Араб луғатшунослиги - Tilshunoslik - Referatlar

Араб луғатшунослиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

Араб луғатшунослиги Режа: 1. Лексикография (луғатнавислик) фан сифатида. 2. Махсус луғатларнинг типлари. 3. Махсус тематик луғатлар. Нодир сўзларнинг луғатлари, классик даврнинг изоҳли луғатлар и . 4. Энг янги араб луғатлари: из о ҳли, икки тилли луғатлар ва уларнинг тузилиш принциплари. 5. Луғатларнинг назарий ва амалий аҳамияти. 6. Ўзбекистонда яратилган икки тилли арабча луғатлар. 1

1. Лексикография (луғатнавислик) фан сифатида Луғатшунослик (лексикография) сўзнинг назарий – амалий жиҳатлари ҳисобга олинган луғатларни тузиш ҳақидаги фан ҳисобланади. Лингвистик луғатларнинг вазифаси муайян адабий тил таркибига кирувчи сўзларни шарҳлаш, сўзларнинг маъноларини мисоллар асосида изоҳлаш, сўзларнинг қўлланиш соҳалари ва чегараларини аниқлаш ва баъзи грамматик шаклларни белгилашдан иборат. Луғатнавислик ўрта асрлардаги араб тилида сўзлашувчи халқларнинг маданий ҳаётида катта аҳамият касб этган ва араб тилшунослигининг муҳим соҳаси ҳисобланган. Луғатлар тузиш ғояси арабларга юнонлардан ўтган. Бироқ, араб луғатнавислиги қандайлигидан қатъий назар, у ўзининг мазмун ва хусусиятларига кўра етарли даражада мустақил ва ўзига хос ҳодиса ҳисобланади. Одатда, ўзлари тузган луғатларда араб тилининг софлигини қайд этган ва бунга кафолат берган луғатнавислар грамматик муаммолар билан шуғулланмаганлар. Фақатгина аз-Замахшарий грамматика соҳасида ҳам, луғатнавислик соҳасида ҳам мустақил асарлар яратди. Араб луғатнавислиги ҳали Европада бундай фаолият тури мавжудлиги маълум бўлмаган даврларда пайдо бўлган. Мусулмон дунёси луғатнависликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун энг қулай муҳит ҳисобланган. Араб адабий тилининг, ўрта аср мусулмон Шарқининг китобий ва ибодат тили сифатида тан олиниши араб адабиётининг тез ривожланиши араб тилидан бошқа тилда сўзлашувчи халқларнинг илмий фаолиятида воситачи сифатида фойдаланиш, ёзма тилнинг яхши андозаларга асос бўлишини таъминлаш, ҳамда турли шева кўринишларининг оғзаки тил сифатида кенг равишда қўлланиши ва араб тилининг икки варианти – ёзма ва оғзаки нутқда кўплаб фарқловчи белгиларнинг вужудга келиши – буларнинг ҳаммаси араб луғатнавислигининг бошқа тиллар луғатнавислигига нисбатан анча олдин пайдо бўлганлигига ва кўп асрлар давомида гуллаб-яшнашига сабаб бўлган. Бу ҳақда Ибн Халдун шундай деб ёзган: “ Араблашган кишиларнинг соф араб тилига зид бўлган нотўғри нутқи туфайли тилнинг луғатига путур етди ва арабча сўзларнинг кўпчилигидан нотўғри фойдаланилмоқда, бунинг 2

натижасида эса, тилнинг софлигига етишишнинг, Қуръон ва ҳадисларнинг унутилишини олдини олиш мақсадида, ёзиш ва қайд этиш йўли билан тилнинг луғатини сақлаб қолиш заруруяти туғилди” . Ўтган аср ва ҳозирги замон муаллифлари луғатнавислик китобларнинг ва семасиологик рисолаларнинг амалий асосда яратилганлигини кўрсатмоқдалар. Араб лексикографияси кенг ривожланган ва шу билан бир вақтнинг ўзида турли хилдаги луғатлар яратилган. Луғатнависликда ишлаб чиқилган илк назарий ва амалий тамойиллар, худди грамматикадаги каби деярли ўзгармасдан келмоқда. Араб луғатнавислигидаги бир тилли лингвистик луғатлар асосан қуйидагилардан иборат: 1. Маълум лексик ёки семантик белгисига кўра тизимлаштирилган таснифловчи луғатлар. Барча лексик биргаликда жамланган ва алифбо тартибида жойлаштирилган изоҳли луғатлар. Кейинги даврларда икки тилли (умумий, терминологик) луғатлар кенг тарқалди. Таснифловчи луғатлар. Араб луғатнавислиги, турли сабабларга кўра, Қуръон лексикасини ўрганиш билан боғлиқ равишда пайдо бўлган деб ҳисобланади. ( بير��غ نآر �قلا ) . Бундай лексикани йиғиш шубҳасиз, II ҳижрий асрдан кейинроқ бошланган. III ҳижрий асрда эса бундай луғатлар сони кўп бўлган, бироқ уларнинг кўпчилиги сақланиб қолмаган ва фақат номларигина бизгача етиб келган. Нафақат Қуръонда қўлланган қабила шевалари, балки унда қўлланган форсча, эронча, набатийча ва бошқа тилларга мансуб лексикалар ҳам келтирилган “ تاغل نآرقلا ” “ Қуръоннинг шевалар луғати” шундай луғатлар қаторига киради. Бироз кейинроқ, қадимий ривоятлар лексикасини ўз ичига олган луғатлар /” بيرغ � ثيدحلا ” /лар пайдо бўла бошлади, улардан аз-Замахшарий (1075-1144) “ قئافلأ ىف بيرغ � ثيدحلا ” ва Ибн ал-Асирнинг “ ةياهنلأ ىف بيرغ ثيدحلا ” жамлама луғатлари бошқаларга қараганда машҳурроқдир. Натижада юқорида санаб ўтилган адабий ёдгорликлар асосида ҳар тарафлама таснифланган асарлар вужудга келди. 3

Диний адабиётга оид лексика одатда қадимги шеъриятдан келтирилган мисоллар билан далилланган, аналогия йўли билан ёки илоҳий ваҳийлар тилини ўзгартирилмаган ҳолда асраб келаётган деб ҳисобланган баъзи араб қабилаларининг вакиллари билан маслаҳатлашган ҳолда таҳлил этилган. Кейинги даврларда асарлар яратган муаллифлар эса ўз фикр ва мулоҳазаларини ўзларидан олдин яшаб ижод қилган муаллифларнинг асарларидан мисол келтириш орқали далиллаганлар. Диний билимларнинг устуворлиги ислом дини, айниқса Қуръон ва ҳадисларга асосланган қонунчилик (фиқҳ) бўйича махсус терминологик луғатларнинг вужудга келиши учун шарт-шароитлар яратиб берди. Кейинчалик яратилган асарлардан ал-Файюмийнинг (1368 йилда вафот этган) сўзларнинг биринчи туб ўзаги бўйича алифбо тартибида жойлаштирилган (ҳаммаси бўлиб 27 та китобдан иборат) “ حابصملا رينملا ىف بيرغ حرشلا ريبكلا ” луғати ҳисобланади. Қуръон ва ҳадислар лексикасига қизиқиш туфайли, умуман араб тилига нисбатан қизиқиш юзага келди, бу эса ўз навбатида адабий тилнинг турли қатламларига мансуб лексика жамлаган бошқа турдаги луғатларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бундай луғатлар қаторида “ بيرغلا فنصملا ” – биринчи ўринда туради. Мазкур луғатнинг муаллифи Абу Убайд (770-837) тушунарсиз ва қадимги араб шеърияти ва баъзи бир бошқа ёдгорликларда учрайдиган кўҳна лексикани мавзулар асосида тузилган 25 та китобга жамлади ва таснифлади. Луғат изчил равишда сайланган қуйидаги китоблардан иборат: 4

1) Инсон танасининг тузилиши; 2) Аёллар; 3) Кийим- кечаклар; 4) Озиқ- овқатлар; 5) Касалликлар; 6) Уйлар ва жойлар; 7) Отлар; 8) Қурол- аслаҳалар; 9) Қушлар ва ҳашоротлар; 10) Идишлар ва қозон – товоқлар; 11) Тоғлар; 12) Д арахтлар ва ўсимликлар; 13) Сувлар ва сув оқимлари; 14) П алма турлари; 15) Булутлар ва ёмғирлар; 16) Вақтлар ва шамоллар; 17) Ном ясовчи андозалар; 18) Антонимлар; 19) Бир нарсанинг турли номлари; 20) Туялар ва уларнинг сифатлари; 21) Ҳайвонлар; 22) Ёввойи ҳайвонлар; 23) Туб ўзакли сўзлар ҳақидаги китоблар. 5

Ҳар бир китоб нисбатан умумий белгиларга эга бўлган (900 тадан ортиқ) боблар га ажратилган. Луғат номлари кўрсатилган ва номаълум шоирларнинг асарларидан келтирилган кўплаб мисолларни ўз ичига олган. У араб луғатнавислигининг кейинги ривожланишига улкан ва ҳар тарафлама ижобий таъсир кўрсатган. Анча кенг тарқалган, ясама сўз турлари, ҳар хил араб шевалари лексикасини жамлаган ва вокализа ц ия ( яъни ундош товушнинг унлига айланиши: ундош товуш и нинг бўғин ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлиш) нуқтаи назаридан (хусусан, шарқий ва ғарбий араб шевалари бир-бирига нисбатан) қиёсланган “ بتك تاغللا ” – Қабилавий с ў злар китоблари ва “ بتك رداو��نلا ” – “ Нодир сўзлар китоблари ” қадимги луғатнависларнинг ноёб лексикага нисбатан қизиқишлари ниҳоятда катта бўлганлигидан далолат беради. Қадимги араб қабилалари лексикаси энг кўп миқдорда жамланган аш-Шай б оний (719-820) нинг “ باتك ميجلا ” – луғати янада машҳурроқдир. Ибн ас-Сиккий (857 йилда вафот этган) “ حلاصإ قطنملا ” – да икки хил шакл ва бир маънога эга бўлган, шубҳасиз, турли қабилаларга тааллуқли кўплаб сўзларни келтирган. Ибн Сиди (1066 йилда вафот этган) нинг 17 жилдлик “ صصخملأ ” – асари тизимлантирувчи луғатларнинг энг машҳури ва тўлиғи ҳисобланади. Мазкур луғатда аввало нисбатан умумий ва муҳимроқ бўлган, сўнгра эса, хусусий иккинчи даражали ҳодисалар кўриб чиқилади. У инсон ва унинг ҳаёти билан боғлиқ бўлган барча нарса ва ҳодисалар (кийим-кечак, озиқ-овқат, уйқу, меҳнат қуроллари ва қурол-яроғлар) га бағишланган бўлим билан бошланади, сўнгра ҳайвонот ва наботот дунёси билан боғлиқ мавзулар доирасига ўтилади. Сўнгра эса, инсоннинг ижтимоий ҳаёти (иш, саёҳат, ўйинлар) билан боғлиқ лексика кўриб чиқилади, китобнинг охирида эса баъзи бир грамматик масалалар ва лексик ҳодисалар талқин қилинади. Ушбу луғат ўз мазмуни ва ифодалаш усулларига кўра қурама хусусиятга эга бўлиб, манбалари аниқ кўрсатилган мисолларни ўз ичига олган. У Абу Убайднинг “ بيرغلا فنصملا ” – луғати учун асосий манбаа сифатида хизмат қилган. 6

Замонавий муаллифлар Ҳусайн Юсуф Мусо ва Абдулфаттоҳ ас-Саадий Ибн Сиди луғатининг асл нусха тузилишини ўзгартириш, бошқа манбалардан олинган қўшимчалар киритиш ва такрорланиш ҳолларини бартараф этиш мақсадида икки қисмдан иборат бўлган “ حا��سفلإأ ىف هقف ةغللا ” - номидаги китобни қайта нашр этдилар. Унда лексика маъноларининг яқинлигини ва келиб чиқишига кўра тематик гуруҳларга бирлаштириш назарда тутилади. Шунинг учун ҳам, у кўп жилдли энг яхши луғат ҳисобланиши билан бир қаторда, энг тўлиқ синонимлар луғати ҳам ҳисобланади. Ал-Ҳамадонийнинг “ با ��تك ظا ��فللأا ةيباتكلا ” – ва ас-Саалабийнинг бир неча марта қайта нашр этилган “ هقف ةغللا ” – каби бошқа асарларида ҳам кўп синонимлар берилган. Шунингдек, араб луғатнавислигида махсус синоним луғатлари ҳам кенг тарқалди. Эски луғатлардан кўпинча (қўлёзма), - ضورلا فولسملا اهيف هل نامسإ ىلإ فولأ " ” ва энг янги луғатлардан эса Иброҳим ал-Ёзижийнинг 1913-1914 йилларда Қоҳирада нашр этилган тугалланмаган луғати ва 1957 йилда Байрутда нашр этилган “ سوما ��ق تا ��فدارتملا و تا ��سناجتملا ” – деб номланган луғатлар кўп тилга олинади. Шунингдек, араб тилига чет тиллардан ўзлаштирилган лексик луғатлар (“ برعملأ мавжуд. Ал-Жаволикийнинг (1073-1144) “ باتك برعملا ” – энг биринчи ва тўлиқ ўзлаштирма луғатларидан ҳисобланади. Аддо Ширанинг 1908 йилда нашр қилинган форсий лексика билан бир қаторда, юнон, лотин, оромий, турк, итальянча, французча, ва бошқа тиллардан ўзлаштирилган сўзларни ҳам ўз ичига олган “ باتك ظافللأا ةيسرافلا ةبرعملا ” – эса бу мавзуда тузилган энг сўнгги луғатлардан бири саналади. 3. Классик изоҳли луғатлар Маълумки, араб адабий тилининг бутун луғат бойлигини жамлаган, уларни алифбо тартибида жойлаштирилган ва унга киритилган сўзларнинг маъноларини шарҳлаган изоҳли луғат яратиш араб луғатнавислари фаолиятининг асосий мақсади бўлган. Бундай луғатларда араб лексикаси 7

