Шарк кулёзмаларининг пайдо булиши ва умумий хусусиятлари - Tilshunoslik - Referatlar

Шарк кулёзмаларининг пайдо булиши ва умумий хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Шарқ қўлёзмаларининг пайдо бўлиши ва умумий хусусиятлари Режа: 1. Шарқ қўлёзмаларининг умумий хусусиятлари 2. Араб оламидаги биринчи қўлёзма китоб (Қуръоннинг биринчи таҳрири). 3. Қуръоннинг иккинчи таҳрири 4. Араб ёзувининг кириб келиши сабаблари 5. Араб тилида йўқ бўлган товушларнинг араб ёзувида ифодаланиши 6. Араб ёзуви асосидаги форс ва эски ўзбек ёзувининг шаклланиш этаплари 7. Хуросон ва Моварауннахрда маънавий тараққиётнинг юксалишида араб ёзувининг тутган ўрни.

www.arxiv.uz Шарқ ва шу жумладан Ўрта Осиё халқлари қўлёзмаларининг асосий хусусияти шуки, бу халқлар ислом дини шаклланган даврдан бошлаб 14 аср давомида илмий ва бадиий асарларини на фақат ўзларининг она тилларида, балки араб ва форс тилларида ҳам яратганлар. Тарихда Ўрта Осиё билан Эрон ўртасида, шунингдек араб мамлакатлари ўртасида чегара бўлмаган. Шунинг учун араб тилидаги қўлёзмаларнинг бир қисми Ўрта Осиё ҳудудида яратилган бўлса, қолган қисми араб мамлакатларидан ёки Эрондан олиб келинган бўлиши мумкин. Худди шундай гапни форс тилида қўлёзмаларга нисбатан ҳам айтиш жойиз. Шундай қ илиб Ўрта Осиё ҳудудида туркий тилларда битилган қ ўлёзмалар билан бир қ аторда араб ва форс тилларида битилган қ ўлёзмалар ҳам мавжуддир . Фикримизнинг далили учун қ уйидаги ра қ амларни факт сифатида келтирамиз : Ўзбекистон ФА Шар қ шунослик институтининг ҳазинасида ҳозир 17 мингдан зиёд қ ўлёзма китоблар са қ ланмо қ да . Шуларнинг 10 фоиздан ошиқроғи яъни қарийб 1700 таси туркий тилда битилаг қўлёзмалардир . Тахминан 30 фоизини форс тилида битилган қўлёзмалар ташкил этади . Бу эса 5000 дан зиёд қўлёзмадир . Қолган 6- фоизи эса , араб тилида яратилагн қўлёзма китоблардир . Шунинг учун Ўрта Осиё халқлари қўлёзмаларининг палеографияси ҳақида гап борганда , туркийзабон қўлёзмалар билан чегараланиб қолмасдан , араб ва форс тилларида яратилган қўлёзмаларни ҳам эътиборга олиш керак бўлади . YII асрнинг бошларида ислом динининг юзага келиши араблар ҳаётида юз берган ижтимой – сиёсий ва маданий - маънавий ўзгаришга сабаб бўлди . Ислом дини ўзининг дастлабки босқичи пайғамбарамиз Муҳаммад С . А . В . нинг якка ҳолда олиб борган даъват ва ташвиқотларидан иборат бўлган . Ҳазрати пайғамбаримиз С . А . В . янги ислом динини Оллоҳ томонидан фаришта Жаброи ( Жибрил ) орқали нозил этилган ваҳийларни одамларга оғзаки етказиш йўли билан даъват қилганлар . Бу тўғрида пайғамбаримиз ўзлари ҳам бир неча бор таъкидлаб марҳамат қилганларки , Қуръони карим Ал - лавҳу - л - маҳфузга дунё яратилмасдан илгариёқ битиб қўйилган ва у етти қават осмоннинг устида сақланиб келинмоқда , ҳамда бу қуръон оятма - оят

www.arxiv.uz энди ер юзига ҳазрати Жаброил орқали нозил этилмоқда . Лекин пайғамбаримиз С . А . В . нинг ҳаётликлари даврида нозил бўлган бу оятлар ёзиб битик шаклига келтирилмаган эди . Ўша даврда Қуръонни деярли барча мусулмонлар ёддан билар эдилар . Ҳатто айрим саводли одамлар унинг айрим сураларини тахтачаларга , териларга ёзиб қўйган ҳам эдилар . Пайғамбаримиз вафотларидан кейин у зотга тушган оғзаки ваҳийларни тўплаш , уларни тартибга солиш ва уни ёзиб бир китоб ҳолига келтириш зарурати туғилган . Қуръоннинг мукаммал матнини яратиш ва уни китоб ҳолига келтириш вазифаси пайғамбаримиз ҳаётлик даврларида у зотга котиблик қилган Зайд ибн Собит исмли саҳобага юклатилган . Бу топшириқни Зайд биринчи халифа Абу Бакр Сиддиқ ҳукмронлиги пайтида (632-634 йй ) бажарган . Шундай қилиб оғзаки ваҳийлардангина иборат бўлган Қуръон китоб шаклидаги ёзма қуръонга айланган . Шундай қилиб , мусулмон Шарқи оламида биринчи қўлёзма китоб вужудга келган . Бу иш ҳижрий 12 йилда бошланиб , бир йил давом этган . Демак арабларнинг биринчи қўлёзма китоби 13 ҳижрий -635 мел . йилда вужудга келган . Қуръони каримнинг китоб шаклига келиши бу билан ниҳоясига етмаган. Чунки Зайд ибн Собит қўлидан чиққан бу қўлёзма қуръон билан Араб ёзувининг Хуросон ва Моварауннахрга кириб келиши Араблар ислом дини билан бирга Хуросон ва Моварауннахрга ўз ёзувларини ҳам олиб кирганлар. Бу ёзув аста-секин бу ҳудудларда тарқала бошлаган ва Аббосийлар ҳукмронлигининг иккинчи асри ўрталарида (Х аср бошларида) Эрон ҳудудида амалда қўлланиб турган паҳлавий ёзувини ва Ўрта Осиёдаги ёзувларни бутунлай истеъмолдан сиқиб чиқарган. Араб ёзувининг бунчалик тез тарқалишига сабаб, биринчидан, муқаддас китоб ҳисобланган Қуръони карим шу ёзувда ёзлган бўлса, иккинчидан, араб ёзуви мавжуд маҳаллий ёзувларга қараганда соддароқ ва ўрганиш қулай ёзув

www.arxiv.uz бўлган. Хуросон ва Ўрта Осиёнинг маҳаллий аҳолиси араб ёзувини ҳеч бир ўзгаришсиз қабул қилган, лекин бу янги ёзувга ўтиш жараёни анча узоқ давом этган. Шуни таъкидлаш лозимки, араб тилида бор бўлиб, маҳаллий тилларда йўқ бўлган товушларни билдирувчи ҳарфлар ҳам маҳаллий аҳоли томонидан қабул қилинган. (се, зол, хойи ҳуттий, айн, итки, изги, сод, зод ҳарфлари). Бу ҳарфлар ифодаланган товушлар форс ва туркий тиллар фонетикасига ёт товушлардир. Лекин бу ҳарфлар қабул қилиниб, улар форс ва туркий тиллардаги ўша товушга энг яқин товуш сифатида талаффуз қилинган. Мас., се, сод ҳарфлари син ҳарфи каби, зол, зод, изги ҳарфлари зе ҳарфи каби, итқи ҳарфи те каби, ҳойи ҳуттий ҳарфи ҳойи ҳавваз каби талаффуз қилинган. Ҳар ҳолда раб ёзуви форс ва туркий тиллар фонетикаси учун мос ва талабга жавоб берадиган даражадаги ёзув эмас эди. Чунки араб ёзуви форс ва туркий тиллардаги товушларнинг ҳаммасини ифодалай олмас эди. Шунинг учун форс ва туркий тилларда мавжуд бўлган п, г, ч товушлари ва форс тилининг ўзида мавжуд бўлган ж товуши дастлабки пайтларда араб ёзувидаги бе, коф, жим, зе ҳарфлари ёрдамида ёзилаверган. Хуросон ҳудудида араб ёзувини биринчи бўлиб ким ва қаерда форс тили ишлатилагнлиги номаълум. Лекин ҳар ҳолда бу жараён Хуросоннинг ҳар ер- ҳар ерида охитиялик равишда амалга ошган бўлса керак. Бу ёзувни қўллашга ҳукмронларнинг маъмурий-ҳўжалик эҳтиёжлари ҳам сабаб бўлган бўлса керак, чунки араб ёзуви маҳаллий ёзувларга қараганда соддароқ, ишлатишга қулайроқ ва тез ёзиш учун мос ёзув бўлган. Араб ҳарфлари асосидаги форс ва туркий тиллар ёзувининг шаклланиши уч босқични ўз ичига олади: 1-босқич. Бу ёзувнинг шаклланиши ва тараққиётининг бошланиш босқичи. Араб ёзуви форс ва туркий тиллар учун қўллана бошлаган дастлабки пайтда айрим муаммолар юзага чиққан, чунки бир тилнинг ҳарфлари иккинчи бир тил учун ишлатилганда бундай муаммонинг юзага келиши табиий эди. Мас., араб тилида мавжуд бўлган «ал-» аниқлик артикли

www.arxiv.uz ёки сўз охирида учрайдиган та марбута ҳарфига зарурат йўқ эди. Чунки бу нарсаларнинг ўзи форс тилида та марбута устидаги икки нуқта олиб ташланиб, хойи ҳаввазга айлантирилган ва у-э товушини билдира бошлаган. Ёки араб тилида мавжуд бўлган ҳамза белгиси айрим бирикмаларда изофаликни билдириш учун ишлатила бошлаган. Араб ёзувининг форс тилига мослаштириб олиш IX асрда амалга ошган. 2-босқич. Бу босқич араб ҳарфлари асосидаги форс ва туркий алифбонинг шаклланиши ва бу билан боғлиқ ҳолда араб ёзувида содир бўлган айрим сифат ўзгаришлари билан характерланади. Бу босқичда маҳаллий филолог олимлар маҳаллий тилларда мавжуд бўлиб, араб тилида йўқ бўлган товушларни ёзувда акс эттириш учун тўртта ҳарф ижод этадилар ва бу ҳарфлар пе, чим, же ҳарфларидир. Бу ҳарфларнинг ёзувда қўллана бошлаши Х асрнинг бошларида амалга ошган. Г товуши учун улар ___, ___, ___ ҳарфларини яратганлар. Лекин бу ҳарфлар нимагадир амалда қўлланилмаган ва XYI - XYII асрларга келиб г товуши учун коф ҳарфининг устига параллель чизиқ тортиш расм бўлган. ___ Бу чизиқ форсларда «саркаш» деб айтилади. Шундай қилиб, нисбатан анча катта бўлган муддат давомида 32 ҳарфдан иборат бўлган ва араб ҳарфларига асосланган форс ва эски ўзбек ёзуви вужудга келган. Бу 32 ҳарф 18 та шаклдан иборат, қолганлари ўзаро нуқталарнинг сони билангина фарқ қилади. 3-босқич. Бу босқич арабларда мавжуд бўлган етти ёзув турини ўзларига мослаштириш йўли билан янги ёзув турларини ижод этиш босқичидир. Агар арабларда ёзувнинг етти тури мавжуд бўлган бўлса, (куфий, муҳаққақ, райҳоний, насх, сулс, тавкиъ, риқо), Хуросон ва Моварауннахр қалам соҳиблари ўзларининг эстетик дидлари ва бадиий қобилиятларидан келиб чиқиб, XIY аср иккинчи ярмидан бошлаб, юқоридаги етти ёзув турини янада ривожлантирганлар ва уларнинг базасида яна янги тўрт ёзув турини ижод этганлар (таълик, шикастайи таълик, насталик, шикастайи настаълик). Булар ичида кейинчалик энг кенг тарқалган ёзув настаълик ёзувидир.

www.arxiv.uz Араб ёзувининг ҳарфларидаги эгри ва тўғри чизиқли элементларнинг ўзаро уйғунлиги, ҳарфларнинг бир-бирига ҳажман мутаносиблиги, бу ҳарфлар билан аниқ ва чиройли қилиб ёзишга бўлагн интилиш маҳаллий хаттотларга ижодий изланиш ва ўзларидаги эстетик талабни қондиришлари учун улкан ва туганмас имкониятлар эшигини очиб берган. Ўрта асрларда Хуросон ва Мовароуннахрда маънавий ва руҳий маданият жуда кўп аспект ва шаклларда намоён бўлган. Шу шакллардан бири шубҳасиз, хаттотлик санъати эди. Санъатнинг бу тури аҳоли ўртасида жуда юқори баҳоланагн. У юксак заковат ва иқтидорнинг мезони ҳисобланган. Шунинг учун бу санъат тури эъзозланагн ва юқори қўйилган. «______________-Ёзув ярим олимликдир» деган ҳадиси шариф ислом оламида кенг тарқалган. Барча мусулмон ўлкаларида бўлгани каби, Хуросон ва мовароуннахрда ҳам ислом дини тасвирий санъатни чеклаган эди. Шунинг учун хаттотликдаги бадият жуда кўп соҳаларда, хоҳ у меъморчиликда бўлсин, хоҳ сопол идишлар ҳунармандлигида бўлсин, хоҳ тўқувчиликда, каштачиликда бўлсин, хоҳ китоб яратиш соҳасида бўлсин, нақшинкор безак санъати қурилмаларининг асосини ташкил этган. Айниқса қўлёзмаларда китобларни расмлар билан безаш анча чекланган бўлганлиги сабабли, улар асосан чиройли ёзиш йўли билан санъат асари даражасига олиб чиқилган. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, хаттотликдаги бор маҳоратни ишга солиб яратилган қўлёзма китоблар кўпчилик китобхонлар массаси учун яратилмас эди. Чунки у жуда қиммат турар эди ва у хаттотнинг меҳнати учун ҳақ тўлай оладиган табақа учунгина яратилар эди. Битта қўлёзма китобни ёзиб вужудга келтиргунча Европада мураккаб композоцияга эга бўлган улкан картинани яратишга кетганчалик вақт ва меҳнат сарф бўлар эди. Бундай қўлёзмаларни яратишга жуда қаттиқ талаблар қўйилар эди. Қўлёзманинг ҳажми қанчалик катта бўлмасин, бошдан оёқ у бир хил катта-кичикликда ва бир хил ёзув турида ёзилган бўлиши шарт эди. Ҳарфлар ва уларнинг ўзаро боғланишидаги мутаносиблик, эгри ва тўғри чизиқлар йўғон ва ингичка чизиқларнинг ўзаро

www.arxiv.uz уйғунлиги, сўздаги ҳарфларнинг ва сатрдаги сўзларнинг ўзаро жойлашиши ва шу каби профессионал деталлар қўлёзма яратилиб бўлганидан кейин мутахассис олимлар учун жуда катта мунозара ва бахс учун материал бўлиб хизмат қилар эди. Бу услубда яратилган қўлёзманинг тақдири ҳам олдиндан ҳал бўлар эди. У бирор ҳукмдорнинг шахсий кутубхонасини ёки саройдаги кутубхонанинг жавонини безаб турадиган китоб бўлар эди. Шахсий кутубхоналарда бундай қўлёзма китобларни сақлаш амалдорлар учун ҳавас ҳисобланар эди. Шунинг учун Хуросоннинг шаҳаншохлари, Мовароуннахрнинг ҳоқонлари, Ҳиндистоннинг рожалари бундай қўлёзмаларга буюртмалар берганлар, уларни қидириб топганлар ва Европада қирол ва императорлар қимматбахо картиналарнинг тўпламини сақлаганлари каби, қўлёзмаларнинг мажмуасини йиғиб, кутубхоналар ташкил этганлар ва уларни асраб-авайлаганлар. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўтмишда яратилган қўлёзмаларимиз бизнинг маънавий қадриятларимизнинг муҳим элементларидан биридир.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, - Т.: «Ўзбекистон», 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. Т.1.-Т.: «Ўзбекистон»,1996. 104-108, 123-130-б. 3. Каримов И.А. Ҳозирги даврда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг долзарб вазифалари. Т.5.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 104- 114, 116-131-б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсақасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.6.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 31-40, 125-135, 149-162-б 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.-Т.: «Ўзбекистон», 2000. 6,8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38, 47-48-б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: «Ўзбекистон», 2002. 7. Каримов И.А. Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш ҳар бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. Андижон вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзлаган нутқ. «Ишонч», 2004 йил 26 май.

O'xshashlar

Хуросон ва Мовароуннахр кулёзмаларининг палеграфик хусусиятлари

Тилнинг пайдо булиши ва ривожланиши муаммоси ( проблемаси )

Тил - ижтимоий ходиса. тилнинг пайдо булиши. Дунё тиллари

Телевидениенинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Мустакил Узбекистонда жамият конунларининг намоён булиши