Aqli zaif o‘quvchilarning bog‘langan og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Aqli zaif o‘quvchilarning bog‘langan og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112 KB

Ko'chirib olish

Aqli zaif o‘quvchilarning bog‘langan og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish metodikasi Reja: 1.Bog‘langan og‘zaki nutqni rivojlantirish yo‘llari. 2.Mehnat ta’limi maktabida bayon va insho ustida ishlash metodikasi. 3.Yordamchi mehnat tyalimi maktabida ish qog‘ozlari ustida olib boriladigan ishlarning vazifasi, mazmuni. 4.Mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilar nutqiniig leksik tomoni ustida olnb boriladigan ishlar tizimi.

1.Bog‘langan og‘zaki nutqni rivojlantirish yo‘llari. Nutq faoliyatining eng murakkab shakllaridan biri-bog‘lanishli nutq. O‘qilgan matn mazmunini og‘zaki yoki yozma xolda bayon etish – bog‘lanishli nutqning asosiy ko‘rinishidir. Insho esa bog‘lanishli nutqning yozma ijodiy shaklidir. Bog‘lanishli nutqning bu ikki shakli ham nutq o‘stirish, nutqni adabiy so‘zlar bilan boyitish, hamda bolalarning tafakkurlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar o‘qilgan asar yoki kuzatilgan narsa hamda voqea xodisalar yuzasidan berilgan savollarga kengaytirib tuliq javob berishga, javoblarning mantiqiy tomoniga ahamiyat berib, uni kichik xikoya tarzida ifodalashga, o‘qilgan asar, kuzatilgan buyumlardagi asosiy tomonlarni ajrata bilish va ularni aniq gapirib bera olishga o‘rgangan bo‘lishlari kerak. Bola aynan shu fikrning o‘zini boshqa so‘zlar bilan gapirib bera bilish va uni aniq ifoda qilish uchun zarur so‘z va so‘z birikmalari hamda gan tanlash lozimligini tushunishi ona tili dasturining bog‘lanishli nutq bo‘limidagi asosiy talablardan biridir. Birinchi sinf o‘quvchilari dastlab unchalik qiyin bo‘lmagan matnlarni mustaqil qayta xikoya qilish, rasmlar seriyasi yuzasidan 3-4 gapli xikoya tuzish, keyinroq borib, bir mavzuga qaratilgan mazmunli sujet rasmdagi voqea yuzasidan 3-4 gap ishtirokida xikoya tuzishga o‘rganadilar. Bunday mashqlar tobora murakkablashib, bolalarda asta-sekin ko‘rganlari va o‘z shaxsiy xayotiy kechinmalari yuzasidan mustaqil gaplar tuzish malakasi shakllantiriladi. Bunday mashqlar vositasida bolalar gap tuzish va bayon, insho yozishda zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni puxta egallab oladilar. Dialogik va monologik nutq. Kishilarniig nutqiy muloqati ikki shaklda amalga oshiriladi: dialog- so‘zlashish (di-ikki,logos-gapirish), ya’ni ikki va undan ortiq kishilarning o‘zaro suxbati, savol-javob almashishi (savollarga javob berish) va monolog-xikoya, ya’ni tinglovchilarga bir kishi(mono-bir, logos-gapirish) batavsil boshidan oxirigacha ma’lumot beradi, gapiradi.

Dasturning so‘zlashuv nutqiga va gapirib berishga o‘rgatish soxasidagi, ya’ni bog‘lanishli og‘zaki nutkni o‘stirishga qo‘yilgan talabi, asosan ukuvchilarni savol- javob, qisqa ma’lumotlar berish, kengaytirib gapirib berish, ya’ni dialog va monolog monolog kabi og‘zakn nutqning har xil kerakli shakllaridan foydalana olishga o‘qrgatishdir. Dastur o‘quvchilar oldiga "bolalarnn har xil shakldagi nutqiy muloqatga: kattalar va bolalar bilan so‘zlashish, o‘qituvchining savollariga javob berish, atrofdagilarga savol berish va ular bilan so‘zlashishga jalb qilish vazifasini qo‘yadi. Keyinchalik o‘qituvchining gaplarini tinglash va tushunish, butun sinf uchun berilgan savollarga bitta-bittadan javob berishga, jamoa bo‘lib so‘zlashishga, suxbatda qatnashishga, o‘rtoqlarining javobini qunt bilan tinglash va savol berishga o‘rgatiladi. So‘zlashuv nutqining o‘sishida "Oila", "Maktab" "O‘quv qurollari", "Transport" kabi va boshqa dasturda berilgan mavzu buyicha suxbatlarsuxbatlarrolli o‘yinlar katta ahamiyatga ega. Bunda suxbatlar, didaktik o‘yinlar,rasm ustida ishlash katta ahamiyatga ega. . Suhbat. Suxbat va va mazmuni dasturda belgilangan. Suhbat orqali bolalarning oilada, maktab, sinfda turli faoliyatlar jarayonida va o‘qituvchining raxbarligida o‘tkazilgan kuzatishlar, ekskursiya, amaliy ishlar vakgida egallagan tajribalari, kishilar hayoti va tabiat xaqidagi tasavvurlari va bilimlarini maksadga qarata aniklaydi, mustaqkamlaydi va ma’lum bir tizimga keltiradi. O‘qituvchi bolalar bilan «oila, ota-onalarning mehnati, ona shahar xaqida suxbatlashish orqali, ularda tevarak atrofga nisbatai to‘g‘ri munosabatni, ota- onalar mehnatiga hurmatni, qariyalar va o‘zidan kichiklarga g‘amxo‘rlikni, ota- onalarga, tug‘ilgan joylarga nisbatan muxabbat hislarini uyg‘otadi va sh.k. Suhbatning savol-javob harakteri bolalarda sqzlashuv, muloqat malakalarini tarkib toptirishga yordam beradi. Ularni uz fikriii sodda va tushunarli bayon etishga, so‘zlashish vaqtida o‘zini to‘g‘ri tutishga o‘rgatadi. Suxbat deb o‘qituvchining sinfdagi hamma bolalar bilan qandaydir bir mavzu yuzasidai tashkiliy so‘zlashuviga aygiladi.

Suxbat o‘tkazish o‘qituvchidan tayyorgarlikni talab etadi. Suxbatni rejalashtirishda bolalarga tevarak atrof bilan tanishtirish bo‘yicha beriladigan dastur materialini belgilanishi, so‘ngra suhbat boshidan to oxirigacha izchil reja tuzishi zarur. Suhbatning tuzilishi, mazmuni bolalar yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Bolalarda mashgulotga nisbatan qiziqish, faol aqliy faoliyat uyg‘otish, ularning xislariga ta’sir etish uchun suxbatni aniq va emotsional bo‘lishini ta’minlash zarur. Suxbatni turlicha boshlash mumkin, masalan ma’lum voqea yoki xodisani eslatishso‘zlab so‘zlab berish; su’ratlar, o‘yinchoq, buyumlardan: gullar, sabzavotlar va boshqa narsalarni namoish etish bilan ham boshlash mumkin. Masalan, transport haqidagn suhbatni boshlashda "Shaharda" mavzusiga oid suratni namoish etish mumkin. Bolalar o‘z kuzatishlariga tayangan xolda turli transport xillarini solishtiradilar, ekskursiyada ko‘rganlari va transportdan foydalanish qoidalari haqida so‘zlaydilar. Suhbatni she’r va topishmoq aytishdan boshlash ham mumkin. Suhbatning mazmuniga bogliq holda javob berish, tushuntirish, ko‘rgazmali materiallar ko‘rsatish kabi turli usullardan foydalaniladi. Suhbatda bolalarning javoblariga katta e’tibor beriladi. O‘quv yilining boshida xor bo‘lib javob berishga yo‘l qo‘yiladi. Lekin, o‘qkituvchi bu usuldan mumkin qadar kamroq foydalanishi kerak. Ko‘p xollarda suxbat vaqtida o‘qituvi bolalarning ko‘rgan-kechirganlariga asoslangan xolda yangi ma’lumotlar beradi, bolalar javobini to‘ldiradi, kengaytiradi. 2.Mehnat ta’limi maktabida bayon va insho ustida ishlash metodikasi. Yordamchi maktab dasturida nutq o‘stirish ishlari asosiy o‘rin egallaydi. Nutq ustida olib borilishi kerak bo‘lgan barcha ishlar bolaning umumiy, har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydi.

Dasturga ko‘ra, yordamchi maktabning boshlang‘ich sinflarida nutq o‘stirish ishlari lug‘atni boyitish, talaffuzni yaxshi yo‘lga qo‘yish, gapni to‘g‘ri tuzish, dialogik va monologik nutqni o‘stirishga qaratilgan. Nutq o‘stirish yo‘li bilan debil o‘quvchilardagi psixofizik kamchiliklarni korrekqiyalash ishlarini amalga oshirish uchun ona tili darslari xisobidan 1-5 sinflarda xaftasiga bir soatdan aloxida predmet sifatida tevarak-atrofni o‘rganish yo‘li bilan og‘zaki nutqni o‘stirish darslari o‘tkaziladi. Bu darslarda kuzatish, ekskursiya, amaliy ishlar, bayon, suxbat, texik vositalar, yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘quvchilarning nutqi rivojlantiriladi. Tevarak-atrofdagi narsa va xodisalarni kuzatish orqali o‘quvchilar analiz qilish, taqqoslash, predmet va xodisalarning o‘xshash va farqli tomonlarini topishga sodda va umumlashgan xulosalar chiqarishga o‘rganadilar. Ekskursiya mashg‘ulotlarida o‘quvchilar narsa va xodisalar bilan tabiiy sharoitda tanishadilar. Amaliy ishlar (gerbariy yoki boshqa biror narsani yasash, kalendar tutish) orqali sinfda olingan bilimlar mustaxkamlanadi, bevosita sezgi organlariga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan o‘quvchilarning sezgi organlari faoliyati, kuzatuvchangligi, diqqati rivojlanadi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining nutqiy taraqqiyotida savod o‘rgatish ishlari aloxida ahamiyatga ega. Savod o‘rgatishning alifbegacha davridan boshlab to oxirigacha doimiy ravishda o‘quvchilarning eshitish, ko‘rish idroki, umumiy, nutqiy motorika, mayda qo‘l muskullarining harakatchangligi rivojlantiriladi. Rivojlangan og‘zaki nutq asosida o‘quvchilar dastlabki o‘qish va yozish ko‘nikmalarini egallaydilar. Shu davrdan boshlab, o‘quvchilar og‘zaki nutq tovush va bo‘g‘inlar, so‘z va gaplardan iborat ekanligini anglay boshlaydilar. Ta’lim jarayonida o‘quchilarda o‘z fikrini atrofdagilarga izchillik bilan bayon etishga extiyoj tug‘diradigan sharoit yaratiladi. O‘quvchilar maktab binosi va xonalari, sinf jixozlari va boshqalar bilan tanishadilar va atrofdagilar bilan muloqatda bo‘lishga o‘rganadilar. Tevarak atrofdagi narsa va xodisalar yuzasidan turli savollar berishga o‘rgatish ishlari nafaqat nutq o‘stirish darslarida, balki qo‘l mehnati, rasm, jismoniy tarbiya, ashula, matematika darslarida ham

amalga oshiriladi. O‘qituvchilar o‘quvchilarni to‘liq, aniq, tushunarli javoblar qaytarishga o‘rgatib boradi. Bunda bola bajarayotgan ishlari, nima ishlar qilmoqchi bo‘lganliklarini, sinfda, maktabda va maktab atrofida ko‘rgan, kuzatgan narsa va xodisalar xaqida gapirib berishni o‘rganadilar. O‘quvchilar nutqini o‘stirishda ertaklar keng ishlatiladi. Ayrim ertaklar mazmuni savolga javob; yordachi, esga soluvchi savollar orqali bayon etishga o‘ratilsa, ayrimlarini mustaqil ravishda bayon etishga o‘rgatish mumkin. Ertaklar asosida o‘tkaziladigan insqenirovka, qo‘g‘irchoq o‘yini, rollar bilan o‘qish, diafilm, kinofilm, multiplikaqiya filmini namoish etish va hqlar bolaning dialogik nutqini o‘stirishga yordam beradi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining yosh hamda individual xususiyatlarini xisobga olgan xolda barcha sinflarda turli usullar bilan lug‘at ustidagi ishlar uyushtiriladi. Dastur talablariga muvofiq, barcha predmetlarda va ayniqsa, nutq o‘stirish, o‘qish va yozuv, ona tili darslarida o‘quvchilarning ichki va tashqi lug‘atini boyitish, impressiv va ekspressiv nutqni o‘stirish ishlari amalga oshiriladi. Amaliy grammatik mashqlar orqali o‘quvchilar grammatik va orfografik bilim va malakalarga ega bo‘lib, kichik xajmdagi matnlarni og‘zaki va yozma ravishda bayon etishga o‘rganadilar. Yordamchi maktabning yuqori sinflarida beriladigan elementar nazariy bilimlar o‘quvchilar bog‘langan og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, orfografik jixatdan savodli bo‘lishga yordam beradi. Grammatika va orforafiya mashqlari nutq o‘stirish ishlari bilan parallel ravishda amalga oshiriladi. O‘quvchilar ko‘chirib yozish, diktant, bayon va insholar yozishga, o‘z fikrlari, bilgan kechirganlarini atrofdagilarga og‘zaki va yozma shaklda bayon eta olishga o‘rganadilar. Yordamchi maktabda ona tili darslarida orfografiya bilan bog‘liq bo‘lgan nutq o‘stirish ishlari xilma-xildir. Ayniqsa antonim va sinonimlar ustida ishlash, umumlashtiruvchi so‘zlar, so‘z yasash mashqlari, gap va xikoya tuzish, matn yuzasidan savollar tuzish, savollarga yozma ravida javob qaytarish, reja tuzish,

saylanma bayon, ta’limiy diktantlar o‘tkazish ishlari va boshqalar keng o‘rin egallaydi. 5 sinfdan boshlab o‘quvchilarga so‘z turkumlari xaqida nazariy bilimlar beriladi. So‘z turkumlaridan ot, sifat, ravish, olmosh, sonlarni o‘rganishda o‘quvchilar lug‘ati atoqli, turdosh otlar, mavxum so‘zlar, buyum belgisi, harakati, sifatini bildiradigan so‘zlar bilan boyitiladi. Har bir darsda sintaksisga doir turli mashqlar bajartiriladi. Bu ishlarning barchasi o‘quvchilarning og‘zaki va yozma bog‘langan nutqini o‘stirishda katta ahamiyatga ega. Xikoya qilishga o‘rgatish usullari Bog‘langan og‘zaki nutqni o‘stirishda xikoya qilish, bayon etishga o‘rgatish muxim. Buni turli-tuman usullar bilan amalga oshirish mumkin. O‘qituvchining bergan na’munasiga o‘xshash bayon, xikoyaning rejasini tuzish, har bir rejadagi savolga oid xikoyaning bir qismini bayon bayon , rejani ravishda ravishda muxokama qilish, o‘qituvchi savollariga javob qaytarish, xikoya yuzasidan savollar tuzish, lug‘at ustida ishlash, qayta xikoya qildirish va boshqalar. Og‘zaki bayon qilishga o‘rgatish darsi taxminan kuyidagi tartibda amalga oshirilishi mumkin: 1.Kirish suxbati 2.Matnni birinchi bor o‘qib berish. 3.Asar yuzasidan suxbat o‘tkazish. 4.Matnni ikkinchi bor o‘qish. 5.Matnni o‘quvchilarga o‘qitish. 6.Matn mazmunini bayon etish. Qayta xikoya qildirish vaqtida o‘qituvchi jumlani boshlab beradi, o‘quvchilar davom ettiradi - o‘qituvchining o‘quvchilar bilan birgalikdagi bayoni; o‘qituvchi faqat boshlab beradi, bola oxirigacha mustaqil bayon etadi-takrorlab qayta xikoya qilish; Og‘zaki bayon vaqtida so‘z yoki jumlalarni eslatib turish(sekin aytish). Bolaning og‘zaki bayoni vaqtida yordamchi, esga soluvchi savollardan ham foydalanish mumkin. Savollar butun sinf o‘quvchilariga beriladi. Og‘zaki bayon vaqtida o‘quvchiga