тўла-тўкис ҳолда ифодаланган ва асосан унинг таркибига киритилган сўзларнинг маъносини ўқувчига етказиб беришга ҳаракат қилинган. Фақатгина ноёб ва тушунилиши қийин бўлган сўзларнигина шарҳлаб беришга ҳаракат қилган замондошларидан фарқли ўлароқ, араб лексикасини тўла очиб беришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган Ҳалил Ибн Аҳмад (786- 791 йиллар атрофида вафот этган) томонидан тузилган “ با��تك نيعلا ” – шундай луғатларнинг энг биринчиси бўлган. Ҳалил ўз замонасининг машҳур филолог-олими бўлиб, у лексикологиядан ташқари бошқа фанлар билан ҳам шуғулланган, хусусан, метрика (яъни шеър вазни, ўлчови ва унинг назарияси) ҳақида таълимот яратган. Унинг тўлиқ ҳолда сақланиб қолмаган луғатининг нашр қилинган нусхасида ўртача 144 саҳифа мавжуд бўлган. Луғатнинг кириш қисмида кейинчалик араб тилшунослик назарияси ва грамматикаси учун асос бўлиб хизмат қилган фикр ва назариялар баён қилинади. Ҳалил тил табиатини янада чуқурроқ тушунишга асос солди ва бу маънода луғатнинг кириш қисмида баён этилган назарий қоидалар араб луғатнавислигининг, шунингдек лексикологиясининг ҳам бундан кейинги ривожланиши учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилди. Ҳалил биринчи бўлиб ўзаклар ва уларнинг турлари ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. Луғат бир нечта китобларга ажратилган бўлиб, ҳар бир китобда бир хил ҳарф билан бошланган сўзлар жамланган. Бироқ, Ҳалилнинг алифбоси умумқабул қилинган алифбодан бироз фарқ қилган. Ундош ҳарфлар ўзларининг пайдо бўлиш ўрнига қараб, энг орқада-ҳалқумнинг қуйи қисмида ҳосил бўладиган товушлардан бошланиб, энг олдинда – лабларда ҳосил бўладиган товушлар билан тугайдиган тартибда жойлаштирилган. Ҳозирги вақтда Ҳалилнинг сўзларни бундай жойлаштириш тизимини санскритдан ўзлаштирган бўлиши мумкин деган фикрлар бор. Ҳалилнинг алифбо тизими қуйидагича кўринишга эга: ع,ح,خ,ه,غ,ق,ك,ج,ش,ض,ص,س,ز,ث,د,ت,ظ,ذ,س,ر,ل,ن,ف,ب,م,و,ا 8

Луғат биринчи, яъни “`айн” китобидан (яъни бобидан) бошланади ва ҳар бир китоб сўздаги туб ундошларнинг миқдорига мувофиқ тарзда бобларга ажратилади. Ҳар бир китобда икки ҳарфли, уч ҳарфли, тўрт ҳарфли ва беш ҳарфли ўзакли сўзлар таснифланади. Бироқ бу луғатда қабул қилинган ҳарфлар транскрипцияси (ўрин алмашиниши) тизими “ بيلقت فور��حلا ” - луғатидан фойдаланишда асосан қийинчилик туғдиради. Бундай ўрин алмашинишлар мажмуини Ҳалил “қисм” деб атаган. Шундай қилиб “ ع ” сўзи устида (яъни “`айн” китобида) бу ҳарфнинг сўздаги жойлашган ўрнидан қатъий назар, ўзаги ушбу ҳарфни ўз таркибига олган барча сўзлар берилган, “ ح ” – ҳарфи остида (яъни “ҳа” бобида) ўзаги “ ع ” – ҳарфини ўз ичига олган сўзлардан “ ع ” – бобида берилгани сабабли мазкур ҳарфни ўз ичига олган сўзлардан ташқари, ўзаги “ ح ” ҳарфини ўз ичига олган барча сўзлар берилган, “ ح ” бобида эса – мувофиқ равишда, ўзаги “`айн” ва “ҳа” ҳарфларини ўз ичига олган сўзлардан ташқари “ҳа” ҳарфли барча сўзлар берилган ва ҳоказо. Луғатда лексикани бундай тартибда жойлаштириш усули, сўзларнинг кўпчилик қисми дастлабки боблар (яъни китоблар) таркибига киритилганлиги туфайли, унинг дастлабки бобларининг ҳажми жиҳатидан ниҳоятда катта, охирги бобларини ниҳоятда кичик бўлишига олиб келади. Қарийб икки аср давомида Ҳалил томонидан ишлаб чиқилган луғат тузиш принципи ўзгармасдан қолди. Умуман олганда Ҳалил усули билан тузилган луғатлардан фойдаланиш қийинчиликлар туғдиргани учун улар кенг тарқала олмади. Сўзларни жойлаштиришнинг иккинчи усули биринчи бўлиб Ибн Дурайд (837-934) томонидан “ ةرهمجلأ ” - луғатида берилган. Ибн Дурайд ўз олдига фақат кенг қўлланишга эга бўлган “ روهمجلا نم ملاك برعلا ” луғатини жамлаш вазифасини қўйган ва кам қўлланишга эга бўлган лексикани эса, мустасно сифатида луғатнинг сўнггидаги алоҳида бўлимига киритган. “ ةرهمجلأ ” нинг “ باتك نيعلا ” дан бирдан-бир фарқи шуки, унинг умумқабул қилинган алифбо тартибида жойлаштирилганлигидадир, унинг бошқа барча жиҳатлари эса 9

