِّلوم – “ генератор”, ل ِّو�� حم – “ трансформатор”, م ِّظنم – “ регулятор”, ددر �� م – “ альтернатор”, رشؤم – “ регулятор” ва бошқалар. Кўпинча сўз бирикмаси – атамаларни таржима қилишда қийинчилик туғдирмайди. Жумладан, ً ىلك ةيعانص – “ сунъий буйрак”, كرحم قارتحا يلخاد – “ ички ёнув двигатели”, ذلاوف لا أدصي – “ зангламайдиган пўлат”. Арабча атамалар луғатини сўз ясаш йўли билан тўлдириш имконияти анча чегараланган. Чунки иккита лексик морфемадан ташкил топган арабча дереватлар (ҳосила сўзлар) кенг тузилишга эга негизли, содда ва қўшма негизлари префикс ва суффиксларга бой ҳинд-европа тилларидаги мураккаб атамаларга тенг эквивалент бўла олмайди. Бунинг устига арабча дереватлар кенг ва бироз тушинарсизроқ маънога эга бўлганликлари сабабли уларнинг атама сифатида талқин қилинишида қарама-қаршиликлар юзага келиши мумкин. Таққосланг: ر ِّوصم – “ тасвирчи” яъни “рассом” ёки “фотосуратчи”, ةفارج – “ тўплаш ва тозалаш учун қўлланиладиган иш қуроли, мослама” яъни “паншаха”, “белкурак”. Шунинг учун ҳам англатилиши зарур бўлган

маънони аниқ ифодалаш учун уларга қўшимча аниқликлар киритилади. Жумладан: روصم يسمش ёки يفارغوتوف – “ фотосуратчи”, ةفارج يكلورديه – “ землеснаряд”. 3. Араб атамашунослигининг тараққиёт босқичлари: классик ва замонавий даврлар Бошқа тилларга мансуб бўлган атамалар учун арабча эквивалентларни танлаб олиш кўп ҳолларда қийинчиликлар туғдиради. Ҳатто мавжуд арабча сўзларни атама сифатида қўллаш пайтида синонимлар қаторидаги сўзлардан биринчи атама учун танлаб олишда ҳам муаммолар юзага келади. Шу боисдан ҳам араб тилига таржима қилиш натижасида ҳар битта ва кўпинча, ҳатто халқаро юнонча-лотинча ёки бошқача атамага турли лексема (сўз) ёки турли лексик бирикмалари тўғри келади. Масалан физика атамаси “қувват” (энергия) Мисрда ةقاط , Сурияда эса ةرد��ق сўзлари билан ёки бошқа физикавий атама “қувват” эса аксинча, Мисрда ةردق , Сурияда эса ةقاط . “Товар” тушунчаси ҳам юқоридаги тарзда ةعل ��س–ةعا ��ضب сўзлари билан алмаштирилади. Морфологик деревация жараёнида турли андозалардан фойдаланиш ва сўз ясовчи негизларнинг танлаб олиниши ўртасидаги тафовутлар натижасида ҳам дублетлар пайдо бўлади. Масалан, “маятник”-“тебратгич”, “кабгир” лотинча “pеnдuлuм” сўзи ُ ن ْ سا َو ёки ْ ساو َن ( َ سان – “ тебратмоқ”дан), صقر – صاقر – “ рақсга тушмоқ”дан, رطخ – راطخ – “ тебранмоқ”дан дериватлари билан таржима қилинади ва لود ��نب шаклида араблаштирилади. Кимё – ايميك ва география – ايفارغج ва бошқа баъзи бир номлар аллақачон араблаштирилиб бўлинган фанлардан ташқари замонавий фанларнинг номланишининг ўзи араб тили учун сезиларли муаммолар туғдиради. Уларнинг кўпчилиги таржима қилинмаган ва бир нечта маъноларга эга бўлиши мумкин. Таққосланг: сўзма-сўз ملع ةايحلا – “ ҳаёт ҳақидаги илм” ёки бошқа аниқроқ таржимада ملع ءا �� يحلأا – “ тирик организмлар ҳақидаги илм” деб таржима қилинган ( ءايحلأا – биологияга доир сўз ясовчи ҳам шу бирикма таркибидаги сўздан олинган) билан бевосита ўзлаштирма ايجولويب (унинг сўз ясовчилари билан биргаликда ٌّ يجولويب ) сўзи

билан рақобатлашади. “Физика” юнонча phиsика – “табиат ҳақидаги таълимот” Мисрда сўзма-сўз “табиат ҳақидаги илм” шаклида таржима қилинган, лекин у бошқа мамлакатларда ноаниқ атама сифатида баъзида ايميك – “ кимё” андозаси бўйича ايزيف шаклида араблаштириладиган اقيزيف ўзлаштирмаси билан алмаштирилган. “Геология” (юнонча геo – “ер”) ҳам баъзида ملع ضرلأا – “ ер ҳақидаги илм” ёки аниқроқ қилиб ملع تاقبط ضرلأا – “ ер қатламлари ҳақидаги илм” бирикмаси билан таржима қилинади. Мазкур “стратиграфия” (қатламшунослик) атамасига тўғри келади, бироқ кўпинча " ايجولويج " – геология атамасининг қўлланилиши кузатилади. Атамаларни тўлиқ таржима қилишда ҳам чегара бўлиши лозим. Кўп ҳолларда таржима арабча эквивалентининг атамасизланишига олиб келади. Бунинг сабаби лотинча-юнонча ва бошқа тилдаги хорижий атамаларнинг этимологияси унутиб қўйилади. Миллий тил воситалари ёрдамида қайта тикланган этимология атамалаштирилаётган тушунчаларнинг маъносини умумий шаклда ифода этади. Физика – бу табиат ҳақидаги илм, геология – ер ҳақидаги илм ва ҳ.к. атамаларда илмий билимлар табақалашиб борган сари табиат ва ер ҳақидаги алоҳида фан соҳалари шаклланиши ҳақидаги ҳақиқат ҳисобга олинмайди. Шунинг учун ҳам кўпинча араб мутахассислари транскрипцияланган ايجولبرتنأ – “ антропология”, “библиография”, “метафизика” ва бошқа сўзларнинг таржима эквивалентлари бўлсада, уларнинг ўзини қўллашни маъқул кўришади. Бошқа тиллардан кириб келган атамалар бутун атамалар тизимининг оддий ва тушунарли бўлишига халақит беради , деган нуқтаи назар тартибга солинган ва стандартлаштирилган атама тизимлари учун мувофиқ келади. Фаннинг янги соҳалари вужудга келаётган даврда эса она тили асосида яратилган атамаларни қабул қилиш хорижий атамаларга нисбатан катта қийинчиликлар билан ўзлашади: “она тилидан сўз ҳоли атамага айланиши лозим, хорижий сўз эса тайёр атамадир, у она тилидаги сўздан фарқли ўлароқ, маънони аниқ- равшан англатувчи белги хусусиятига эгадир. Ўзлаштирма атамалар қисқа, бир маъноли бўлганлиги учун ҳам улар тезда ўзлашади ва

мутахассисларнинг ўзаро бир-бирларини тушунишларини таъминлайди. Агарда сўз – атама икки ёки ундан ортиқ тўлиқ маънода таржима қилинаётган элементлардан иборат бўлса, у ҳолда таржима масаласи осонлик билан ҳал этилади. Мазкур фикр масалан, аvto, rаdio, photo, ва ҳоказолар мавжуд бўлган араб тилида атрибутив бирикмалар ҳосил қиладиган атамалар учун тааллуқлидир. Таққосланг: “радиоактивлик” – طاشم يعاعشإ , лекин “радиотелескоп” – فوكسلت يكلسلا . Шунингдек омонимлаштирилган, 3та маънога эга бўлган hidro элементини таққосланг: 1)Сув билан алоқадор нарсалар ( يئا��م ) 2 )Суюқликлар билан алоқадор нарсалар ( يلئا ��س ёки يكيلورديه ) 3 )Водород билан алоқадор нарсалар ( ينيجورديه ) , ҳамда 3 хил талқинга эга бўлган аuto элементи: 1)Ўзи мустақил равишда бажарувчи ( يتاذ ) ; 2 )Автоматик равишда ишловчи ( يكيتامتوأ ) ; 3 )Автомобилга хос ( صاخ ةراي �� ساب ) ва ҳоказолар ҳар бир ҳолда алоҳида ифода усулининг қўлланилишини тақозо қилади. Бунда мураккаб хорижий сўзни алоҳида морфемаларни араб тили воситалари билан ифодалашга бўлган табиий интилишнинг мавжуд бўлиши кузатилади. Ушбу лойиҳаларга кўра масалан, hupеr префексидаги арабча “fаrt” – طرف – “ ҳаддан ташқари”, “ўта ортиқлик”, oлд суффиксоидига арабча – هب ��ش – “ ўхшашлик” ва бошқалар мувофиқ келиши лозим. Infrа-, ultrа-, intrа-, hummеr-, prе-, post-, sub-, extrа типидаги ва бир семантикасига кўра арабча узун ва муваққат олд кўмакчиларни маъносига мувофиқ келувчи префиксоидли сифатларни таржима қилиш тилшунослик нуқтаи назаридан анча қийинроқ ҳисобланади. Таркибидаги юқорида санаб ўтилган элементлар мавжуд бўлган бошқа тилларга мансуб сифатларни сўзма-сўз таржима қилинганда улар аниқловчи атама бирликларининг таркибида, аниқловчи ва аниқловчининг ўртасига олд кўмакчини киритиб, араб грамматикаси қоидаларига зид келувчи атрибутив конструкцияларни ҳосил қилади. Таққосланг: ، ٌةَّعَش َأ َ ق ْوَف ام( ،) َقوف ٌ ةَّيِجَسْف َنَب – “ ультрабинафша нурлар”, ةرئاط قوف ةيتوص – “ товушдан тез учар самолёт”

(узунроқ шаклда эса – ةرئاط عر��سأ نم تو ��صلا – “ самолёт товушдан тез учади” билан бир қаторда) Фойдаланиш ноқулай бўлган ясама атамалар турли йўллар билан қисқартирилмоқда. Улардан биттаси кўпинча тузилишини қисман ёки бутунлай ўзгартиради. Таққосланг: ةيلباف جا �� تنلإا – “ унумдорлик”, “самарадорлик” – ةيجاتنإ ; ٌ عا ��فد َّ د��ض تارئا ��طلا – “ ҳаво ҳужумига қарши мудофаа” – ٌ عافد ٌّ يوج ;زيهجت تاد ��عملاب ةيناكيملا – “ механик жиҳозлар билан таъминлаш”, изоҳи, яъни “механизация” ўзлаштирма асосида ҳосил қилинган ةنكيم сифатида қўллана бошлади. Арабча атамалар тизимининг яратилиши ва тартибга солиниши билан боғлиқ масалалар араб мамлакатларида кенг жамоатчилик эътиборини жалб қилмоқда. Атамашунослик масалаларига бағишланган мунозаралар иштирокчиларидан бири: “илмий атамашуносликдаги зиддиятлар тилимизнинг касаллигига айланди” , деб ҳисоблайди. Кўпчиликнинг фикрича, атамаларни яратишнинг ўзи эмас, балки уларни бир хиллаштириш ва улардан фойдаланиш қийинчиликлар туғдирмоқда. Арабча атамалар тизимининг асосий камчилиги – атамавий дублетларнинг ҳаддан ортиқ даражада кўплиги уларнинг нутқ амалиётига бетартиб ва мувофиқлаштирилмаган тарзда киритилишидир. Битта тушунчанинг ўзини ифодалаш учун мўлжалланган бир нечта атама мавжуд бўлиши мумкин. Булар: а)академиялар томонидан тасдиқланган ёки яратилган расмий атамалар, б)фанни оммалаштирувчилар, таржимонлар ва журналистлар томонидан яратилган атамалар, в)мутахассис амалиётчилар тарафидан кундалик иш жараёнида фойдаланиладиган атамалар. Бундан ташқари, айрим асар ва тадқиқот ишларида иштирок этувчи муаллифларнинг мавжуд атамаларни билмасликлари ёки ўзлари яратган атама муайян маънони ифодалаш учун қўлланиб келинаётган атамага қараганда яхшироқ англатишига ишонган ҳолда қўллаган индивидуал атамалар пайдо бўлмоқда. Кўпинча араб тилида ўз мустаҳкам ўрнига эга бўлган атамалар рад этилмоқда, уларга тузатишлар киритилмоқда ва лингвистик нуқтаи назардан аниқроқ лекин мавжуд тизимга қўшимча англашилмовчиликлар юзага

келишига сабаб бўлиши мумкин бўлган бошқа махсус ясама атамалар билан алмаштирилмоқда. Миллий атамаларнинг ривожланиш даражаси мазкур миллий тилда сўзлашувчи мамлакатларнинг ижтимоий, иқтисодий, илмий ва техникавий ривожланиши билан бевосита боғлиқдир. Араб тилида сўзлашувчи мамлакатларнинг баъзилари эндигина замонавий саноат ва техниканинг ривожланиш даврига қадам қўймоқда. Замонавий фанларнинг кўпчилик соҳаларидаги илмий изланишлар эса эндигина бошланмоқда. Шунинг учун ҳам миллий кадрлар тайёрланаётган ва миллий тилда мустақил илмий ва техникавий адабиётни шакллантириш имконияти юзага келган бир вақтда фан ва техника соҳасида эришилган ютуқлардан хабардор бўлиш ҳамда керакли илмий ва техникавий адабиётларни таржима қилиш ва айрим илмий муаммоларни ҳал этиш жараёнида араб газета ва журналларида араб тилида реферат ва мақолалар кўринишида нашр этиш орқали хорижий атамаларни оммалаштириш, замонавий техникани жорий этиш ва саноатни ривожлантириш орқали ўзлаштирма атамалар тизимининг шаклланаётганлиги табиий ҳолдир. Миллий атамаларнинг ривожланиши тилда юзага келган вазият билан боғлиқдир. Икки тилли шароитда хорижий тил фан, техника ва таълим соҳаларидаги асосий тил ҳисобланади ва шунинг учун ҳам миллий атамашунослик амалда ривожланмаслиги мумкин. Масалан, Араб Мағриби мамлакатларида аҳвол шундай ҳолда. Ҳар иккала ҳолда ҳам махсус атамалар тизимининг ҳолати махсус муомала соҳасида миллий тилдан фойдаланиш билан чамбарчас боғлиқдир.

Адабиётлар: 1. Белкин В.М. Арабская лексикология. М.:1975. 118 бет. 2. Ре формацкий А.А. Что такое термин и терминология. « В опросы терминологии». М.1961. 3. Лингви с тические проблемы научно-технической терминологии. М. «Наука», 1970. 4. . ةرهاقلا ،ةيوغللا انتايح تلاكشم روميت دمحم . 5. " " . ةرهاقلا ، قاقتشا نيمأ هللا دبع1956

O'xshashlar

Хозирги замон араб адабий тилининг лугавий таркиби

Истеьмол доирасига кура узбек тили лексикаси. Нейтрал лексика. Атамалар

Суз ясаш жараёни ва унинг араб адабий тилининг лугат таркибини шакллантиришдаги роли

Араб луғатшунослиги

Узбек тилининг лугат таркиби