sinfdoshlari ham yordam berishi mumkin. Bunda raxbatlantirish usuli keng ishlatiladi. Rollarga bo‘lib qayta xikoyalash, bayon etish ham mumkin. Bu usulni mavzuni mustaxkamlash bosqichida qo‘llash foydalidir. Darsning yakuniy qismida dramalashtirish usulini qo‘llash foydali. Bunda maxsus kiyim, dekoraqiya ishlatish (mavzuga oid saxna yaratish) yaxshi natija beradi. Maktab amaliy faoliyatida o‘quvchilar uchun, ularga tanish mavzu bo‘yicha bayon yozdirish tavsiya etiladi. Bayon og‘zaki yoki yozma shaklda olib borilishi mumkin. Og‘zaki ravishda so‘zlab berishga o‘rgatish xaqida avvalgi bo‘limlarda batavsil gapirilib o‘tilgan. Bu yerda esa asosan, yozma bayon yozilishi xaqida fikr yuritiladi. Ta’lim berish jarayonida yozma bayonga o‘rgatishning ahamiyati katta. Bunda o‘quvchilar olgan bilim va malakalarini amaliy ravishda qo‘llashni o‘rganadilar. O‘qib chiqilgan matn mazmunini yozma ravishda bayon etish mashg‘ulotlari 1-4 sinflarda ham o‘tkazilgan. Ammo bu mashg‘ulotlar oddiy uslubda, sodda shaklda amalga oshirilgan. Sababi, o‘quvchilarda u vaqtda grammatik va orfografik jixatdan to‘g‘ri yozish malakalari xali shakllanmagan. Yuqoriroq sinflarda esa, yozma ishlar keng qo‘llanilganligi, badiiy asarni ko‘proq taxlil qilinganligi tufayli bayonlar ko‘p yoziladi. Bu jarayonda bayon yozish uchun tanlangan material jiddiy ahamiyatga egadir. Bayon uchun mavzu, material darak gaplardan iborat bo‘lgan, ma’lum sujetni xikoya qiluvchi, voqeylik asta-sekinlik bilan ta’riflanadigan kichik bir matn tanlanadi. Bayon mavzusini maxsus tuzilgan to‘plamlardan yoki ukish kitoblaridan tanlash mumkin. Lekin bayon yozishga kirishmasdan avval aqli zaif o‘quvchilarda bu jarayonda uchraydigan xususiyatlar aniqlanishi keraq Bayonni maqsadga muvofiq yozish uchun, mavzu o‘quvchilarga tanish bo‘lishi, voqeylik sodir bo‘layotgan jarayonlar tomonidan to‘g‘ri anglanilgan bo‘lishi keraq Buning uchun o‘qib chiqilgan mavzuni taxlil qilib, reja tuzish tavsiya qilinadi. Bayon, aslida ma’lum tuzib tuzib yozilishi, so‘ng yangi jumlalarni tuzib, orfografik jixatdan taxlil etilib, so‘ng daftarga yozishlari keraq Shu tariqa

yozilgan bayon, bayonga qo‘yilgan talablarga mos deb topilsada, o‘quvchilar ko‘pincha bayon yozishga tayyor emas. Shuning uchun mavzu yoritilishidan avval, uni albatta taxlil qilib, o‘quvchilar tomonidan qay darajada o‘zlashtirilganligini tekshirish darkor. Yordamchi maktab o‘quvchilari bayyon yozish vaqtida o‘z faoliyatini to‘g‘ri tashkil eta olmaydilar. Ular mavzuni tushingan bo‘lsa ham, tuzilgan rejani muvofiq ravishda ishlata olmaydilar. Natijada tuzilgan reja o‘quvchilarga yordam berish o‘rniga qiyinchilik tug‘diradi. Bunday xususiyatni xisobga olgan xolda o‘qituvchi tuzilgan reja savollariga to‘g‘ri javob berish mashqlarini o‘tkazib borishi keraq Aqli zaif o‘quvchilar tuzilayotgan jumlalarning orfografiyasiga e’tibor bermaydilar. Shu tufayli bayonlarda, diktant yozishga nisbatan ko‘proq xatolarga yo‘l qo‘yiladi. Aqlan zaif o‘quvchilar bayonlarida ko‘pincha jumlalarning o‘zaro bog‘lanishida ham xatolar kuzatiladi. Bunday xatolarni bartaraf etish uchun o‘quvchilarni yozib bo‘lgan jumlalarini o‘qib berishi, so‘ng keyingi jumlalarni tuzib, yozish tavsiya etiladi. Ba’zan ukuvchilar tuzilgan jumlalarni yozish jarayonida qiyinchiliklar va xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Chunki ba’zi o‘quvchilarning yozish darajasi (texnikasi) ancha sust rivojlangan bo‘lib, aynan yozishning o‘zi ular diqqatini jalb etib, ammo qanday yozish va nimalar yozayotganini nazorat qilishga qiziqmaydi. Shu sababli ham ular bilan jumlalar tuzish, xato yozmaslik kabi jarayonlarni mashq qilib borish tavsiya etiladi. Xatolarni oldini olish uchun o‘quvchilarga qisqa va sodda jumlalar tuzib yozishga o‘rgatish keraq Bu faoliyat kuyidagicha amalga oshirilishi mumkin: 1.Yozilishi kerak bo‘lgan mavzuni yaxshilab o‘qib chiqish va uni taxlil qilish; 2.Yozish uchun tanlangan mavzuni tayyor reja asosida tuzish yoki taxlil qilib chiqish; 3.Jumlalarni tuzish va ularning yozilishini muxokama qilish 4.Bobni yozish. 5.Bajarilgan ishni o‘quvchilar bilan birga taxlil qilib chiqish.

Bayon yozishda reja tuzish muxim ahamiyatga ega. Reja matndagi har bir parchani aloxida taxlil etib, aniqlab olishga yordam beradi. Yordamchi maktabning 5 sinfida bayon yozishga o‘rgatish uchun: 1.rejaning birinchi punkti o‘qib chiqiladi va jamoa bilan nima xaqida yozish kerakligi muxokama qilinadi. 2.Birinchi jumlaning qanday yozilishi va qaysi orfografik qoidalarga amal qilish zarurligi ko‘rib chiqiladi. 3.Tuzilgan jumlalar daftarga yoziladi. Xuddi shu uslublar keyingi bayon yozishlarda ham ishlatiladi. Keyinchalik bu ish murakkablashib, og‘zaki ravishda ifodalanib, jumlalar butun bir abzaq shaklida yoritilishi mumkin yoki o‘quvchilar mavzuni deyarli to‘la anglab, tushunib bo‘lganidan so‘ng, og‘zaki ravishda yana bir marta ko‘rib chiqiladi, so‘ng yozma ravishda bayon yozishga kirishiladi. Ishni kuyidagi tartibda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: -Yozishga qo‘l urmasdan avval reja bo‘yicha nima yozish kerakligini eslash; -Yoziladigan jumlani esga tushirib, shivirlab aytib ko‘rish; - so‘zlarni xatosiz yozilishini o‘ylab ko‘rish; -ruchkani qo‘lga olib, jumlani yozish; -yozilganni o‘qib, tekshirib chiqish. Bayon yozish jarayonida o‘quvchilar o‘qituvchiga kerakli savollar bilan murojat qilishlari mumkin. Reja asosida yozilgan bayondan tashqari, yordamchi maktab yuqori sinf o‘quvchilari uchun savollarga yozma ravishda javob berish usuli ham qo‘llanishi mumkin. Savollar matnni to‘liq yoki qisqartirib bayon etish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Bog‘langan yozma nutq o‘stirishga qaratilgan maxsus ish faoliyatlaridan biri- insho yozishga o‘rgatishdir. Bayon tayyor matn asosida olib boriladi. Insho esa ijodiy faoliyat bo‘lib, o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishga qaratilgan. Yordamchi maktab o‘quvchilari uchun har qanday xayoliy ijodiy faoliyat murakkablik qiladi. Aqlan zaif o‘quvchilarga insho yozishga o‘rgatish ancha