Ҳалил усули билан бир хилда, яъни аввал 2 ҳарфли, улардан кейин 3 ҳарфли, 4 ҳарфли ва ҳоказо ўзакли сўзлар келтирилади. Ибн Дурайд ҳам худди Ҳалил каби сўзларни транспози ц ия тамойилига кўра бир уяга жойлаштиради. Сўзларнинг луғатда жойлаштирилиши узуқ-юлуқ ва яхши тизимлаштирилмаган лиги сабабли луғатдан амалда фойдаланишни осонлаштириш мақсадида унинг кўрсаткичларидан иборат қўшимча жилдини нашр қилишга тўғри келд и ва у 1926-1932 йилларда Ҳайдарободда 3 жилд ҳажмида нашр этилди. Л уғатларнинг 3 - гуруҳи энг маш ҳ ур араб луғатларини бирлаштиради ва у ларда лексик материални тақсимлашнинг ягона усули қўллан ил ган. Л уғатлар умумқабул қилинган алифбо тартибига мувофиқ тарзда сўзнинг охирги туб ундоши бўйича бобларга ажратилади , сўнгра боблар сўзнинг биринчи туб ундоши бўйича қисмларга ажратилади, қисмларда эса ўзаклар ўрта туб ундош бўйича алифбо тартибида жойлаштирилади , сўнгра заиф туб ундошлар “ و ” ва “ ى ” мавжуд бўлган сўзлар учун алоҳида боб ажратилади. Мазкур луғатларда энди туб ундошларнинг сонига қараб, ҳамда ўзакнинг тўғри ёки нотўғр и лигига мувофиқ қисмларга ажратиш усули қўлланмайди. Ушбу усулдан воз кечиш луғатлардан фойдаланишни анча енгиллаштиради. Ал-Жавоҳирий (1007 йилларда вафот этган) араб тилшунослигидаги бундай усулнинг отаси ҳисобланади. Унинг ҳ озирги кунда кенг тарқлган “ جات ةغللا و حاحص ةيبرعلا ” (ёки “ حاحص ” )луғати охирги марта Қоҳирада 1956-1957 йилларда нашр қилинган ва у 28 бобдан иборат дир . Луғатда н кўчириб ёзувчиларнинг йўл қўйиши мумкин бўлган хатолардан сақланиш лари мақсадида у н лилаштиришни сўз билан ифодалаш тамойили қўлланилган. Ибн Манзурнинг (1232-1311) “ ناسل برعلا ” луғати ҳ озирги кунгача энг тўлиқ ва нуфузли арабча луғат ҳисобланади. Муаллиф ўз олдига араб лексикасини тўла-тўкис ҳолда жамлаш вазифасини қўйган ва таъкидлашларича “ ناسل ” барча арабча ўзакларни ва уларнинг ҳосилаларини ўз ичига олган. Л уғатнинг 1955-1956 йилларда Бейрутда чоп этилган нашри 10

катта ҳажм л и (ҳар бир саҳифада иккитадан устун), ҳар бири 500 саҳифадан 15 та жилд дан иборат бўлган . У 80.000 га яқин сўз ларни ўз ичига олган . Шунинг учун мазкур луғат ундан олдин нашр этилган луғатларнинг энг каттаси ҳисобланади. Ундаги уяларининг сони “ سوماقلا طيحملا ” луғатининг фақат учдан бирига тўғри келган бўлсада, ҳажм жиҳатидан ундан тахминан 5 марта каттароқдир. Ферузабодийнинг (1326-1414) кенг тарқалган “ سوماق ” си эса барча араб луғатларининг умумий номига айланиб қолган “ سوما��قلا طيحملا ” ҳам машҳур луғатлардан ҳисобланади. Унинг биринчи босма нашри пайдо бўлган вақтда (1818 Калкутта) луғатнинг 8.000 та рўйхати мавжуд бўлган. Луғатнавислар луғат тузиш пайтида сўзнинг луғатдаги гоҳида ниҳоятда катта ҳажмли бўлган уяларга бойитиб ва оқилона жойлаштирилишига эътиборсизлик билан қараб, асосий диққатларини сўз ўзакларини белгилаш ва бу ўзакларни луғатга жойлштиришга қаратганлар. Луғат тузилишида ягона тамойилнинг мавжуд бўлмаслиги сўз маъносини ўзгартирувчи ва сўз ясовчи шаклларнинг етарли миқдорда бўлмаслиги ҳам луғатдан фойдаланишда қийинчиликлар туғдиради ва унинг нафини камайтиради. Ва ниҳоят, замонавий ўқувчи учун ўзакларнинг охирги ҳарфлари бўйича мувофиқлаштиришнинг ўзи ҳам ғайри оддий туюлади ва шунинг учун ҳам “ سوما �� قلا طيحملا ” ва “ نا �� سل بر �� علا ” луғатлари одатдаги алифбога мослаштириб, ўзакнинг бош ҳарфи бўйича қайта ишланган. Чунки, эски луғатлардан сўз излашдаги қийинчиликкина эмас, балки тартибсизлик ва изчил мантиқнинг мавжуд эмаслиги ҳам кузатилади. Шундай қилиб, эски араб луғатлари ҳар доим ҳам тўлиқ ишонч билан фойдаланса бўлаверадиган тилшунослик манбалари ҳисобланмаган, бироқ анча кейинроқ тузилган луғатларда улкан лексик материал мавжудлиги, луғатнависларнинг ўзаро танқидлари инобатга олингани, ўзларидан олдинги луғатларда йўл қўйилган хато ва нуқсонлар тузатилганлиги сабабли улар амалий жиҳатдан фойдали ҳисобланганлар. 4. Замонавий изоҳли луғатлар. 11

Янги араб луғатнавислиги ХIХ асрнинг ўрталаридан бошланган. Йирик бир тилли луғатлар ливанликлар томонидан тузилган. Европага эса асосан икки тилли ўқув ва тематик луғатлар кириб келган. Бутрус ал-Бустони й нинг (1819-1883) икки қисмли (1866-1 қисм, 1869-2 қисм) “ طيحملا ىف ةغللا و تاحلاط�� صا مو �� لعلا ” луғати изоҳли луғатлар ичида маш ҳ урроғ и ҳисобланади. Ферузободийнинг “ سوماقلا طيحملا ” луғати ўз луғати учун асос қилиб олган ал-Бустоний классикадан кейинги даврга мансуб бўлган манбалардан кўплаб қўшимчалар, жумладан илм ва фан соҳаларидаги ливан шеваси лексикасини ҳам киритди. Муаллиф луғатдан фойдаланишни янада қулайлаштириш мақсадида сўзларни ўзакнинг бош ҳарфи бўйича алифбо тартибида жойлаштирган, шундай қилиб авваллари фақат махсус луғатлардагина қўлланган мазкур усул изоҳли луғатда бир и нчи марта қўлланила бошланди ва луғат араб луғатнавислигининг бундан кейинги ривожланишига кат т а ижобий таъсир ини кўрсатди ва унга араб дунёсида юксак баҳо берилди. Қоҳирадаги араб тили А кадемияси томонидан амалга оширилган и кки жилдли “ مجعملا طيسولا” (1961) биринчи жамоавий луғатнависли к асари ҳисобланади. Унда бир луғат доирасида қадимий ва замонавий, шу жумладан кенг тарқалган атамалар қатламини ҳам жамлашга ҳаракат қилинган. Л уғатда муаллифларнинг таъкидлашларига қараганда 1. 0 00.000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олган 30.000 дан ортиқ сўз уяси мавжуд. Л уғатнинг кириш қисмида баён қилинишича, муаллифлар мазкур луғатга бошқа араб изоҳли луғатлар и нинг ҳаммасида н да кўп роқ миқдордаги лексикани киритиш, ундан жой олган лексиканинг таркиби, сўзларнинг жойлаштирилиш усули, ҳамда сўз маъноларига берилган изоҳларнинг тушунарли ва аниқлигини таъминлаш ва шу билан арабча луғат тузиш санъатида янги йўналиш очишни мақсад қилиб қўйганлар. Л уғатнинг замонавийлаштирилиши унинг таркибига “туя лексикаси” деб аталувчи, кам фойда берувчи ва бошқа ҳ озирги кунда долзарб бўлмаган, лекин анъанавий равишда лексика луғатларига киритиб келинган 12

лексикадан воз кечишда ва замонавий сўзлар рўйхатига асосан Академия томонидан тасдиқланган замонавий сўзларни киритишга рухсат берилган бўлсада, лекин у амалда ўз ифодасини топмади. Тақризчилар луғатда сўзларнинг ноаниқ, баъзан эса,нотўғри изоҳлар мавжудлигини, бир турдаги қоидаларнинг турлича талқин этилганлиги, бошқа жиҳатдан эса изоҳларнинг туш и риб қолдирилганлиги ҳақида уқтирганлар. Буларнинг ҳаммаси луғатни нашр қилдиришдан олдин етарли даражада тайёргарлик кўрилганлигидан далолат беради. Юқорида қайд этилган катта ҳажмли луғатлардан ташқари, Луис Маълуфнинг 1968 йилдан бошлаб кўп марта қайта нашр қилинган “ دجنملا ” қисқача луғати кўпчиликка маълум. Ушбу луғат баъзи Е вропа тилларининг қисқача луғатлари намунасида тузилган, кўп марта тузатиш ва қўшимчалар киритилиши га қарамай у араб тилининг энг яхши ўқув луғатига айланди. Сўзлар мазкур луғатда алифбо тартибида жойлаштирилган ва ундан фойдаланувчилар араб морфологияси ҳамда сўз ясаш қоидаларини яхши билишлари талаб этилади . Ўзакли – алифбо уяли луғати соф илмий, филологик ва лингвистик хусусиятларга эга. Сўзл а рни ягона ўзак бўйича уяга жойлаштириш сўз ясаш тизимининг семанти к, асосан, сўз ясовчиларнинг боғланиш хусусиятини аниқлайди, сўзл а рнинг этимологик алоқалари умумий кўринишини белгилаб беради, ва ниҳоят, мазкур контекст учун энг мувофиқ келувчи ҳосилалардан бирини танлаб олиш имконини беради (бу айниқса имперфектдаги ёзувда “бир хил кўринадиган” I , II , IV боб фе ъ ллар и учун тааллуқлидир). Ҳар қандай луғат, айниқса ундан оммавий равишда фойдаланиш кўзда тут и лган бўлса, биринчи навбатда маълумот олишга мўлжалланган бўлганлиги учун, араб луғат и дан фойдаланишдек мураккаб санъатни соддалаштиришга, алифбога асосланиб тузилган луғатлар яратишга интилиш кузатилади. Алифбо тартибидан фойдаланилганда сўзни унинг ўзи учун аталган жойга ўта аниқлик билан жойлаштиради. Бунда сўзларни луғатга ҳарфлар бўйича 13

жойлаштириш керакли сўзни топишни осонлаштиради ва тезлаштиради деган фикр таъкидланади. Араб луғатнавислигида сўзларни бундай тартибда жойлаштириш усулидан кўп вақтлардан буён фойдаланиб келинган. Машҳур географик ва биографик луғатлар тузувчилари қатор и да Ёқут ҳам ўзининг “ مجعم نادلبلا ” ва “ مجعم ءابدلأا ” номли луғатида материални ўзакни эмас, балки сўзнинг ҳарфлари бўйича жойлаштирган. Абдуллоҳ ал-Алаймийнинг “ عجرملأ” ( 1963) луғати лексикани лингвистик луғатларда жойлаштириш бў й ича ўтказилган қизиқарли, лекин охирига е тказилмаган биринчи тажриба бўлди. Фуад ал-Бустаний ўзининг унга ёзган сўз бошисида, соф алдавий тартиби “ нафақат ёшларнинг ва кенг китоб х онлар оммасининг, балки филология бўйича тайёргарлиги бўлган кишиларнинг ҳам сўзларнинг маъноларини уларнинг бош ҳарфлари бўйича ҳеч қандай қийинчилик сиз ва шубҳасиз билиб олишларига имкон беради ” , - деб ёзган эди. Муаллиф ўз луғатида иккита янгиликни амалга оширади: имкон бўлган жойларда сўз ва маъноларни тарихий келиб чиқишини кўрсатиб берди, ўзлаштирмаларнинг манба ва манба-шакллар и ни аниқлаш пайтида сўзларнинг замонавий атамавий маъноларини киритди, уларнинг инглизча ва фр а н ц узча эквивалентларини келтирди. Ал-Алаймий “Араб тилини ўрганишга кириш ва янги луғат тузиш” китобида мазкур луғатнинг назарий асосларини таснифлаб берди. ХХ асрда пайдо бўлган араб луғатларининг асосий афзаллиги лексик материални батартиб жойлаштиришда керакли сўзнинг луғатдан излаб топишнинг осонлигидадир. Бироқ луғатнинг тўлдирилишида ҳамон анъан а вий усул устунлик қилмоқда. Уларда одатда “ ناسل برعلا“ ,”سوماقلا طيحملا ” каби эски асосан жамлама луғатларнинг лексикаси қатъий ҳисобга олин моқда . Қадимий лексик меросга асраб-авайлаб муносабатда бўлишга замонавий лексикани ўрганиш ва уни луғатларга киритишга нисбатан бироз бўлсада қизиқишнинг йўқлиги га қарама - қарши туради. Араб тилида аввал маълум бўлмаган сўз ва маънолардан фойдаланилган, турли жанрларга тааллуқли 14

бой мустақил ва таржима адабиёти мавжуд бўлсада, араб изоҳли луғатлари мана шундай, умумий ва кенг тарзда фойдаланиладиган атамавий лексиканинг асосий қисмини ўз доираларидан ташқарида қолдирмоқдалар. 5. Икки тилли луғатлар. Янги даврда араб луғатнавислиги Араб Шарқин и нг ташқарисида, айниқса, табиий равишда икки тилли луғатларга асосий эътибор қаратиладиган Европада кенг тарқалди. Европа арабшуносларининг айнан қадимий классикага қизиқишлари катта бўлганлиги сабабли, энг нуфузли классик араб луғатлари илк европа араб луғатнавислиги учун асос сифатида хизмат қилди. Европа луғатнавислари ўз амалий ишларида асосан араб луғатнавислиги томонидан ишлаб чиқилган назарий ва амалий тамойилларга асосланганлар, лекин миллий араб луғатларини мослаштириш жараёнида уларни нисбатан тарти б га солинган кўринишда мослаштирганлар. Якоб Голиуснинг 1653 йилда нашр қилинган ( Ж а к о-Би Гол х Лехи c он араби c о – латинум) арабча – лотинча луғати, икки аср давомида тузилган биринчи ва амалда ягона катта таржима луғати ҳисобланади. Ундаги сўзлар ўзак тизими бўйича ўзакнинг бош ҳарфи бўйича алифбо тартибида жойлаштирилган. “ حاحصلا ” ва қисман бошқа луғатлар мазкур луғат учун асос сифатида хизмат қилган. Ўша вақтда ва кейинчалик тарқалган кўп тилли луғатлар араб тилини ҳам ўз ичига олган. В.Шиндларнинг 1962 йилда Ганноверда нашр қилинган катта беш тилли луғати ва Ф.Менинскийнинг 1680 йилда Венада нашр қилинган ва 1780 йилда қайта нашр қилинган уч тилли (турк-араб-форс) луғати шундай луғатларнинг типик вакилидир. Адабий манбаларнинг танқидий нашрларига – йилнома, географик, филологик ва бошқа рисолаларга, одатда уларда қўлланган лексикани ўз ичига олган луғатлар мос келади. Нелдеге, Бевана, До Го й е, Гвиди, Пел л оларнинг алоҳида соҳалар лексикасини ўз ичига олган шундай луғатлари мавжуд. И.Готвал ь днинг “Арабча – русча луғатининг Қуръон, ет т и муаллақот ва Имрул Қайснинг шеърлари бўйича тажрибаси” (Қозон, 1863) каби алоҳида адабий 15

ёдгорликлари ёки В.Гиргаснинг луғати (“Араб хрестоматияси ва Қуръон лексикаси луғати” Қозон, 1881) каби классик адабиётнинг алоҳида тўплам ва хрестоматияларига бағишланган, тегишли таржима луғатларининг йўқлиги туфайли вужудга келган махсус луғатлар ҳам мавжуд. Шу билан бир вақтда араб тилини ўрганувчилар учун мўлжалланган, асосан классик йўналишдаги умумий икки тилли луғатлар пайдо бўлмоқда. Улардан бири Б.Белонинг кўп марта қайта нашр қилинган арабча – фран ц узча луғати (1883); Ж . Хаванинг арабча – инглизча луғати (1899), ҳамда М.О.Аттаянинг 1913 йилда нашр қилинган “ А рабча – Р усча” луғати шулар жумласидандир. Араб адабий тилининг миллий озодликка интилиш и туфайли майдонга келган, айниқса Х I Х асрнинг ўрталаридан бошланган юксалиши, ундан давлат тили сифатида фойдаланиши, матбуотнинг ва бад и ий адабиётнинг ҳам ривожланиши адабий тилда, айниқса , лексика соҳасида янги сифатларнинг шаклланишига олиб келди. Араб мамлакатларига уларнинг бугунги кундаги аҳволига нисбатан қизиқишнинг ўсиши, Европа мамлакатларида араб тилини алоҳида амалий мақсадлар билан кенгроқ ўрганила бошланиши асо с ий материали газета, расмий ҳужжат, амалий ёзишмалар ва ҳоказоларнинг матнларидан, кейинроқ эса, бадиий адабиётдан олинган материаллардан иборат бўлган кўп сонли луғатларнинг тузилишига олиб келди. Бундай ўқув қўлланмал а ри ва улар учун тузилган луғатларнинг сони биринчи жаҳон уруш и дан кейин сезиларли даражада ўсди. Бундай ўқув қўлланмалари учун тузилган луғатлар албатта мазкур даврга хос бўлган барча неологизмларни акс эттириши лозим эди. К.В.Оде-Василева (1929) ўзининг “Янги араб адабиёти намуналари” учун тузган, замонавий араб лексикасининг етарли даражада тўлиқ бўлган биринчи луғати деб таъкидламоғимиз лозим. И.Илясовнинг 1923 йилда нашр қилинган ва кўп марта қайта нашр қилинган “Арабча – инглизча луғати” бирин ч и замонавий умумий луғатларидан бири ҳисобланади. 16

Ҳозирги шароитда замонавий араб лексикасини ифодаловчи ва замонавий арабча матнларни ўрганиш асосида тузилган катта ҳажмли икки тилли луғатларга эҳтиёж сезилмоқда, араб дунёсидан ташқарида нашр қилинган тўлиқ арабча – хорижий тиллар луғатлари биринчи навбатда ХIХ асрдан бошлаб турли адабий манбалар ва танлаб олинган лексик материалларга асосланган амалий луғат-маълумотномалар ҳисобланади. Х.К.Барановнинг “Арабча – русча луғати” ўзининг пайдо бўлиш вақтига кўра биринчи луғат ҳисобланади. Ушбу ўртача ҳажмли луғат (иккинчи нашри 33.000 та атрофидаги сўзларни ўз ичига олган) аввал бошданоқ у янгилик сифатида эътиборга сазовор бўлди. Ундаги янгилик шундан иборат эдики, ундаги лексик материаллар Х I Х асрнинг 80 йилларидан олинган. Ю.А.Крачковский луғат и нинг 1940-1946 йилларда 4 марта босилиб чиққан биринчи “иккинчи жаҳон урушигача бўлган замонавий тил лексикасининг тўлиқ тавсифини беради” деб ҳисоблайди. Бу луғатнинг анча кўп миқдордаги ижтимоий – сиёсий лексика билан тўлдирилган иккинчи нашри (1957) бой ва турли лексик материални ўз ичига олган ва унинг вақт жиҳатидан чегараси 50 - йилларнинг ўрталаригача боради. Л уғат “қисман умуман араб тилини ўрганиш, унинг лексик – сўз бойликларини ва нутқ маҳоратини ўрганиш бўйича қўлланма” сифатида хизмат қилиши мумкин ва унинг сўз бошиси да (13 бетда) айтилгандай асосан замонавий араб адабий матнлар и ни тушуниш ва таржима қилиш учун мўлжалланган. Бироқ, унда тўғри фойдаланишнинг асосий шарти ҳисобланадиган с ў зларнинг қўлланишига доир белгиларнинг мавжуд эмаслиги таржима ишларида қийинчиликлар туғдиради. Яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, замонавий лексика луғати аллақачон истеъмолдан қолган лексикани нисбатан узоқ даврга хос бўлган сўз ва маъноларни ҳамда меъёрий жиҳати шубҳали бўлган бирликларни ҳам ўз ичига олган. Х.К.Барановнинг луғати ўзи мўлжаллаган мақсадлар – араб матбуотини, ижтимоий – сиёсий ва иқтисодий адабиётларни ва беллетристикаси (яъни насрий – бадиий асарларини) тушуниш ва улар ни таржима қилиш учун 17

мувофиқ келади. Г.Вер н нинг “Арабча – немисча луғати” (1952) нашр қилиниш вақтига кўра иккинчи луғат ҳисобланади, кейинчалик унга қўшимчалар нашр қилинган(1959). Бироқ унинг асл нусхасига қўшимчалар ва кўплаб кейинги даврга хос қўшимча ва аниқликлар киритилиб қайта ишланган инглизча варианти (1961) нисбатан кўпроқ танилди ва кенг тарқалган. 45.000 атрофидаги сўзларни ўз ичига олган Г.Вернинг луғати ўз характери ва мазмунига кўра Х.К.Барановнинг луғати билан умуман олганда бир х илда ва у ХХ асрнинг 50 - йилларининг охиригача бўлган лексикани ўз ичига олган. Луғатда арабча сўзларнинг маъноси синчковлик билан талқин қилинган ва шу билан бирга кўплаб таржима вариантлари берилган. Луғатда амалга оширилган омоним ўзаклар и ни алоҳида ҳолда бериш каби илмий - лексикологик тамойилларнинг қўлланилиши (гарчи бу тамойилларга охиригача амал қилинмаган бўлсада), баъзи бир сўзлар (янги академик атамалар, ҳудудий ва оғзаки шаклдаги шева лексикаси) нинг функ ц ия си жиҳатидан чекланган даражада қўлланишини махсус белгила р билан ажратиб кўрсатилиши мақтовга лойиқдир . Араб лексикографиясининг тарихида биринчи марта арабча сўзлар араб ёзувида унлилаштиришсиз ва замонавий ўзлаштирилмаларда фонетик тр а нскрип ц ияга асосланган лотин транскрип ц ияда берган. Бу эса фақат араб ёзуви қўлланганидан кўра қулай афзалликларга эга. Уч ўзакли кенгайтирилган негизли ( II - Х туркумдаги) феълларнинг фақат рақамли белгилар билан ифодаланиши (4 ҳарфли феъллар транслитера ц ияланган ) ҳамда исм шаклларининг алифбо асосида эмас “узунасига” жойлаштирилиши, шу билан бирга II – Х туркумдаги феъллардан ясалган ҳосилаларнинг луғат уясининг охирида берилиш и араб грамматикасини мукаммал билмайдиган кишилар учун баъзи бир ноқулайликларни туғдириши мумкин. Агар Европа арабшунослиги луғатнавислиги учун ҳозирги пайтда асосан араб лексикасининг рўй х атини тузиш ва арабча – хорижий тил луғатлар и нинг турли типларини тузиш қизиқтирса, миллий араб 18

луғатнавислиги учун эса арабча – хорижий таржима маълумотларини тузиш биринчи ўринда туради. Бу соф амалий манфаатлар хорижий тилларни ўрганиш зарурати ва хорижий тилдаги адабиётларни араб тилига таржима қилиш билан изоҳланади. Таржима асосан инглиз ва фран ц уз ча тилларидан қилингани учун, араб мамлакатларида нашр қилинган умумий ва махсус луғатларнинг кўпчилиги инглизча-арабча ва фарн ц узча-арабча луғатлардан иборат. Айнан уларда лексика ҳолатидаги араб тилини замонавийлаштириш, ҳали араб луғатларида аналоглари (ўхшаш) мавжуд бўлмаган хорижий ва атамавий лексика учун аниқ эквивалентлар яратиш йўли билан уни хорижий лексик стандартга тенглаштириш учун аниқ интилишлар ифодаланганлиги учун ҳам улар араб лексикологияси учун қизиқиш уйғотади. Табиийки, бундай луғат қанчалик кичик бўлса, луғатнавислик тилларида таснифланган лексик воситаларнинг фоизларидаги нисбати шунчалик кўп бўлади. И.А.Ильясовнинг 1913 йилдан бошлаб Мисрда қайта-қайта нашр қилинган луғати ҳажм ва йўналишлари жиҳатидан ўртача луғат ҳисобланади. Унда асосан маданий ривожланиш ва кундалик ҳаётга тааллуқли лексикага асосий эътибор қаратилган, шу билан бирга унинг арабча қисмида асосан умум томонидан фойдаланиладиган, араб адабиётшунослари томонидан қабул қилинган, шу жумладан туристлар томонидан рад қилинаётган лексикадан фойдаланилган. Бироқ И.Ил ь ясовнинг луғатида атамал а р кам миқдорда берилган. Атамалар га мисрлик Исмоил Мазҳарнинг “Инглизча – арабча” ва ливанлик Мунира Баалбоқийнинг биринчи марта 1967 йилда Б а йрутда нашр қилинган луғати д а катта эътибор берилган. Муаллифларнинг ҳар иккаласи ҳам араб тили воситасида араб тилига мослаштиришнинг имкони бўлмаган инглизча сўзларни, айниқса илмий ва техника атамал а рини беришда дадиллик кўрсатганлар ва кўплаб янги сўзларни берганлар . Ҳозирги кунда энг тўлиқ (100.000 та атрофидаги сўзлардан иборат) ва янги Вебстер ва Катта Оксфорд луғатлари асосида 19

инглизча сўзларнинг тавсифий характеристикасини берувчи энг яхши луғат ҳисобланувчи Ал-Ма в рид нинг “ И нглизча – арабча” луғат и нисбатан кўпроқ қизиқиш уйғотади. Унинг арабча қисмида арабча соҳа луғатларидан ва Қоҳира Академияси томонидан тақсдиқланган атамалар тўпламларидан кенг фойдаланилган. Шу билан бир вақтда “қопланмаган” инглизча атамалар экспериментал х усусуятга эга бўлган муаллифлик неологизмлари ҳисобига қопланади. Булар кўп ҳолларда сўз қ ў шиш орқали ҳосил қилинган ва тегишли изоҳлар билан тушунтирилган атамалардир. Сўз қўшиш орқали атамалар ясашга ҳаддан ортиқ берилиб кетиш баъзи арабча икки тилли луғатлар учун умуман х ос, пу рифека ц ияга қарама-қарши бўлган хусусиятдир. Кўрсатиб ўтилган бошқа бир янгиликнинг амалда қўлланганлиги , яъни феълнинг луғат шакли сифатида имперфектлардан фойдаланиш ҳам диққатга сазовор ҳолдир. 6. Ўзбекистонда яратилган икки тилли арабча луғатлар Тарихдан маълумки, араблар Ўрта Осиёни, шу жумладан, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудини истило қилишлари натижасида ўзбек тилига араб сўзлари кириб кела бошлади. Бу жараён узоқ давом этди ва унинг натижасида ўзбек тилига кўп арабизм ўзлашди. Мутахассисларнинг фикрича, ўзбек тили луғат таркибида ҳозир 50%дан ортиқ араб сўзлари мавжуд. Араб сўзларининг ўзбек тилига ўзлашиши фақатгина юқоридаги йўл билан кириб келди, десак нотўғри бўлар эди, чунки ўзбек ва араб халқларининг қадимдан бошланган ўзаро турли алоқалари ҳам ўзбек тилига араб сўзларининг кириб келишига сабаб бўлган. Бу алоқаларни амалга оширишда албатта сўзликларга эҳтиёж сезила бошланган. Бу эҳтиёжни қондириш мақсадида ўзбек арабшунослари ҳам қадимдан арабча луғатлар яратишга ҳаракат қилганлар. Бунга яққол мисол қилиб ҳамюртимиз хоразмлик олим Абул-Қосим Маҳмуд аз-Замахшарий (1075-1144)нинг قئافلا يف بيرغ ثيدحلا луғатини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бобоколонимиз ҳазрат Навоий қадимда араб тили луғатини яратганлар. رحبأ ةعبس (етти денгиз) деб номланган луғатнинг шундай аталишига сабаб, 20

Навоий етти манбадан фойдаланганлигига ишорадир. Биринчи манба Қуръони карим, иккинчи манба ҳадиси шариф, учинчи манба араб адабиёти, 4-7 манбалар унгача яратилган араб тили луғатларидир. Навоий бу луғатни яратишда Фирузабодий (1326-1414)нинг طيحملا سوماق луғатидан кенг фойдаланган. Навоийнинг бу луғати 28 бобдан иборат бўлиб, ҳар бир боб 28 та фаслга бўлинган. Мазкур луғатдаги сўзлар охирги ҳарфларига қараб жойлаштирилган. Аввал охирги битта ҳарфига қараб, кейинги фаслда охирги иккита ҳарфига қараб сўзлар жойлаштирилган. А.Навоий бу луғатни ўзидан кейинги ижод қилувчи шоирларга қофия топиш осон бўлиши учун тузган. А.Навоий бу луғатни ниҳоясига еткиза олмаган, луғат ةدوسم (мусаввада) – қоралама шаклида қолган, яъни оққа кўчиришга улгурмаган. XVII асрда туркиялик луғатшунос олим Манниний 20 йиллик умрини ана шу луғатни тартибга солишга бағишлаб, оққа кўчириб китоб шаклига келтирган. Унга бу ишида Туркиядаги Куня шаҳри ҳокими ҳомийлик қилган. Узоқ йиллик ҳаракатдан кейин луғатнинг олти нусхаси яратилган. У ҳозир Аё София, Тўп Қопи кутубхоналарида сақланади. Ўзбекистонда ҳам луғатнинг икки нусхаси мавжудлиги ҳақида маълумотлар бор. Луғатда 60миндан ортиқ арабча сўз жамланган. Мустақилликдан кейинги вақтларда республикамиз арабшунос олим– мутахассислари томонидан арабча луғатлар яратиш учун катта имкониятлар туғилди. Жумладан, 1996 йили Б.Ҳасановнинг “Ўзбекча – арабча бошланғич луғат”и ва “Қуръон сўзларининг луғати” нашр этилди. 1998 йили А.Абдужабборов, Н.Орифхўжаевларнинг “Ўзбекча-арабча-русча частотали луғат”и босмадан чиқди. 2000 йили Н.Иброҳимов, Б.Ҳасанов, О.Мусаев, Б.Иброҳимовлар муаллифликларида “Ўзбекча-арабча луғат” араб тили ихлосмандлари эътиборига ҳавола этилди. 2003 йили наманганлик арабшунос олимлар – Одилжон Носиров, Муҳаммаджон Юсупов, Юнусхон Раҳматуллаев, Маҳмуджон Муҳиддинов ва Абдулҳай Нишоновлар томонидан “Ан-Наъим” номли арабча-ўзбекча луғат нашр этилди. Мазкур 21

луғатни Ўзбекистонда арабча-ўзбекча луғат яратиш тарихида биринчи тўлиқ академик луғат деб ҳисобласа бўлади. Кейинги йилларда ТошДШИ Араб филологияси кафедрасининг доценти Т.Ш.Қодировнинг “Арабча-ўзбекча- русча тематик луғат” (2006), “Қисқача арабча-ўзбекча-русча ижтимоий- сиёсий тематик луғат”и, “Қисқача арабча-ўзбекча-русча касб-ҳунар ва баъзи сифатларнинг номларига оид тематик луғат”лари нашр этилди. Назорат учун саволлар: 1. Лексикографи я фани нимани ўрганади? 2. Араб луғатнавислиги қачон ва қандай юзага келган? 3. Биринчи изоҳли луғатларда лексика (сўзлар) қайси усул асосида жойлаштирилган? 4. Эски луғатларни замон авий лаштириш қачон ва қандай бошланган? 5. Европа араб луғатнавислиги қандай тараққий этиб борди? 6. Луғатларни тузишда луғатнавислар қандай муаммоларга дуч келган эдилар? 7. Ўзбекистонда яратилган арабча луғатлар хақида гапиринг. Адабиётлар: 1. Белкин Б.М – Арабская ле к сикология . М, 1975 , 164-192 бетлар. 2. Крачковский И.Ю - Избранные сочинения. Т, 1 Из-во А Н СССР, 1955. 3. Вопросы у ч ебной лексикографии. Изд-во МГУ, 1969. 4. www.pedagog.uz 5. www.ziyonet.uz 22

O'xshashlar

Араб тилида синонимия

Араб қўлёзмаларининг палеографик хусусиятлари

Араб тилида сўз вариантлари

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик

Араб тилига туркийдан ўзлашган сўзлар