Ona tili yordamchi maktabda o‘quv predmeti sifatida - Tilshunoslik - Referatlar

Ona tili yordamchi maktabda o‘quv predmeti sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Ona tili yordamchi maktabda o‘quv predmeti sifatida Reja: 1.Tevarak-atrofni o‘rganish yo‘li bilan yordamchi maktab o‘quvchilari nutqini o‘stirish; 2.Aqli zaif o‘quvchilarni savodga o‘rgatish ; 3. yordamchi maktabda o‘qish darslarining vazifasi; 4.Grammatika , imlo va nutq o‘stirish darslari.

Kadrlarni tayyorlash milliy dasturiga binoan yaratilgan uzluksiz ta’lim tizimidagi har qanday muassasada ta’limning mazmuni davlat ta’lim standartlari talablariga mos ravishda yaratilgan o‘quv rejasi, fanlar bo‘yicha dasturlar, darsliklar va qo‘llanmalarda o‘z aksini topadi. Aqli zaif o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan yordamchi mehnat ta’limi maktablarining o‘quv rejasi O‘zbekiston Respublikasining »Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni» ,»Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustdagi 390-sonli qarori asosida yaratilgan. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘sstirish» dasturi ushbu rejaga mos, umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflari bo‘yicha davlat ta’lim standartlari asosida mahsus maktablarning o‘ziga hos korreksion ta’lim hususiyatlari hisobga olingan holda ishlab chiqilgan. Aqli zaif bolalar uchun mo‘ljallangan mahsus maktab 9 yil muddatda o‘quvchilarga boshlang‘ich ma’lumot, tayanch bosqichining ayrim fanlari bo‘yicha elementar bilimlar beradi va mahsus kasb-hunar maktablariga tayyorlaydi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining o‘quv rejasida eng ko‘p soat ona tili, o‘qish, nutq o‘stirish darslariga ajratilgan bo‘lib, ona tili darslari jadvalda boshlang‘ich sinflarda nutq o‘stirish, o‘qish, yozuv deb nomlanadi. Yuqori sinflarda esa ona tili, o‘qish deb nomlanadi. Ushbu predmetlar 1-9 sinflarda o‘tkaziladi. Yordamchi maktabda ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish darslarining vazifasi: -aqli zaif uquvchilarni savodga o‘rgatish; -o‘quvchilar ongiga mos keladigan matnni ongli, to‘g‘ri, tez, ifodali o‘qishga o‘rgatish; -o‘quvchilarni o‘z fikrlarini, ko‘rgan-kechirganlarini og‘zaki va yozma shakldagi nutq orqali atrofdagilarga izchil va to‘g‘ri bayon etishga o‘rgatish; - o‘quvchilaning bilim doiralarini kengaytirish, hayot haqidagi tushuncha va tasavvurlarini boyitish, ularning ma’naviyatini yuksaltirish, milliy istiqlol g‘oyalari ruhida tarbiyalash. Ta’limiy va tarbiyaviy ishlardan tashqari, yordamchi maktabda barcha darslarda korreksion ishlar keng tarzda amalga oshiriladi. Yordamchi maktab ona tili dasturining barcha bo‘limlarida nutk ustirish ishlari ta’lmiy, tarbiyaviy hamda

kooreksion ish sifatida berilgan, chunki bolaning bilish faoliyatidagi kamchiliklari aosan nutk ustirish orqali bartaraf etiladi, shu ish asosida boshqa korreksion ishlar ham amalga oshiriladi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining asosiy vazifasi debil bolalarning nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarini iloji boricha bartaraf etish, kamaytirish, korreksiyalash hamda ularni mustaqil hayot kechirishga tayyorlash, ya’ni ijtimoiy adaptatsiya, reabilitatsiyasini amalga oshirish. Aqliy rivojlanishida nuqsonari bolgan oquvchilar talim oladigan yordamchi mexnat talimi maktabi “Ona tili, oqish va nutq ostirish” dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi : 1. Savod o‘rgatish va nutq o‘stirish . (1sinf) 2. O‘qish va nutq o‘stirsh . (2-9 sinflar) 3. Grammatika , imlo va nutq o‘stirish . (2-9 sinflar) 4.Tevarak-atrofni organish yoli bilan ogzaki nutqni ostirish. (1-4 sinfar) Nutq o‘stirish ona tili ta’limiga aniq amaliy yo‘nalish beradi va bolalarga ongli o‘qish , o‘qiganlarini ravon gapirish va yozishga o‘rgatadi ; ona tili va oqishdan o‘quvchilarning yosh hamda kfsallik oqibatida sodir bolgan xususiyatlari va saviyasini hisobga olgan holda boshlang‘ich bilim berishi, shu asosda nutqini boyitish, undagi nuqsonlarni tuzatish , boshqalar nutqini e’tibor bilan eshita olish hamda kitob o‘qishga qiziqish uyg‘otishga yonaltirilishi zarur. Ona tili ta’limi o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni ham hal etishni ko‘zda tutadi: - oquvchilarning bilish faoliyatidagi nuqsonlarini tuzatish, korreksiyalash; - в olalarga tabiat va jamiyat haqida tushuncha berish ; - mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatish ; - o‘quv mashg‘ulotlariga , bilim manbai bo‘lgan kitobga qiziqish uyg‘otish - bolalarni tarbiyalash ;

Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda bilim berish, ko‘nikma va malaka hosil qilishga ko‘maklashishi lozim . TEVARAK-ATROFNI ORGANISH YOLI BILAN OG`ZAKI NUTQNI OSTIRISH. Aqli zaif bolalar o‘zlarining me’yorda rivojlangan tengdoshlariga karaganda birmuncha kech tilga kiradilar, birinchi so‘zni aytish muddati uch ba’zan esa besh yoshigacha kechikadi. Birinchi sinfga kelgan aqli zaif bolalarning 66%ida talaffuz nuksonlari uchraydi. Aksariyat bolalarda fonematik eshitish kobiliyati buzilgan, nutk a’zolari va ularning harakatidagi nuksonlar ko‘plab uchraydi. Lugat boyligini egallashda jiddiy kiyinchiliklar kuzatiladi. Impressiv nutk ekspressiv nutk tarakkiyotidan ancha orkada koladi. Mavhum hususiyatdagi, umumlashtiruvchi tushunchalarni ifodalovchi ko‘pgina so‘zlarni tushunmaydilar, ko‘chma ma’noda ko‘llanilgan tushunchalarni anglashda kiynaladilar, ularni aynan idrok etadilar. Akli zaif o‘kuvchilarning gap tuzishida ham kiyinchilik vujudga keladi. Tuzgan gaplari sodda, bo‘lib, so‘zlarning o‘zaro moslashuvida ko‘plab hatolar uchraydi, murakkab bog‘lanishli gaplar juda kam ko‘llaniladi. Akli zaif bolalar og‘zaki nutkidagi barcha nuksonlar ularni o‘kitish jarayonida kiyinchilik tug‘diradi, ayniksa yozma nutkni o‘zlashtirish , savod o‘rganishi kiyin. Lekin ilg‘or o‘kituvchi –defektologlarning tajribalari shuni ko‘rsatdiki, ta’limning mahsus tashkil etilgan logoped bilan hamkorlikdagi ish jarayoni yordamida akli zaif o‘kuvchilarning og‘zaki nutqidagi kamchiliklarni tuzatish, nutq madaniyatini tarbiyalash , yozma nutkini o‘stirish, umumiy shahs rivojlanishini yanada ham yahshirok yo‘lga ko‘yish mumkin. Dasturdagi «Tevarak-atrofni o‘rganish yo‘li bilan og‘zaki nutqni o‘stirish» bo‘limining asosiy vazifasi – aqli zaif uqo‘chilarning nutqini o‘stirish, ularning jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi nuqsonlarini bartaraf etish, tuzatish, korreksiyalash, kamaytirishdir. Borliqni bevosita kuzatish asosida lug‘at boyitiladi, tevarak-atrofdagi buyum, voqea- hodisalar haqidagi tasavvurlari kengayib, o‘quvchilarning bilim doiralari asta-sekin o‘sib boradi. Bola lug‘atiga ma’lum so‘zlar kiritiladi, ular ma’nosiga ko‘ra

ajratiladi. Buyum nomi, harakati, sifatini bildiradigan so‘zlar faol nutqda to‘g‘ri ishlata olishga o‘rgatiladi. Tabiat qo‘ynida sayohat qilish mashg‘ulotlarida o‘quvchilar buyum, voqea-hodisalar bilan tabiiy sharoitda tanishadilar. Sayohat davomida yig‘ilgan materiallardan kolleksiya va gerbriylarni yasab, keyinchalik savod o‘rgtish, o‘qish, ona tili, mehnat, rasm, matematika vka boshqa darslarda qo‘llaydilar. Tevarak-atrofni kuzatish orqali taqqoslash, kuatish, solishtirish, buyumning o‘hshash va farqli tomonlarini aniqlash hamda sodda hulosalar chiqarishga o‘rganadilar. Amaliy ishlar bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlashga yordam beradi. Shular aosida o‘quvchilarda atrof-muhit haqidagi ilk tasavvurlar hosil bo‘ladi, mustahkamlanadi. O‘quvchilarning sezgi organlari, diqqati, hotirasi, kuzatuvchangligi o‘sib boradi. Bu o‘zgrishlar o‘z navbatida , debil bolalarning nutqi va tafakkurini rivojlantiradi, bilish faoliyatidagi nuqsonlarni korreksiyalaydi va mana shu yo‘l bilan boshqa o‘quv fanlarini o‘zlashtirishga zamin hozirlaydi. So‘zlashuv nutqi - nutqiy faoliyatning murakkab turlaridan biridir. Savol-javob, muloqot; voqea-hodisa yoki o‘z hatti-harakatini, taassurotlarini ta’riflash yo‘li bilan dialogik va monologik nutqlari o‘stiriladi, bola muloqot qilishga o‘rganadi. Bunda suhbat usuli keng ishlatiladi. Suhbat darsda va darsdan tashqari vaqtlarda mavsumiy o‘zgarishlar, kishilar hayoti va faoliyati, mehnatini kuzatishdan so‘ng, kinofilm yoki multfilmlarni namoish etishdan so‘ng tashkil etiladi. O‘qituvchining namunaviy nutqi suhbatning tarkibiy qismini tashkil qiladi. O‘qituvchi bolalarni faol nutqiy muloqatga kirishuviga imkoniyat yaratadi, hatolarini tuzatib boradi. Bunda bolalar diqqati suhbat mavzusiga jalb etiladi va o‘zi ko‘rgan-kechirganlarini nutq orqali izchillik bilan bayon ejtishga o‘rgatib boriladi. SAVOD O‘RGATISH VA NUTQ O‘STIRISH Yordamchi maktabda savod o‘rgatish ishlari birinchi sinfda yil mobaynida olib boriladi. Birinchi sinf dasturi ikki bo‘limdan iborat : alifbegacha bo‘lgan tayyorgarlik davri va alifbe davri.

Alifbegacha davr bir chorak mobaynida 24 soat hajmida o‘tkaziladi. Bu davrning asosiy vazifalari-o‘quvchilarni dastlabki o‘qish va yozish ko‘nikmalarini o‘zlashtirishga tayyorlash. Tayyorlash ishlariga: bolada o‘qishga qiziqish o‘yg‘otish, o‘z kuchiga ishonch hosi qilish, har bir bolaning umumiy va nutqiy rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini aniqlash, og‘zaki nutqini o‘stirish, eshitish idrokini rivojlantirish, ko‘rish idrokini o‘stirish, mayda qo‘l muskullarining harakatchangligini oshirish kabi va boshqa ishari kiradi. Alifbegacha davr tayyorlov yoki propedevtik davr deb Ham yuritiladi. Ushbu davrning asosiy vazifasi bolalarni hat savod o‘rgatishga tayyorlash. Bu davrda olib boriladigan ishlarning mazmuni yozma nutq mehanizmlaridan kelib chiqadi. Yozma nutq og‘zaki nutq asosida shakllanadi. Bolaning eshitish analizatori, ko‘rish analizatori faoliyati, mayda qo‘l muskullarining Harakatchanligi yahshi bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, bolani o‘quv faoliyatiga kiritish, o‘qishga qiziqish o‘yg‘otish, bolalarni yosh Hamda individual hususiyatlarini o‘rganish muHim aHamiyatga ega. Alifbegacha davrda og‘zaki nutqning funksional sistemasi o‘rganiladi va takomillashtiriladi. Bolalar bilan sabzavot meva, kiyim, o‘quv qurollari, transport kabi va boshqa mavzular bo‘yicha suHbatlar uyushtiriladi, analiz sintez malakalari rivojlantirib boriladi. Eshitish analizatorini rivojlantirish ishlari ikki yo‘nalishda: nutqdan tashqari tovushlar asosida va nutq tovushlari-fonemalar asosida eshitish diqqati, hotirasi, fonematik o‘quvi rivojlantiriladi. Ko‘rish analizatori faoliyatini rivojlantirish ishlari rang, shakl Hajmi, o‘zoq- yaqinligi, katta-kichikligini ajratish, ko‘rish diqqati, hotirasini o‘stirish, kuzatuvchanligini rivojlantirish, fazoviy idrokni o‘stirishlardan iborat bo‘lishi kerak. Bolaning umumiy motorikasi qanchalik yahshi bo‘lsa, uning nutqiy motorikasi va mayda qo‘l muskullarining Harakatchanligi shunchalik yahshi bo‘ladi. Demak, alifbegacha davrda bolaning motorikasini yahshi yo‘lga qo‘yish, ayniqsa mayda qo‘l muskullarining harakatchangligini o‘stirish muhim ahamiyatga ega. Birinchi sinf dasturining ikkinchi bo‘limini alifbe davri tashkil etadi. Bu davrda o‘quvchilar tovush-Harflarni taHlil-tarkib asosidagi usul bilan

o‘zlashtiradilar. Yordamchi maktabda tovush -Harflarni, bo‘g‘in Hamda so‘zlarni o‘rgatish tartibi o‘zbek tilidagi tovushlarning fonetik hususiyatlari, ya’ni Hosil bo‘lish o‘rni, usuli, talaffuzi, bo‘g‘inga birikishi va boshqalar Hamda oligofren bolalarning rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini Hisobga olgan Holda belgilanadi. Yordamchi maktabda alifbe davrida ishlar to‘rt bosqich bo‘yicha amalga oshiriladi. Yordamchi maktab 1 sinf o‘quvchilari tovushlarni eshitish yo‘li bilan nutqdan ajrata oladigan, ularni aniq va to‘g‘ri talaffuz etadigan, boshqa tovushlardan farqlay oladigan bo‘lishi kerak. Har bir Harf yordamchi maktabda barcha bosqichlarda quyidagi tartibda o‘rgatilishi maqsadga muvofiqdir: 1.Gap tuzib, uning ichidan o‘rganiladigan harf ishtirokidagi so‘zni ajratib olish; 2. so‘z ichidan tovushni ajratib olish va uning o‘rnini aniqlash; 3. tovushning artikulatsiyasi, ya’ni qanday talaffuz etilishi (Havo oqimi qanday chiqadi, lablar qay Holatda, til uchi qayerda turibdi, un paychalari tebranishi yoki tebranmasligi) aniqlanadi; 4.bir necha so‘z, bo‘g‘in ichidan tovushni ajratib olish, o‘rnini aniqlash; 5.tovushning yozuvdagi belgisi -Harf shakli bilan tanishtirish; 6.tovush va Harfni solishtirish; 7.Harfni avval yopiq, so‘ngra ochiq bo‘g‘inlarda qo‘shib, bir nafas chiqarishda o‘qish. Ongli bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish maqsadida rasmlar ustida ishlash, alifbe darsligidagi Har bir betni to‘g‘ri o‘qish ishlari olib boriladi. Savod o‘rgatish qiyinligini inobatga olib, ishni soddadan murakkabga qarab tashkil etish muHimdir. Yozuv darslarida dastlab to‘g‘ri tayoqchalar, ilmoq, oval va shular ishtirokidagi Hoshiyalarni yozishga odat qilib, so‘ngra Harf elementlari, bosh va kichik Harflar bilan tanishtiriladi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish darslarida kesma harflar, bo‘g‘inlar, Harflar terish tahtasi, bo‘g‘in, so‘z jadvallari, shartli belgilar doimiy ravishda ishlatilishi shart. O‘QISHGA O‘RGATISH VA NUTQ O‘STIRISH. Yordamchi maktabda o‘qish darslarida bolalarni to‘g‘ri, ongli, tez, ifodali o‘qishga o‘rgatish, ovoz bilan va ovozsiz o‘qish, o‘qilgan matn mazmunini

o‘qituvchining savollari yordamida, rasmlar asosida so‘ngra mustaqil bayon etishga o‘rgatish talab etiladi. O‘qish uchun kichik Hikoyalar, she’r, masal, maqol, o‘zbek va chet el yozuvchilari asarlari, o‘quvchilar ongiga mos keladigan ro‘znoma va oynomalardan matnlar ishlatiladi. O‘qishga o‘rgatish jarayonida bolalar tarbiyalanadilar, ma’naviyati oshadi, ijobiy Hislatlari, dunyoqarashi tarkib topadi, odob va ahloqni o‘rganadilar, ularning shahsi shakllanib boradi. Yordamchi maktabda o‘qish darslarining tarbiyaviy vazifasi-buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, o‘quvchilarda milliy istiqlol g‘oyalarini tarkib toptirish, shakllantirish, ma’naviyatli va ma’rifatli bo‘lishini ta’minlash. sh, bilish faoliyatidagi kamchiliklarni tuzatib borishdan iborat.. To‘laqonli o‘qish malakalarini shakllantirish uchun bolani ongli, to‘g‘ri, tez va ifodali o‘qishga o‘rgatish talab etiladi. Yordamchi maktabda ushbu ta’limiy ishlar tarbiyaviy va korreksion vazifalarni bajarish bilan birgalikda amalga oshiriladi. Yordamchi maktabda o‘qish darslarining ta’limiy vazifasi kuyidagilardan iborat: debil bolalarni ongli, to‘g‘ri, tez, ifodali o‘qishga o‘rgatish; ovoz bilan va ovozsiz(ichda) o‘qishga o‘rgatish; o‘qilgan matn mazmunini avval o‘qituvchining yordami bilan, rasmlar asosida so‘ngra mustaqil bayon etishga o‘rgatish. Matn mazmunini to‘liq idrok etish, bayon qilish, uni qismlarga, sarlavhalarga bo‘lish, sarlavhalarni nomlash, reja tuzish, reja asosida matn mazmunini izchillik bilan o‘z so‘zlari bilan gapirib berish, o‘zbek va chet el adabiyoti bilan tanishtirish, asar qahramonlarini bilish, salbiy va ijobiy obrazlarni ajrata olish. Asar qahramonlarining hatti-harakatini ifodalovchi misollarni asar matni ichidan topib o‘qish, qahramonlarga nisbatan o‘z munosabatini ifodalay olish, asar qahramonlariga sodda harakteristika, tasnifnomalar tuzish, she’riy asarlarni yod olish va boshqalar. Yordamchi maktabda o‘qish darslarining ta’limiy vazifasi bilan birga tarbiyaviy vazifalari ham amalga oshiriladi. O‘qish darslari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish borasida eng qulay predmet bo‘lib hisoblanadi. O‘qish darsida ishlatiladigan kichik hikoya, she’r, masal, topishmoq, tez

aytishlar, rivoyat, hadislardan namunalar, yirik badiiy asarlardan parchalar, ilmiy- ommabop ishga doir maqolalar o‘quvchilar yoshi, ongiga mos keladigan badiiy asarlardan namunalar, bola shahsini shakllantirib boradi, uni ahloq va odobga o‘rgatadi, ularning milliy mavkurasini, ma’naviyatini shakllantiradi. O‘qishga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar tarbiyalanadi, ma’naviyati oshadi, dunyoqarashi kengayib, ijobiy hislatlari tarkib topadi. O‘qish darslarida o‘quvchilar inson qadrini, millat qadriyatlarini, o‘zligini anglab, erkin va ozod jamiyatda yashash, o‘z o‘rnini jamiyatda egallash uchun fidoiylik bilan kurashish, mehnat qilish lozimligini o‘rganadilar. GRAMMATIKA, IMLOGA O‘RGATISH VA NUTQ O‘STIRISH «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limida o‘qituvchilar boshlang‘ich sinflarda yozuv darslarida va yuqori sinflarda ona tili darslarida aqlan zaif o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish ishlarini qanday tashkil etishi lozimligi; yozuv malakalarini shakllantirishga qo‘yilgan talablar, yordamchi maktabda yozma ishlarni hajmi, turlari, ularni tashkil etish yo‘llari; yozma ishlarni tekshirish va baholashga qo‘yilgan talablar ko‘rsatilgan. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika va imloni o‘rgatishdan maqsad: - o‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqini o‘stirish; -orfografiya va puktuatsiya qoidalariga rioya qilgan holda savodli yozishga o‘rgatish; Boshlang‘ich sinfda yozuv, yuqori sinflarda ona tili darslarining asosiy vazifasi : - aqli zaif o‘quvchilarni, ularning rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda, mustaqil hayot kechirishida zarur bo‘lgan hajmdagi bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirib, hamma qatori mustaqil hayot kechirishlarida zarur bo‘lgan o‘qish va yozuv malakalarini shakllantirish. Aqli zaif o‘quvchilarning yozuv malakalarini rivojlantirish ishlarining samaradorligi ta’limiy va tarbiyaviy hamda korreksion ishlarni to‘g‘ri tashkil etilishiga bog‘liq.

Yordamchi maktabda yozuv darslarida grammatika va imlodan bilimlarni hosil qilish jarayonida tilga oid materiallarni tahlil qilishga o‘rgatish orqali ularning aqliy va nutqiy qobiliyati o‘stiriladi. O‘quvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, ma’noli qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim belgilari bilan tanishadilar, gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar, mahsus mavzularga aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda o‘quvchilarni so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir- biriga yaqin ma’nodosh so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi. Shu bilan birga o‘quvchilarda nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda muloqatda bo‘lish ko‘nikmalari hosil qilinadi, tilning asosiy belgilari - tovush, so‘z, gapga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limi takrorlash, tovush va harflar, so‘z, gap, bog‘langan nutq kabi qismlarni o‘z ichiga qamrab olgan. Aqli zaif o‘quvchilarda bilish faoliyatida hamda nutqning rivojlanishida kuzatiladigan nuqsonlar grammatika va imloning o‘zlashtirilishini ancha qiyinlashtiradi. Shuni hisobga olib, yordamchi maktablar uchun «Ona tili, yozuv, o‘qish va nutq o‘stirish« dasturida barcha sinflarda tovush-harflarni tahlil qilish, lug‘at ustidagi ishlarga juda katta e’tibor berilgan. O‘quvchilar tovushlarni idrok etish va talaffuz qilishga, bir biridan ajratish, analiz va sintez qilishga, ovozning kuchayishi va pasayishini nazorat qilishga, pauza qilishga, unli va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. «Tovush va harflar» bo‘limida o‘quvchilar nutq tovushlarini eshitib va talaffuz qilib, ularni bir biridan farq qiladigan holatlarni, adabiy til talaffuzi qoidalarini o‘rganadilar. So‘zni fonetik va morfologik tahlil qilishga asoslanuvchi imlo qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz yozish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish ishlariga ham dasturda alohida o‘rin ajratilgan. Amaliy mashqlar asosida o‘quvchilar buyum va narsalarning nomi, harakati, sifatini bildiradigan so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. So‘z voqelikdagi buyum yoki hodisani ifodalab, ma’no bildirishini, gap tarkibida, ayniqsa, bog‘lanishli matnlarda yangi-yangi ma’no kasb etilishi mumkinligini, shakl jihatdan turlicha bo‘lgan so‘zlar bir hil yoki yaqin

ma’no bildirishini, shuningdek, ba’zi so‘zlarning ma’no jihatidan bir-biriga qarama- qarshi bo‘lishini o‘rganadilar. Fikrni aniq ifodalash uchun ma’no jihatidan mos so‘zni tanlash zarurligini anglab oladilar. Leksik mashqlar birinchi sinfdanoq boshlanib, muntazam ravishda izchillik bilan mantiqiy mashqlar bilan qo‘shib olib boriladi. Dasturning «So‘z tarkibi» bo‘limida o‘quvchilarga o‘zak va o‘zakdosh so‘zlar haqida tushuncha beriladi, so‘zlarning o‘zgarishi va yasalishi haqidagi tasavvurlari kengaytiriladi. Ular o‘zak, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni ajratish, o‘zaklarni bir biri bilan qiyoslash, tarkibi bilan o‘hshash o‘zaklarni og‘zaki va yozma nutqda to‘g‘ri ishlata olish ko‘nikmalarini egallab olishlari lozim. «So‘z turkumlari» bo‘limida mavzular aqli zaif o‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqini rivojlantirib, kelajakda mustaqil hayot kechirishda zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga mo‘ljallangan hajmda berilgan. «Gap» nomli bo‘limda nutqni gaplarga bo‘lish, ifoda maqsadiga ko‘ra darak, so‘roq, undov gaplar tuza bilish, gap ohirida tinish belgilarining ishlatilishini o‘rganish kabi talablar qo‘yilgan. O‘quvchilar gapning bosh bo‘laklari: ega va kesim, ikkinchi darajali bo‘laklari haqidagi tushunchalarga ega bo‘lib, gapning uyushiq bo‘laklari, sodda va qo‘shma gaplarni og‘zaki va yozma nutqida to‘g‘ri ishlata bilishlari lozim. Dasturda gap haqida mustaqil hayotda zarur bo‘lgan barcha m’lumotlarni berilishi talab etilgan. «Bog‘lanishli nutq». Yordamchi maktab o‘quvchilarining bog‘lanishli og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish ishlarini debil bolaning o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi belgilangan. Tovush va so‘zlarni aniq, to‘g‘ri talaffuz etishga va yozishga, lug‘atni boyitish, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri ifodalash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon etishga o‘rgatishga alohida e’tibor berilgan. Buning uchun savolga javob qaytarish, rasmlar tagiga yozish, berilgan so‘zlardan gap tuzish kabi va boshqa turdagi ishlar uyushtirilishi tavsiya etilgan. 5-8 sinflarda bayon va insholar, ish qog‘ozlarini yozishga o‘rgatish mashg‘ulotlari ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi. Yozma ish haqida tushuncha

berish va uni to‘g‘ri bajarishga o‘rgatish hamda o‘z fikrlarini yozma ravishda aniq, to‘g‘ri bayon etishga o‘rgatish. Ayniqsa ariza, tarjimaiy hol, ma’lumotnoma, tilhat va boshqalar. Grafik malakalar. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida hatning grafik tomoni-husnihatga, kolligrafiyaga o‘rgatish uchun mahsus darslar o‘tkazish tavsiya etilmaydi. Yozuv darslarini husnihat mashqlari bilan, kolligrafiya bilan bog‘lab olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Har qanday yozuv toza, aniq, ozoda, chiroyli yozilib, harflarning o‘lchovi, shakli, qiyaligi va harf qismlarining qo‘shilishi belgilangan normalarda bo‘lishiga rioya qilish zarur. Yordamchi maktab o‘quvchilari qo‘l muskullarining harakatchangligi sust, yahshi rivojlanmagan bo‘ladi. Mayda qo‘l muskullari harakati va ko‘z bilan chamalashni takomillashtirish uchun dastlabki mashqlar o‘tkazish, ayrim harf va harf guruhlarini murakkablashib borishiga qarab yozuv malakalari shakllantirib boriladi. Yordamchi maktabda ta’lim oluvchi aqli zaif o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi har hil bo‘lishini inobatga olib, individual va differensial yondoshuvni amalga oshirishda sinfni shartli ravishda uch guruhga bo‘lish maqsadga muvofiqdir. Dastur talablari o‘rta o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarga mo‘ljallangan bo‘lib, sust o‘zlashtiruvchi bolalarning bilim, ko‘nikma va malakalari standart talablaridan pastroq darajada bo‘lishi mumkin).

Adabiyotlar : 1. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili metodikasi-T.,1984 2.AksyonovaA.K. Metodika obucheniya russkomu yazo‘ku vo vspomogatelnoy shkole.- M., ProsveHeniye, 2004 3.Boshlang‘ich maktabning davlat ta’lim standartlari. RTM, T.,2006 4.Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi .- T.1985 5.V.V.Voronkova Obucheniye gramote i pravopisaniyu v 1-4 klassah vspomogatelnoy shkoli. Moskva, Prosvesheniye,1988 6.Obucheniye uchashihsya 1-4 klassov vo vspomogatelnoy shkole /Pod redaksiyey Petrovoy V.G. Moskva, Prosvesheniye, 1992. 7.Yordamchi maktablar uchun ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish dasturi. - tuzuvchi V.S.Rahmanova, T.,2003 8.Pulatova F.M. Oligofrenopedagogika T, 2006. 9. Rahmanova V.S.Mahsus pedagogika T.2005 10.Rahmanova V.S.Ona tili o‘qitish mahsus uslubiyati. (ma’ruza matni)T.,2003

O'xshashlar

Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari

O’zbek tilini ona tili sifatida o’qitish tarixidan

Ona tili o’qitish metodikasining predmeti va vazifalari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili mahsus metodikasi fanining umumiy masalalari

Ona tili o’qitish prinsiplari