murakkabligini yoddan chiqarmaslik kekraq Insho yozishga bolani tayyorlash zarur. Buning uchun o‘qituvchi boshlab bergan xikoyani davom ettirish, savollarga javob yozish, tashlab ketilgan jumlalarni tiklash, berilgan so‘zlar ishtirokida matn tuzish, ko‘makchi so‘zlardan foydalanib, ishni tashkil etish tavsiya etiladi. Odatda o‘quvchilar uchun mavzuni boshlab berish uslubi ijobiy natija beradi, chunki boshlash yoki oxirini yozish o‘quvchilardan kuch talab etadi. Boshlanilgan insho mavzusi o‘quvchilar bilan birgalikda muzokara qilinib, so‘ng oxirgi kismni o‘ylab, yakunlashtiriladi. Bu usulni qo‘llashda shunisi muximki, o‘quvchilar o‘qituvchi yordamida, yoziladigan jumlalarni bir necha variantlarini keltirib, so‘ng bir bitimga kelishilib, inshoni yozadilar. Insho mavzusi o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadigan bo‘lib, xajmi uncha katta bo‘lmasligi kerak. Insho o‘quvchilarda ijobiy ta’surot qoldirib, ularni emoqional jixatdan jonlantirib yuboradigan bo‘lishi keraq Mavzu o‘quvchilar diqqatini tortmasa, ularda qiziqish uyg‘otmasa, tabiiyki ijobiy natija bermaydi. Bolalarda insho yozishga qiziqishni uyg‘otishda yengilroq mavzudan, murakkabroq mavzuga o‘tish uslubini qo‘llab, har bir mavzuni mantiqaviy tuzilishi aloxida ko‘rib chiqilishi lozim. Bunda quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq: 1.Mavzu konkret, aniq bir masalaga qaratilgan bo‘lishi keraq 2. Malum konkret faktni o‘quvchilar o‘zlari belgilaydi. Inshoda umumiy xolat ham mustaqil yoritilishi lozim; 3.O‘quvchilarda mavzu sababiy bog‘lanishni o‘ylashga qaratilgan bo‘lib, qanday xolat natijasida nima sodir bo‘lganini tushuna bilishlari keraq (sabab-oqibat); 4.Mavzu qarama-qarshi xolatni keltiradi (kim kuladi, kim xafa bo‘ladi kabi) 5.Mavzu konkret tushunchaga olib keladi (faxm-farosatli bola)6.Mavzu shunday tanlanishi kerakki, undagi bir xolat ikkinchi xolatni inkor etadigan bo‘lsin (so‘zlagandagina botir edi). Gnezdilov M.F. yordamchi maktabda inshoni kuyidagi bosqichlar bo‘yicha yozishga o‘rgatishni tavsiya etadi:

-Insho mavzusini anglab olish; -Insho konkret mavzuga qaratilganligini tushunish; -Reja tuzish; -Insho yozishga tayyorgarlik ko‘rish( matnni butunligicha,yaxlit yoki ayrim qismlarini ko‘rib chiqish, noaniq so‘zlarni aniqlash, tushuntirish); -Inshoni yozish. Mavzuni to‘g‘ri va aniq tushunishi inshoning muvaffaqiyatini belgilaydi. Birinchi turdagi insho mavzulari o‘quvchilarda deyarli qiyinchilik tug‘dirmaydi. Ba’zida, faqatgina ayrim so‘zlarga izox berish talab etiladi. Ikkinchi turdagi insho yozish uchun ma’lum xodisa mavzusi berilganda xodisa xaqida umumiy tushuncha beyeriladi. Lekin aynan qanday xodisa ruy berganligini o‘quvchilar o‘zlari o‘ylab yozishlari keraq Masalan, «O‘rmondagi xodisa» Qolgan turdagi mavzularni insho qilib yozish- mantiqan bog‘lanilgan murakkablikni talab qiladi. Masalan, «Olovdan chiqqan baxtsizlik» muvzusini yoritishdan avval, olov tufayli sodir bo‘lgan xolqdisani yozib, so‘ng nima uchun bu xolat ro‘y berganini ifodalab berishi keraq Yoziladigan insho mavzusi o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘tkazgan suxbatidan so‘ng belgilanadi. O‘qituvchi ma’lum savollar orqali sodir bo‘lgan yoki bo‘ladigan voqeylikni tushuntiradi, aniqlik kiritadi va inshoning rejasini , ya’ni matn mazmuniga ravshanlik kiritadigan savollarni belgilab boradi. Shu bilan birga bu borada nima yozilishi kerak? Xozir nimani yozasiz? Kegin nima xaqida yozish kerak? kabi savollarni berib borish, ayrim to‘ldirishlar kiritib boriladi. Odatda o‘quvchilar reja tuzishda faol ishtirok etadilar, muzokara qiladilar, kerakli jumlalarni birin ketin tuzadilar va reja tuzilib bo‘linganidan so‘ng doskaga yoziladi, daftarga ko‘chirib olish o‘quvilarga tavsiya etiladi. Reja daftarga yozilganidan so‘ng o‘quvchilar mavzuni yozishga tayyorlanadilar. O‘quvchilar yozmoqchi bo‘lgan parchani qisqacha og‘zaki gapirib, so‘ngra o‘z so‘zlari bilan, boshqacharoq qilib yozadilar. Mavzuning boshlanishida qiyinroq jumlalar takrorlanib, mustaxkamlanib, o‘quvchilar

yoritishi kerak bo‘lgan mavzu xaqida yetarli bilimga ega bo‘lganlaridan keyingina jumla yoziladi. Insho yozish vaqtida o‘quvchilar o‘qituvchiga savollar berib borishlari mumkin. Ma’lum mavzuni yoritishda o‘quvchilar inshoni xikoya tarzida yozibkina qolmasdan, balki voqeylik yoki xodisalarni ta’riflab yozishlari ham mumkin. Maktab tajribasiga asoslangan xolda uyushtirilgan ekskursiyani ta’riflab yozish, ma’lum bir mehnat jarayoni va uning natijasini ta’riflash, tabiat xodisalaridan biri xaqida ta’riflab yozish kabi va boshqalar. Bu turdagi insholar o‘qituvchidan jiddiy tayyorgarlik va maxoratni talab etadi. O‘qituvchi oldindan maxsus reja tuzib, unga masalan kuyidagilarni kiritadi: 1.Ekskursiya qayerga uyushtirilgan? 2.Ekskursiya nima maqsadda uyushtirildi? 3.Ekskursiyaga kim raxbarlik qildi? 4.Ekskursiya paytida nimalar kuzatildi? 5.Ekskursiyadan olingan ta’surotlar nimadan iborat? Bu ish turida ayniqsa ikki xolatga e’tibor berish lozim-o‘qituvchilarga nima xaqida yozishi kerakligini o‘rgatish va jumlalarni xatosiz, to‘g‘ri yozishga o‘rgatish. Mehnat faoliyatida mustaqil bajarilgan maxsulotni va uning yaratilishini ta’riflab berish kuyidagi reja asosida amalga oshirilishi mumkin: 1.Qanday maxsulot ishlab chiqarish topshirig‘i berildi? 2.Qaysi material va qanday asboblardan foydalanildi? 3.Ish faoliyati qanday tartibda tashkil etildi? 4.Kim ish maxsulotini qabul etdi va qanday baxoladi? 5.Tayyorlangan ish maxsulotidan kimlar va qanday qilib foydalanadi? Ushbu ish boshqacha tarzda ham amalga oshirilishi mumkin. Bayon va insholarni tekshirish va ularni taxlil etish.

O‘quvchilarning yozma ishlarini tekshirish va baxolash muxim ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu ishlar nafaqat nazoratqilish, balki o‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarining ortganligini kuzatish imkonini beradi. Bu faoliyat kuyidagicha tashkil etilishi mumkin: 1.O‘quvchilar inshoni yozib bo‘lganidan keyin daftarlar yig‘ib olinadi, tekshiriladi, xatolari tuzatiladi. Orfografik va puktuaqion xatolar ko‘k rang bilan tuzatiladi, tagidan chizib qo‘yilmaydi, maxsus belgilar qo‘yilmaydi. O‘quvchilar diqqatini jalb etish maqsadida qizil rang bilan quyidagilar belgilanadi: -Gap ma’no jixatidan noto‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa tagiga to‘lqinli chiziq chiziladi; -So‘zlar tushib qorlodirilgan bo‘lsa –V kabi belgisi bilan; -Ortiqcha so‘zlar qovus ichiga olinadi va o‘chiriladi; -Gap ichida so‘zlar ketmaketligi buzilganda so‘zlar ustidan raqamlar qo‘yib chiqiladi; -Noto‘g‘ri yozilgan so‘z qo‘shimchalari tagiga chiziladi. 2.Aloxida bir darsda xatolar ustida ish olib boriladi. Ushbu darsning maqsadi o‘quvchilarga tushuntirilib, eng yaxshi yozilgan insho hammaga o‘qib beriladi va bu ishning afzal tomonlari tushuntiriladi, ya’ni yozma ishning konkret, tushunarli va ayniqsa chiroyli tuzilgan jumlalari xaqida o‘qituvchi to‘xtalib o‘tadi. Bunday ishlarni namoish etish muxim, chunki yordamchi maktab o‘quvchilarida taqqoslash yo‘li bilan anglash qobiliyati nisbatan yaxshiroq rivojlangan bo‘ladi, ular birinchilar qatorida bo‘lishni juda istaydilar. Keng tarqalgan xato va kamchiliklar taxlil qilinadi va ularni tuzatish, bartaraf etish, oldini olish yo‘llari tushuntiriladi. 3. So‘zlarda uchragan xatolarni turli mashqlarni bajartirish yo‘li bilan to‘g‘ri yozishga o‘rgatish. 4.Va, nixoyat, daftarlar o‘quvchilarga tarqatiladi, ular o‘z yozma ishlarini ko‘rib chiqadilar. So‘ng o‘qituvchi ba’zi o‘quvilardan qanday xatoga yo‘l qo‘yganliklari va ularni qanday tuzatish kerakligi xaqida so‘raydi va darsni yakunlaydi.

Yordamchi maktabning 4 sinfidan boshlab, ona tili darslarida yozma nutqni o‘stirish maqsadida bayon va insholar o‘tkaziladi. Bayon yozish uchun matn shunday tanlanishi kerakki, uning mazmuni o‘quvchilarga yaxshi tanish bo‘lsin va uning tarkibida o‘tilgan grammatik materialga oid so‘zlar soni ko‘p bo‘lsin. Yordamchi maktabda insho, faqatgina bola uchun nixoyatda yaxshi tanish bo‘lgan, uning faoliyati bilan, boshidan kechirgan voqea-xodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan mavzular bo‘yicha o‘qituvchining yordami bilan yoziladi. Insho uchun mavzu tanlashda uning xayotiyligi, tuzilishi va tarkibi, tarbiyaviy ahamiyati xisobga olinishi lozim. Bayon va insho o‘quvchilarni fikrni keng ko‘lamda va har xil shaklda bayon eta olish qobiliyatini o‘stirishga katta yordam beradi. Yozma bog‘langan nutqni o‘stirishda yordamchi maktab o‘quvchilarini bog‘langan yozma nutqning eng murakkab turi - ish qog‘ozlarini yozishga o‘rgatish muxim ahamiyatga ega. Mustaqil xayot kechirishda xat, ariza, tarjimai xol, e’lon, telegramma, spravka, tasnifnoma, tilxat va boshqa ish qog‘ozlarini yozishga o‘rganish uchun avvalom bor bayon va inshoni yozishga o‘rgatish lozim. Dasturda bog‘langan yozma nutqni o‘stirish borasida ish qog‘ozlariga katta o‘rin ajratilgan. 3.Yordamchi mehnat tyalimi maktabida ish qog‘ozlari ustida olib boriladigan ishlarning vazifasi, mazmuni. O‘zbekiston Respublikasida o‘zbek tiliga «Davlat tili» maqomi berilishi munosabati bilan barcha korxona, muassasa, tashkilot va birlashmalarida ishni o‘zbek tilida yuritishga o‘tildi. Mehnat ta’limi maktabi o‘quvchilari maktabni bitirgach korxona, muassasalarda mustaqil ishlab, faoliyat ko‘rsatib, zarur bo‘lganda, har qanday ish qog‘ozini hatosiz, to‘g‘ri yoza bilishlari kerak.

Ish kog‘ozlarini yoza olish - olingan bilimlarni amaliy hayotga bevosita tadbiq etish demakdir. Ish xujjatlarisiz na bir muassasa, na bir tashkilot faoliyat ko‘rsata oladi. Ish kog‘ozlari - kishilarning uzoq ish va mehnat munosabatlari jarayonida tarkib topgan muayyan shakl va izchillikda tuzilgan va yozilgan hujjatdir. Nutq madaniyati-madaniyatli, ma’lumotli kishining muqim fazilatidir. Bunday odam tafakkur qila bilishi va uz fikrlarini og‘zaki hamda yozma shaklda to‘g‘ri, aniq, chiroyli ifodalay bilishi kerak. Buiing uchun esa fikr aniq va izchil, asosli bo‘lib, tilning grammatik so‘z va orfoepik me’yerlariga rioya etilishi muhimdir. : Ma’lumki, har bir kishiga mustaqil ishlab chiqarish faoliyatida turli tuman xujjatlar yozishga to‘g‘ri keladi. Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, bitimlar, arznoma, qarznomalar, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin qujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan har xil bo‘lgan: xabar, farmoyish, bildirish, tasdiqlashlar. : XIX asrda Qo‘qon xonligida keng tarqalgan xujjatlardan biri Pattadir. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, maxsulot, urug‘ yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o‘ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip turg‘unlashgan. «Umuman, o‘tmish hujjatlardagi muayyan turg‘un tarkib va qolip o‘zbek xujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil maxsuli ekanligining dalilidir" deb yozilgan "Uzbek tilida ish yuritish" nomli N.Maxmudov, A.Madvaliyev, N.Maxkamov, M. Aminovlarning kitobida. Xozirgi kunda O‘zbekistonda ushbu kitob asosida ish yuritilmokda. Kitobning dastlabki boblarida ish yuritish xujjatlarining o‘ziga xos xususiyatlari, turlari, umumiy metodik tomonlari hamda xujjat tili ustida to‘xtalib o‘tilgan. Xujjatlar xizmat va shaxsiy xujjatlarga bo‘linadi. Xizmat Hujjatlari muassasa, tashkilot, korxoma yoki ularning vakolatga ega bo‘lgan mansabdor

shaxslari nomidan bo‘ladi Bayonnoma, tavsifnoma, dalolatnomalar shular jumlasidandir. Alohida fuqorolar nomidan yozilgan xujjatlar-tarjimai Hol, ariza, ishonchnoma, xat va shu kabilar shaxsiy xujjatlarga kiradi. Xujjatlar tarixiy manba, dalillash, guvoxlik vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Yaratilishi o‘rniga ko‘ra hujjatlar ichki va tashqilarga bo‘linadi. Ichki xujjatlar ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan xujjatlardir, Muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashqi Hujjatlardir. Xujjatlar mazmuniga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: Sodda va murakkab xujjatlar. Sodda xujjat muayyan bir masalani o‘z ichiga oladi. Murakkabi zsa ikki xil yoki undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi. Mazmun bayonining shakli jihatidan xususiy (individual), namunali (tipovoy) va bir xil qolipli (trafaretli) xujjatlar farqlanadi. Xususiy xujjatlarning asosiy belgilaridan biri bu matnning o‘ziga xosligi, betakrorligi, hamisha ham bir andozada bo‘lmaganligidadir. Bunday xujjatlarda , muayyan doimiy tarkib mavjud bulsada, bevosiga mazmun bayoni bir qadar erkin bo‘ladi. Namunali xujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan bog‘liq, bir-biriga o‘xshash va ko‘p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z yachiga oladi. 1qolipli xujjatlar, odatda oldindan tayyorlangan bosma ish qog‘ozlariga yoziladi, bunday xujjatlarda ikki turli axborot aks etadi, ya’ni o‘zgarmas (oldindan tayyor bosma matnda ifodalangan) va o‘zgaruvchi (xujjatni tuzish paytida yoziladigan) axborotlar; shuning uchun bu turdagi xujjatlarga nisbatan ko‘pincha «yozmoq» emas balki «to‘ldirmoq» so‘zi ishlatiladi. qolipli hujjatlar sirasiga, masalan, ish xaqi yoki yashash joyi haqidagi ma’lumotnomalar, ayrim d’alolatnomalar xizmat - safarlari guvoxnomalari va boshqa ko‘plab xujjatlarni kiritish mumkin. Xujjatlarni to‘g‘ri yozish uchun o‘quvchilarning, birinchi navbatda, bog‘langan og‘zaki va yozma nutqi yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak. Xujjatni tayyorlash va rasmiylashtirishda eng avvalo o‘zbek tilining barcha asosiy qonun va

qoidalarini ma’lum darajada tasavvur etish zarur. Har bir o‘quvchi o‘zbek tilining imlosi, tinish belgilari va uslubiy qoidalarini egallagan bo‘lishi kerak. Xujjatlar matnining xolislik, aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlikdan iborat zaruriy sifatlarni xujjatchilik tilining o‘ziga xos uslubi, undagi uziga xos so‘z qullash, morfologiya va sintaksis orqali amalga oshiriladi. Xujjatlar tilida ot turkumiga iod so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi. Xatto fe’l bilan ifodalanuvchi harakat va xolatlar ifodasi uchun ham ota yaqin so‘zlar ishlatiladi, masalan: "tayyorgarlikning borishi haqida", "qarorning bajarilishi haqida", "yordam berish maqsadida", "qabul qilishingizni so‘rayman" kabi va boshqalar.Fel shakllarining qo‘llanilishida ham bir muncha o‘ziga xosliklar mavjud. 3 shaxs buyruq-istak maylidagi yoki utgan zamondagi fellar nisbatan ko‘proq ishlatiladi, jumladan: kurib chiqildi, eshitildi, qaror qilindi, bajarilsin, tasdiklansin, bo‘shatilsin, tayinlansin, topshirilsin, qabul etilsin. Xujjatlardagi gan ko‘rinishi, odatda tasniflash, mayda qismlarga ajratish, qayd etuvchi va qaror qiluvchi kismlarning birligiga, umuman sabab-oqibat va shart oqibat munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham hujjatlarda nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyuhiq bo‘lakli gaplar ko‘p qo‘llaniladi. Lekin gan tarkibidagi so‘z tartibiga qatyiy rioya qilinadi. Asosan darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Xujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Ayrim shaxs tomonidan yozilgan xujjatlar zsa yo birinchi shaxs ko‘plik sonda, yoki uchinchi shaxes birlik sonda rasmiylashtiriladi: "... ga ruxsat berishingizni suraymiz", "deb xisoblaymiz", " ma’muriyat talab qiladi", "boshqarma so‘raydi" kabi va shu kabilar. Xujjatlar matnini tuzishda turg‘unlashgan, qoliplashgan, so‘z birikmalaridan kengroq foydalansh lozim. Chunki qoliplashgan, yagona doimiy shaklga ega bo‘lgan so‘z tizimlari, iboralar muxandistlik psixologiyasining ma’lumotlariga ko‘ra, so‘z birikmalariga qaraganda 8-10 marta tez idrok qilinar ekan. Buning ustiga, qoliplashgan so‘z birikmalari hujjatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish jarayonlarini anchagina tezlashtirish imkonini beradi. Har bir Rning

moxiyati va maqsadi bilan bog‘liq ravishda o‘ziga xos qoliplashgan sintaktik tizimlar qo‘llanishishi mumkin. Xujjatchilik takomillasha borgan sari qoliplashgan birikmalar g‘am ko‘payib, mukammallashib boradi. Buning natijasida xqjjatlarni tuzish va rayemiylashtirish ishi ham bir qadar yengillashadi. Hujjatdagi fikrni aniq lo‘nda bayon qilishda xat boshining ahamiyati katta. Har bir alohida fikr xat boshi bilan ajratilishi, bir xat boshidan ikkinchi xat boshigacha bo‘lgan matn 4-5 jumladan oshmasligi maqsadga muvofiq. Xo‘jjatchilikda imlo va tinish belgilari masalasiga alohida e’tibor berish kerak. Xujjatning nomi bosh harf bilan yoziladi. Ish qog‘ozlarini yozish qoidalari : 1.Xujjatlarni o‘chirish yoki tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi. 2. Ish qog‘ozlarining har bir turi umumqabul etilgan shaklda va ma’lum izchillikda yoziladi, tuziladi. 3.Hujjatning matni qisqa, ravon, aniq va mantiqli bayon qilinishi shart. 4. Xujjatlarda faqat umum qabul qilingan qisqartma so‘z- lardan foydalaniladi. ' 5. Ish qog‘ozlarida biror shaxsga murojaat etilganda "Siz" olmoshi bosh harf bilan yoziladi. 6. Son odatda raqam bilan yoziladi. Pul qujjatlarida raqamdan so‘ng qavs ichida shu raqamning so‘zdagi ifodasi ko‘rsatiladi. 7. Arab raqamlari bilan ifodalangan tartib sonlaridan so‘ng qo‘shimcha yozilmay, uning o‘rniga - defis qqo‘yiladiRimraqamlaridan so‘ng xech qanday qo‘shimcha yozilmaydi. 8. Turli belgi va son ifodalari bir xil shaklda yoziladi №,% (telegrammalarda bular so‘z bilan raqamli band, foiz kabi ifodalanadi.).

9. Ish qog‘ozlarida ularning imzolanishiga rioya etiladi: avval xujjatga imzo chekadigan mansabdor shaxs lavozimining nomi,so‘ng shaxsiy imzosi va familiyasi ko‘rsatiladi. 10.Xujjatlarda sanalar arab raqamlari bilan yoziladi. 11. Xujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. 4.Mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilar nutqiniig leksik tomoni ustida olnb boriladigan ishlar tizimi. Mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, nutqiniig leksik komponenti ustida ishlash murakkab jarayon bo‘lib, quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin: /. notanish so‘z va iboralar bilan tanishtirish; 2. so‘zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish; 3. o‘quvchi nutqida kam ishlatiladigan so‘zlarni faol so‘zlarga aylantirish; 4. O‘quvchi nutqidagi keraksiz, parazit so‘zlarni (anaqa, anu, nima edi va x.k. larni yo‘qotish, bartaraf etish; So‘z tovush yoki tovushlardan iborat biror ma’no bildiruvchi nutq birligi, gap bo‘lagidir. So‘z orqali biz fikrimizni, aniq va mavxum tushunchalarni ifodalaymiz, "Leksikologiya" bulimi so‘zning uz va kqchma ma’nosi, ma’nodosh (sinonim) so‘zlar, shakldosh( omonim) sqzlar, talaffuzi yaqin, ma’nosi farq qiluvchi paronim) so‘zlar, tarixiy so‘zlar, yangi va eskirgan so‘zlar, kasb- xunarga oid so‘zlar, shevaga oid so‘zlar, atamalar, olinma so‘zlar ibora va tasviriy ifodalarga oid materiallarni kamrab oladi. So‘zlar faoliyatning barcha jabxalarida-oilada, ko‘chada, maktabda, dars jarayonida o‘zlashtiriladi. Matematika, mehnat, tarix musiqa fani va boshqa fanlar, radio, teleko‘rsatuvlar, matbuot, badiiy adabiyot, bolani o‘rab turgan ijtimoiy muxit- hamma, hammasi o‘quvchining so‘z boyligini oshirish manbaidir. O‘quv faoliyati insonning kundalik turmushi va turli soxalardagi faoliyati davomida vujudga keladigan, boshqa odamlar bilan muloqotga kirishish ehtiyojini

qondirishni ta’minlovchi muhim jarayondir. Ushbu faoliyatning eng oddiy usullarini odam bolalik chog‘ida kattalar bilan muloqotga kirishish orqali egallaydi. Nutqiy faoliyatni amalga oshirish qobiliyati bolaning aqliy jihatdan rivojlanishi jarayonida takomillasha boradi. Bu qobiliyatning takomillashishi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: 1. Nutq faoliyati kundalik turmush bilan bog‘liq muloqotlarni amalga oshirash vositasi sifatida mustaxkamlanib boradi. 2. Bu faoliyat insonning turli sohalaridagi faoliyati jarayonida paydo bo‘ladigan muloqot extiyojini qondiruvchi vosita hisoblanadi. Nutq faoliyatining kundalik muloqotni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar me’yorda rivojlangan bolalarda ham tabiiy sharoitda yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi. Ammo nutq faoliyatini insonning turli soxalardagi faoliyati, ayniqsa, aqliy mehnat jarayonida yuzaga keladigan muloqotni ta’minlay oladigan darajaga yetkazish uchun maxsus nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini, maxsus ta’limni joriy qilish zarurati tug‘iladi. Insonning muayyan faoliyati uning uning nutqiy faoliyati uchun tabiiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Afsuski, ona tili darelarida bunday kuchli va ta’sirchan omildan tuliq foydalanishning imkoni yo‘q. Darslarda o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat o‘qituvchining rejasi bo‘yicha o‘qaziladigan ta’limiy maqeadlar bilan cheklangan, bir taraflama faoliyatdir. Shu sababli, nutk faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha ruxiy kechinmalar o‘qituvchi tomonidan turli ta’limiy usul va vositalar yordamida sun’iy ravishda yuzaga keltiriladi. Bunday ta’limiy usul va vositalar o‘quvchining ongiga tashqaridan ta’sir etishga mo‘ljallanganligi uchun, ular har doim ham kerakli ruxiy kechinmani yuzaga keltira olmaydi. Natijada o‘quv nutqiy faoliyatini yo‘lga qo‘yishda bir qator jiddiy qiyinchiliklarpaydo bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘quv nutq faoliyati bilan tabiiy nutq faoliyati o‘rtasidagi farq tobora kuchayib boradi. Nutq o‘stirish, lug‘at ustida ishlash, so‘zlarnn tushuntirish, nutqning talaffuz, leksik, sintaktik tomonlari ustida olib boriladigan barcha ishlarning asosiy

maqsadlaridan biri bo‘lgan vazifa, yaa’ni nutq ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, o‘z fikrlarini nutq orqaln bayon eta olishga o‘rgatish uchun eng qulay sharoit faqat tabiiy nutq vaziyatidagina mavjud bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi kunda eng ilg‘or nutq o‘stirish tizimlarini yaratihda asosiy e’tibor o‘quv nutq faoliyatini imkoni boricha tabiiy nutq faoliyatiga yaqinlashtirishga harakat qilinishi bejiz emas. Mana shu prinsipial harakterga ega bo‘lgan qoidani ona tili darslarida izchil ravishda qo‘llash uchun avvalo an’anaviy o‘qitish usullari va o‘quv vositalarini taxlil qilib, ularni qo‘llash paytida tabiiy nutqga xos bo‘lgan ruhiy jarayonlar qay darajada ta’minlanishini aniqlash talab etiladi. O‘quvchilarning so‘z boyligini qstirishda quyidagi an’anaviy usullardan foydalanish maqsadga muvofiq: 1.So‘z ma’nolarini izohlab berish, taqqoslash va sharhlash. Bu usul ko‘proq ma’nosi va shakli bir biriga yaqin yoki keskin farq qiladigan so‘zlarni izohlashda qo‘l keladi. Nutqimizda bunday so‘zlar anchagina qismni tashkil atadi. Masalan, -i, -u tovush (harf) larining talaffuzi va imlosi urganilar ekan, urush-urish, tushum-tushim singari so‘zlarni taqqslash orqaliularning ma’nosi, talaffuzi, imlosini sharqlash mumkin. Qo‘shma otlar va ularning imlosi haqida gap ketganda paxtagul, gulbozor singari qo‘shma otlarni paxta guli, bosh og‘rig‘i, gul bozori singari so‘z birikmalari bilan taqqoslash mumkin. ' 2. So‘zlarni kuzatish. Kuzatish ham taqqoslash kabi keng qo‘llaniladigan aqliy faoliyat bo‘lib, unga asoslangan topshiriqlar o‘quvchilarniig fikrlash faoliyatini rivojlantirishga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bunday topshiriklardan darsning har qanday bosqichida ham foydalanish mumkin. O‘quvchilar berilgan so‘z va iboralarni kuzatib, ularning o‘zlariga zarur narsalarni ajratib oladilar va shu asosda muayyan xulosaga keladilar. Berilgan so‘z, so‘z birikmalari, gap va matnlarni kuzatish jarayoni ayni vaqtda bolalarning so‘z boyligini oshirish jarayoni bo‘lib, bu usuldan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.

3. So‘zlarni ma’lum belgilarga qarab guruxlarga ajratish. Guruxlash aqliy faoliyat bqlib, u nutq o‘stirish davrida bolalarning so‘z boyligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu usul so‘zlarni angltayotgan ma’nosi, so‘z turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi. Guruxlash – taqqoslash va kuzatish bilan chambarchas bog‘langan. So‘zlarni guruxlash uchun, avvalo kuzatish yoki taqqoslashdan foydalanishga to‘g‘ri keladi. 4. Ma’lum bir guruxdagi so‘zlar ro‘yxatini mustaqil ravishda tuzish. O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish maqsadida ularga ma’lum bir guruxdagi so‘zlar lug‘atini tuzishni topshirish mumkin. Ma’lum bir mavzu o‘rganilgandan keyin mustaqil ish sifatida topshiriq berish mumkin. Ona tili darslarida ma’lum bir so‘zning ma’nosini sharxlash, so‘zlar ro‘yxatini tuzish kabi amaliy ishlarga tez-tez murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Ona tili mashg‘ulotlarida nutq o‘stirish borasida o‘quvchilar nutqini ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh va qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, uyadosh so‘zlar, tasviriy ifoda va iboralar bilan boyitishga aloxida e’tibor berish kerak. Chunki bu so‘zlar tilimizning leksik boyligi, fikrni badiiy ifodalashning eng asosiy vositasidir. Shunday qilib, yordamchi mehnat ta’limi maktabida nutq o‘stirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish, birinchi navbatda, ularning so‘z boyligini, leksik komponentini oshirishni taqozo etadi. O‘quvchilarni doimiy ravishda, ular birinchi marta duch kelayotgan yangi so‘zlar bilan tanishtirib borish, so‘zlarning yangi ma’no qirralarini ochib berish, nutqdagi kam istemol so‘zlarii ser iste’mol so‘zlarga aylantirish, adabiy til uchun zid bo‘lgan so‘zlarni o‘quvchilar vutqidan chikarib tashlash faqat ona tili fanining emas, balki maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarning, shuningdek oila va jamoatchilikning asosiy vazifasidir. Ona tili mashg‘ulotlarida kuzatish va taqqoslashdan foydalanib, so‘zning ma’nosini sharxlash, so‘zlarni guruxlash, mustaqil ravishda ma’lum guruxdagi so‘zlar ro‘yxati va izoxli so‘zlar ro‘yxatini tuzish, o‘quvchilar nutqini ko‘p ma’noli, ma’nodosh va karama-karshi ma’noli so‘zlar, uyadosh, tovushdosh so‘zlar

bilan boyitib borish ishlari juda katta ta’limiyya, korreksion ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarni tilimizni tasviriy vositalaridan o‘rinli foydalanishga o‘rgatadi. O‘quvchilarning gap ustida ishlash va gap tuzish mahoratini kengaytirish (nutqning sintaktik tomoni ustida ishlash). Sintaksisning asosiy obyekti - so‘z birikmasi va gapdir. Sintaksis kursi leksikologiya, fonetika, orfografiya, morfologiya, punktuatsiya, nutq o‘stirish bilan bog‘lanadi. Sintaksis o‘qitishda o‘qituvchi bog‘lanishli nutqga alohida e’tibor beradi, chunki sintaksisdan olib boriladigan darslarning asosini bog‘lanishli nutq tashkil etadi. Gap - fikrni og‘zaki va yozma ifoda etishning yagona formasi. Shuning uchun nutqning sintaktik tomoni ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini o‘stirish, bilish faoliyatidagi kamchiliklarni korrekqiyalash asosiy vazifa hisoblanadi. Gap - fikrning eng kichik bo‘lagi. O‘quvchi gap orqali ko‘zlagan maqsadi xaqida xabar berishi, tinglovchidan biror voqea hodisani so‘rashi, his - xayajon va buyurish kabi mazmunni ifodalashi mumkin. Ma’lumki, tilning qurilishi, uning tayanch vositalari bolaning ongida shakllangan bo‘lib, me’yorda rivojlangan bola gapdan bemalol foydalana olish kunikmalariga egadir. Ona tilining grammatik qurilishidan tamomila bexabar kishi ham gapni grammatik jixatdan to‘g‘ri tuzadi. Maktab - bolalarning gap qurish mahoratini kengaytiradi va takomillashtiradn. Grammatika va imlo (orfografiya) darslarida maxsus maktab o‘quvchilari gapning bosh bo‘laklari: ega va kesim; ikkinchi darajali bo‘laklari (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, izoxlovchi), gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari (sodda va qo‘shma gaplar) kabi zaruriy materiallar bilan tanishadilar va bu, shubxasiz, ularning gap qurish maxoratini ancha kengaytiradi. Ona tilining izchil kursini o‘rganishda o‘quvchilardagi mavjud malaka va ko‘nikmalar rivojlantiriladi. Ular gap orqali fikrni ixcham, to‘g‘ri va ta’sirchan ifodalashning turli yullari va usullari bilan tanishadilar.

Ona tili mashg‘ulotlarida gap ustida ishlashning yo‘llari rang- barangdir. Ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. 1.Gapni ixchamlashtirish. Ixcham fikr-ta’sirchan fikrdir. Shuning uchun nutq ustirish davrida qo‘yiladigan talablardan biri fikrni ixcham shaklda, izchillnk bilan bayon etishga urgatishdir. O‘quvchi gap tuzishda birorta ortiqcha so‘znn ishlatmasligi, maqsadni nfodalovchi so‘zni topib qullashi, so‘z va so‘z birikmalarini to‘g‘ri aloqaga kiritishi, gap bo‘laklarining oddiy va o‘zgargan tartibiga qat’iy amal qilishi lozim. Fikrni ixcham bayon qilish uchun o‘zbek tilining imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish talab etiladi. O‘quvchilarni berilgan gaplardan mazmunga salbiy ta’sir etmaydigan ma’lum bir so‘zni tushirib qoldirshpga urgatish, gapni ixchamlashtirishga o‘rgatishning eng asosiy yullaridan biridir. Masalan, Men sinfda o‘tiribman. Men sinfdaman. Ishlagap paytda xalaqit bermang. Ishlaganda xalaqit bermang. 2.Gapni kengaytirish va toraytirish. Gapni kengaytirishning eng qulay usuli - kesimdan savol berish orqali uniig egasi va ikkinchi darajali bo‘laklarni topib o‘qishdir. Masalan,o‘quvchilarga «Boraman», «Uchishdi», «Ko‘rganmisiz?» singari bir bo‘lakli gaplarni berib, ularni avval ikki bo‘lakliga (men boraman, qushlar uchishdi, siz ko‘rganmisiz?kabi), so‘ngra ko‘p bo‘lakliga, (qushlar qayerga uchishdi?, O‘ushlar issiq o‘lkalarga uchishdi.- Qushlar kuzda issiq o‘lkalarga uchishdi va h.k.) aylantirish topshiriladi. Ayni vaqtda sodda yoyiq gaplarni yig‘iq gaplarga aylantirib,- gapni toraytirish usulidan fydalanish mumkin: 3. Gapning mazmunini saqlagan xolda shaklini o‘zgartirish. Bu ish ko‘proq, berilgan gaplarda so‘zlarni, ularning ma’nodoshlari va uyadoshlari bilan almashtirish orqali, gap bilan ifodalangan kesim, ega, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchilarni kengaytirilgan birikmalarga aylantirish, sodda gaplardan qo‘shma gaplar va aksincha, qo‘shma gaplardan sodda gaplar hosil

qilish, ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gaplarga va o‘zlashtirma gaplarni ko‘chirma gaplarga aylantirish kabi usullar bilan amalga oshiriladi. Muloqat jarayonida fikrlar shakllanadi, atrofdagilarga bildiriladi, aytiladi va anglatiladi. Og‘zaki yoki yozma shaklda bayon etilgan fikrlar shu fikrni bildiruvchi kishi uchun ham ravshan bo‘lib qoladi. Demaq nutq muloqat jarayonida tafakkur quroli bo‘lib ham xizmat qiladi. Aloqa bog‘lash jarayonida nutq orqali fikrlar ifodalanadi, bildiriladi va tinglovchiga ta’sir etuvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Har bir kishining ma’naviyati, madaniyati, savodxonligi nuqiga qarab belgilanadi. Nutq orqali kishining ichki dunyosi, qobiliyati, odamgarchiligi, rostgo‘yligi va boshqa fazilatlari ham oydinlashadi.

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar : 1Karimov I.A.O‘zbekiston XXIasr bo‘sag‘asida. Tashkent "O‘zbekiston" 1997 2.Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq millatni millat qilishga xizmat etsin (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Tafakkur» jurnali bosh muharriri savollariga bergan javoblari).// Barkamol avlod orzusi.- Toshkent: 1999.- 31-48 3.Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda.- Toshkent: O‘zbekiston, 1999. 456-b 4.Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz.- Toshkent:O‘zbekiston,2000.509-b. 5.Karimov I.A. Sog‘lom avlod tarbiyasi barchamizning muqaddas insoniy burchimiz //Tafakkur.2000.-1-16-b. 6.O‘zbekiston Respublikasida Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi.T., 1997 7.O‘zbekiston Respublikasi "Ta’lim to‘g‘risi"dagi Qonuni 8. Aytmetova S.SH.Oligofrenopedagogika T, 1994. 9. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili metodikasi-T.,1984 10.Abdullayeva K. Birinchi sinfda o‘qish darslari. Savod o‘rgatish.- T.,O‘kituvchi ,1996 11AksyonovaA.K.Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy shkole.-M.,Prosveshyeniye, 2004 12. Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi .- T.1985 13.Vigotskiy L.S. Voobrajeniye i tvorchestvo v detskom vozraste10. M.,Prosveshyeniye, 1991 14.V.V.Voronkova Obucheniye gramote i pravopisaniyu v 1-4 klassax vspomogatelnoy shkoli. Moskva, prosveshyeniye,1988 15.Dulnev G.M.Uchebno-vospitatelnaya rabota vo vspomogatelnoy shkole. M.,1982 16.Gnezdilov M.F.Metodika russkogo yazika vo vspomogatelnoy shkole. M., 1990 17.Ibroximova Z.Kichkintoylar adabiyotining xususiyatlari.-T.:O‘qituvchi, 1994

O'xshashlar

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili mahsus metodikasi fanining umumiy masalalari

Ona tili yordamchi maktabda o‘quv predmeti sifatida

O‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasi Kichik yoshdagi o‘quvchilar nutqini o‘stirish yo‘llari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Grammatika imlo va nutq o‘stirish metodikasi

Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari