Араб қўлёзмаларининг палеографик хусусиятлари - Tilshunoslik - Referatlar

Араб қўлёзмаларининг палеографик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB

Ko'chirib olish

Араб қўлёзмаларининг палеографик хусусиятлари Режа: 1. Араб қўлёзмаларининг таркибий тузилиши 2. Қўлёзмалардаги безаклар 3. Қўлёзма ёзилган ёзув қуроллари 4. Қўлёзмаларнинг муқоваси 5. Қўлёзма ёзилган материаллар 6. Хулоса

Қўлёзмаларнинг моддий характеристикаси ҳам у ёки бу халқнинг тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Шу жумладан, шарқ халқлари қўлёзмалари ҳам шу халқларнинг тарихидаги жуда кўп масалаларга ойдинлик киритиш мумкин. Илк қўлёзмалари кибтий (копт) қўлёзмалар билан ўхшашлиги бор. Кибтий қўлёзмалар эса, ўз навбатида қўлёзмаларнинг ҳажми, унинг муқоваси, ундаги безаклар нуқтаи назаридан антик қўлёзмалардан андоза олган. Ўрта аср араб қўлёзмалари умуман олганда қоғозга ёзилган ва унинг ташқи кўриниши содда (безаксиз) бўлган. Уларнинг ҳажми бўйи 18-35 см, эни эса 13-25 см. лар ўртасида бўлган. Жуда кичик ёки ўта катта ҳажмдаги қўлёзмалар жуда кам, шунингдек эни бўйидан узун қўлёзмалар ҳам йўқ ҳисоби. Қўлёзма саҳифаларида матн тўғри тўртбурчак шаклидаги рамка ичига ёзилган. Ёзув сатрлари тўғри чизиқли бўлиб, эгри-бугри, паст-баланд чизиқларга ёзиш расм бўлмаган. Сатрлар орасидаги масофа ҳам бир хил бўлган рамкадан ташқарига чиқмасдан ёзилган. Рамка баъзан текстлар ёрдамида ҳосил қилинган ёки бир ёҳуд ундан ортиқ чизиқлар ёрдамида ажратилган. Турли бўёқлар билан чизилган рамкалар ёки мураккаб шаклда ажратилган рамкалар арабларнинг дастлабки қўлёзмаларида учрамайди. Улар кўпроқ XYI - XIX аср қўлёзмаларига хос белгилардир. Дастлабки илк қўлёзмаларнинг саҳифалари эса оқ қоғозга чизилган рамка ва ундаги матнлардангина иборат бўлган. Қўлёзманинг сарлавҳаси, ундаги боблар, қисмлар номлари каттароқ ёзилган ҳарфлар билан, ёки биринчи сўзнинг г устига чизиб қўйиш билан, ёки бошқа рангдаги сиёх билан чизиб қўйиш йўли билан ажратилган. Рамка ташқарисига одатда хаттот ёки китобхон томонидан киритилган изоҳлар ёзилган. Қўлёзмаларда саҳифаларни рақамлар билан нумерациялаш дастлаб одат бўлмаган эди. Унинг ўрнига саҳифанинг пастки қисмига чап томонга кейинги саҳифанинг биринчи сўзи ёзиб қўйилган. Шу сўз ёрдамида навбатдаги саҳифа топиб олинган. Бу сўз «ҳофиз»-сақловчи деб аталган. (Тартибни сақловчи маъносида). Баъзан саҳифадаги ҳошияга хаттотнинг ўзи

ёзиши давомида йўл қўйган хатоларини тўғрилаб кетган. Кўпчилик қўлёзмаларда ҳошиядан ташқарига имкони борича оз нарса ёзишга харакат қилинган. Лекин имкони бўлмаган пайтда турли хил изоҳлар, тушунтиришлар, айрим шархлар, баъзан у ёки бу сўзнинг таржимаси рамкадан ташқарига яъни ҳошияга ёзилган. Буларни ёзишнинг бошқача варианти ҳам йўқ эмас эди. Айрим қўлёзмаларда улар сатр ораисга, майдароқ ҳарфлар билан ёки бошқача ёзув турида ёзилган қўлёзмалар ҳам мавжуд. Араб ёзувида бош ҳарф шакли бўлмагани сабабли қўлёзмаларда ҳам бош ҳарфлар учрамайди. Абзасларга бўлиш анъанаси ҳам мавжуд бўлмаган. Қўлёзма фаннинг қайси соҳасига мансуб бўлмасин, албатта «басмала»_____________________ билан бошланган ва у алоҳида сатрга жойлаштирилган. Шундан сўнг Оллоҳга ҳамду-санолар, сўнг пайғамбарга салом ва саловотлар ёзилган. Шундан кейин асарни ёзишдан кўзланган мақсад, асар номи, айрим китобларда унинг неча боб ва қисмдан иборат эканлиги тушунтирилган. Асар номи кўпинча биринчи варақнинг биринчи бетига йирик ҳарфлар билан ёзилган. Баъзан у кейинги бетга асосий матннинг бошланиш қисмига ҳам ёзилган. Муаллифнинг исми эса, кўпчилик ҳолларда умуман ёзилмаган. Араб ёзувида тиниш белгилар жуда кам қўлланилган. Бундай белгилар сифатида юлдузча шакли, юрак шакли ёки учбурчак шакли ишлатилган. Араб қўлёзмаларидаги асосий безак ёзувнинг ўзи эди. Шунинг учун қўлёзма яратишда хуснихатга жуда катта эътибор берилган. Котиблар, хаттотлар олдига қўлёзма ёзишда ёзиш санъатига катта талаблар қўйилган. Хаттот қўлёзмани қайси ёзув турида ҳарфларни қандай размерда бошлаган бўлса, қўлёзманинг охиригача ўшандай давом эттириш ва уни бошқа ёзув турига алмаштирилмаслиги керак бўлган. Қўлёзма яратиш учун энг керакли ёзув қуроли қалам ҳисобланган. У қамишдан ясалганлиги учун қамишқалам деб аталган. Қамишқалам ясаш учун қамишнинг пишган танаси олинган ва унинг бир томони қия қилиб кесилган. Кесилган томонининг учли ўткир қисми ишқаб янада ўткирланган

ва силлиқланган. Қамишқалам шарқ халқлари адабиётида жуда кўп ва ҳўб мақталган. Чунки у ижоддаги барча гўзалликнинг манбаи ҳисобланган. Қамишқалам сифати уни қамишлар ичидан танланишига, қамишнинг йўғонлигига, рангига, қаерда ўсганига боғлиқ бўлган. Қамишқалам ясаш учун ажратилган қамишларни сақлашнинг ва қайта ишлов беришнинг ҳам ўзига яраша йўли бўлган. Ўша қоидага амал қилиб ишлов берилган. қамишдан чиройли ва қийналмай ёзадиган қамишқаламлар ишланган. Қамишқалам VII - VIII асрдан XIX асрнинг охиригача асосий ёзув қуроли бўлиб хизмат қилган. Кейинги ёзув қуроли сиёхдондангина эмас, балки ёзув учун керак бўладиган қуролларнинг мажмуасидан иборат бўлган. Бунга қамишқаламнинг ўткирлаб туриш учун керак бўладиган қаламтарош, қаламни артиб туриш учун ишлатиладиган пахта, шунингдек китоб шаклига келтириш учун хизмат қиладиган клей (сирач), бигиз, қисқич, латта, чизғич ва бошқалар. Буларга махсус коробка ажратилиб, ўша коробкада сақланган. Бу қуролларнинг яна бир муҳими сиёхдир. Сиёх тайёрлашнинг турли рецептлари мавжуд бўлган. Қуюқ ва қора рангдаги сиёх, агар у ёзилгандан кейин ялтираб турса, энг яхши сиёх ҳисобланган. Сиёх тайёрлашнинг икки тури араб қўлёзмаларини ёзишда кўп ишлатилган. Бири ёнғоқдан тайёрланган сиёх бўлиб, бунда ёзилган хат вақт ўтиши билан жигарранг тус олган ва у ялтираб турган. Бу сиёхни ичиш ҳам мумкин бўлган. Иккинчи тури куядан ишланган сиёхдир. Бу ҳозирги тушга ўхшаш бўлган. Бундан ташқари араблар қизил, сариқ, кўк, сапсар рангли сиёхларни, шунингдек олтин сувидан тайёрланган зархал сиёхларни ҳам ишлатишган. Араб қўлёзмалари бадиий жиҳатдан анча содда бўлган. Безак жуда кам ишлатилган. Улардаги ягона безак биринчи сахифанинг ярмини эгаллайдиган бошланиш қисмидан олдинга қўйиладиган шакл бўлиб, у унвон ________ деб аталган. Унвон кўпинча гумбаз шаклда ишланган. У кўк, қизил, зангор, баъзан олтин рангда ишланган. Бюртма асосида тайёрланган ҳамда султон ёки подшоҳга тортиқ қилиш

учун битилган айрим қўлёзмаларнинг биринчи бети миниатюралар билан, турли рангдаги хошиялар ва нақшлар билан безатилган. Бу нақшлар бюртма берган кишининг исми, хаттотнинг исми шарифи, муаллифнинг исми безак сифатида ёзиб қўйилган. Энг кўп безак ишлатилган қўлёзмалар табиийки, Қуръон қўлёзмаларидир. Муқова масаласига келсак, араблар китобга муқова қилишни дастлабки қўлёзмаларданоқ бошлаганлар. Ҳозир мавжуд бўлган энг қадимги муқовали китоб Мисрда яратилган ва IX - X асрларга мансуб. Бу муқова Ливанда ўсадиган кдер дарахти ёғочидан ишланган, унга фил суягидан нақшлар ўрнатилган, у Қуръон нусҳасининг муқовасидир. Лекин одатдаги оддий араб қўлёзмалари муқовалари юмшоқ теридан ишланган ёки юмшоқ тери устига прессланган папирус ёки қоғоздан тайёрланган картон ёпиштирилган. Табиийки, ҳар қандай қўлёзмага ҳам муқова қилинавермаган. Чунки, у жуда қимматга тушган. Муқовасозлик Шарқ мамлакатларида катта аҳамиятга эга бўлган. Қўлёзманинг муқовасига қараб, жамиятнинг бадиий дидини ўрганиш мумкин бўлган. Бошқа санъат ва хунарда бўлгани каби муқовасозликда ҳам араблар ўзларининг анъаналарини давом эттириш билан бирга бошқа халқларнинг ҳам анъаналарини ўзлаштириб, ўзлариники билан қўшиб ривожлантириб борганлар. Араблардаги асосий ёзув материали папирус, пергамент ёки қоғоздан иборат бўлган. Қимматлигига қарамай эчки, мол, кийик терисини қайта ишлаб тайёрланган пергамент хижрийнинг дастлабки йилларида кенг тарқалган. пергамент кўпроқ Шимолий Африкада ишлатилган. Папирус дарахти асосан Мсирда ўсади. У ёзув материаллари сифатида исломдан илгари ҳам анча машҳур эди. У хижрийнинг дастлабки уч асрида арабларда асосий ёзув материали бўлиб хизмат қилган. IX асрга келиб Хитойдан олиб келинган қоғоз пайдо бўлган ва қоғоз папирус билан рақобатлаша бошлаган ва кейинчалик папирусни истеъмолдан сиқиб чиқарган. Четдан олиб келинадиган қоғоз Эронда VI аср охир VII аср бошларида

Сосонийлар давридаёқ маълум эди. Хижрийнинг биринчи асрида халифаликда папирус ва пергамент билан бир қаторда қоғоз ҳам ишлатила бошланди. Қоғоз ишлаб чиқариш арабларнинг ўзида йўлга қўйилмагунча у кенг тарқалмаган. Қоғоз ишлаб чиқаришнинг сири дастлаб Самарқандда маълум бўлган. Самарқандликлар уни асир тушган хитойлик усталардан ўрганганлар ( VIII асрнинг иккинчи ярмида) ва икки аср давомида қоғоз ишлаб чиқариш Самарқанднинг монополияси бўлган. Фақат Х аср ўрталарига келиб, қоғоз ишлаб чиқарадиган тегирмонлар Сурия ва Ироқ шаҳарларида пайдо бўла бошлади. XI - XIII асрларда саноатнинг бу тури Мисрда, Шимолий Африканинг бошқа давлатларида ва Испанияда пайдо бўла бошлади. У ердаги араблардан кейинчалик европаликлар ўрганишган. Таннархи нисбатан арзон тушадиган қоғоз ишлаб чиқаришнинг йўлга қўйилиши билан қўлёзма яратиш янги босқичга кўтарилган. Энди муракаб тузилишга эга бўлган, кўп томли ва катта ҳажмдаги қўлёзмалар ҳам вужудга кела бошлади. Бизгача етиб келган араб қўлёзмаларининг асосий қисми ( IX - XIV асрлар) Самарқанд технологияси асосида тайёрланган қоғозга ёзилган. XIV асрдан бошлаб Европада ишлаб чиқарилган қоғозга ёзилган қўлёзмалар пайдо бўла бошлаган. Кейинчалик бу қоғозлар сифати яхшиланиб борган, миқдори ҳам оша борган. Натижада Самарқанд технологияси асосида тайёрланган қоғоз сифати пастлиги сабабли ўз ўрнини Европа қоғозига бўшатиб берган.

Таянч ибора ва бирикмалар: 1. папирус 2. пергамент 3. қоғоз 4. рамка 5. хофиз 6. унвон 7. тиниш белгилари 8. қамишқалам 9. довот 10. сиёх 11. муқова 12. Самарқанд қоғози 13. Европа қоғози.

O'xshashlar

Араб луғатшунослиги

Араб тилида синонимия

Шарк кулёзмаларининг пайдо булиши ва умумий хусусиятлари

Араб тилида сўз вариантлари

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик