Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari - Tilshunoslik - Referatlar

Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.5 KB

Ko'chirib olish

Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari Reja: 1.Ta’lim qonuniyatlari va tamoillari. 2.Ona tili darslariga hos bo‘lgan tamoillar. 3.Yordamchi maktabda ona tili darslarida didaktik tamoillarga amal qilish 4.Didaktik tamoillarga asoslangan holda ona tili darslarini yangi inovatsion pedagogik tehnologiyalar asosida o‘tkazish yo‘llari.

Yoshlarni vatanparvarlik, oqil insonlar bo‘lib yetishishini ta’minlash va milliy g‘oya ruhida tarbiyalab, ta’lim berishni shakllantirish masalasiga hukumatimiz mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq katta e’tibor berib kelmoqda. Bu boradagi islohatlarni jadallashtirishning bir qator istiqbolli rejalari ishlab chiqildi. «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» shular jumlasidandir. O‘tgan davrda ana shu dastur va qonun bo‘yicha Respublikamizning uzluksiz ta’limi tizimida bir qator ishlar amalga oshirildi. Ta’lim qonuniyatlari va qoidalari zamon talablariga muvoqlashtirildi, takomillashtirildi. Adabiyotlarda mashhur olimlarning ta’lim qonuniyatlari va qoidalari, didaktik tamoillar haqidagi fikrlari keng yoritilgan. Farobiy «Na’munali ta’lim» risolasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan materialni eng yahshi yo‘sinda bayon qilish masalasiga to‘htalib, bu ishning ikkita turini tavsiya etgan. Bularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni oldingi o‘ringa qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni olg‘a surishdan iboratdir. U o‘zining fikrini tushuntirib shunday yozgan: » Aql o‘z harakatini avval seziladigan narsalarga, keyin esa aqlga muvofiq yo‘sinda, ya’ni hossalarni sintez qilishga yo‘naltirishi ma’qul.» Ibn Sinoning asarlarida ham didaktikaning tamoillariga, hususan ko‘rsatmali o‘qitishga qiziqish bilan qaralgan. Ibg Sino inson dastlabki o‘quv mashg‘ulotlarida buyumning tashqi hossasini o‘rgansa, o‘sha buyumni va uning tasvirini ko‘rib chiqsa, o‘zi mustaqil holda bilimlarni o‘zlashtira oladi, deb hisoblagan. Olim inson haqiqatan mavjud narsalarni yoki ularning tasvirini idrok etishi tufayli unda obyektiv voqelikni to‘g‘ri aks ettiradigan tasavvur shakllanishini uqtirgan. Sharqshunos olim Kindiyning fikricha ta’lim berishda asosiy diqqat bolaning aql kuchini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Buning uchun ilmiylilik va onglilik tamoiliga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘qitish tamoillari yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish maqsadlariga muvofiq o‘qitishning harakterini belgilaydigan asosiy yetakchi qoidalardir.

Tamoillarni ifodalashga olib kelgan asosiy manba, o‘qitish amaliyoti, o‘qituvchilarning keyinchalik anglangan, umumlashtirilgan va tarqalgan tajribasi hamda topilmalaridir. O‘qitishning tamoillaridan uning qoidalari kelib chiqadi va ular u yoki bu tamoillarning hususiy qoidalarini aks ettiradi. YA.A.Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asarida didaktikaning asosiy tamoillarini yoritib berdi. K.M.Holikberdiyev «Pedagogika» darsligida yozganidek : «Hozirgi kunda tadqiqotchi didaktlar uchun umumiy bo‘lgan kuyidagi tamoillar mavjud: -O‘qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi tamoili; -Ilmiylilik tamoili; -Tizimlilik va izchillik tamoili; -Ko‘rsatmalilik tamoili; -Tushunarlilik tamoili; -Puhtalik tamoili.» Barcha predmet o‘qituvchilari hamma sinflarda ana shu tamoillarga rioya qilishlari kerak. Ammo predmetlarning mazmuniga, o‘quvchilarning yosh, individual va kasallikdan kelib chiqqan hususiyatlariga, o‘qituv vositalarining mavjudligiga bog‘liq holda tamoillarning nisbati, mazmuni hamda unga amal qilish yo‘llari o‘zgaradi. Masalan ko‘rsatmalilik tamoili tabiatshunoslikni o‘qitish jarayonida tajribalarni namoish etish bo‘lsa, tilni o‘qitishda grammatika jadvallarini ko‘rsatish, doskaga yozish, s’hemalarni chizish, shartli belgilardan foydalanish, tarqatma materiallarni ishlatish va hokazolardan iborat bo‘ladi. Didaktikada ilmiylilik, onglilik, faollik, ko‘rgazmalilik, o‘quvchilarga individual va differensial yondoshish tamoillari, izchillik, nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi tamoili, propedevtiklik tamoili va boshqalarga amal qilish talab etiladi. Yordamchi maktabda ona tili o‘qitishda umumdidaktik tamoillardan tashqari, shu predmetni o‘ziga hosligidan kelib chiqqan holda yana quyidagi tamoillarga amal qilish talab etiladi:

-tilga o‘rgatishda nutqning funksional sistemasidagi barcha komponentlarga baravariga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan ishni amalga oshirish; -nutq va tafakkurning bog‘liqligini inobatga olib, nutq o‘stirish borasida bolaning fikrlash qobiliyati, tafakkurini o‘stirib borish; - og‘zaki nutq asosida yozma nutqni shakllanshtirish va yozma nutqni o‘stirish asosida bog‘langan og‘zaki hamda yozma nutqni o‘stirish. -yordamchi maktabda ona tili darslarida sistemali yondoshish, rivojlantiruvchi ta’lim, nutq va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi tamoillaridan iborat taHlil etish usuli asosida ishni tashkil etish maqsadga muvofiqdir; Aqli zaif bolalar bilan ishlash jarayonida tayyorgarlik ko‘rish tamoili, ko‘rgazmalilik, izchillik, individual yondoshish, differensial yondoshish va boshqa tamoillarga shu bolalarning jismoniy va ruHiy rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini Hisobga olgan Holda amal qilish tavsiya etiladi. Yordamchi maktabdning maqsad va vazifalari, korreksion yo‘nalishi va bunday maktabda o‘qiydigan o‘quvchilarning o‘ziga hos hususiyatlari ona tilini o‘qitishda ma’lum tamoillarga o‘zgacha tayanib ish olib borishni talab etadi. Yuqorida ko‘rsatilgan tamoillardan tashqari yordamchi maktabda ona tili darslarida metodist Gnezdilov M.F. quyidagi tamoillarga amal qilishni tavsiya etadi: 1. Har qanday ishni boshlashdan avval, unga tayyorgarlik ko‘rish tamoili. Asosiy mashqlarga o‘tishdan avval, o‘quvchilarni shunga tayyorlash kerak. Chunki mana shu tayyorgarlik natijasida mashqlarni bajarish uchun qulay sharoit yaratiladi. Masalan, yordamchi maktabda alifbeni o‘qishdan avval alifbegacha bo‘lgan davr o‘tkaziladi. Ommaviy maktablarda tayyorlov ishlari asosan nulevoy sinflarda yoki maktabgacha tarbiya muassasalarining tayyorlov guruhlarida olib boriladi. Birinchi sinfda bir ikki hafta tayyorgarlikka ajratiladi, yordamchi maktablarda esa bu ishlar bir ikki oy mobaynida o‘tkaziladi. Birinchi chorakda o‘quvchilar ta’lim-tarbiya jarayoniga, maktab hayotiga kiritiladilar, ya’ni qirq minut bir joyda o‘tirish, o‘qituvchi va o‘quvchilar nutqini diqqat bilan tinglay olish, savollarga to‘g‘ri javob bera olish, qalam, ruchka va boshqa o‘quv qurollaridan to‘g‘ri foydalana olish kabi va boshqa malakalari tarbiyalanadi.

2.Materialni ma’lum qismlarga bo‘lgan Holda izchillik bilan, hilma-hil metodlar orqali o‘rgatish tamoili. Aqli zaif o‘quvchilar murakkab materialni katta qiyinchiliklar bilan o‘zlashtiradilar. Shuni hisobga olib material kichik qismlarga bo‘linib, sodda shaklda, izchillik bilan va aniq qilib o‘rgatiladi. O‘qituvchi o‘rgatmoqchi bo‘lgan tushunchalarning elementlarini bir-biriga bog‘lab, shular asosida sodda mashqlar sistemasini ishlab chiqadi. Masalan, yangi harf bilan tanishtirish ishlari tovush haqida tushuncha berishdan boshlansa, so‘ngra shu harf bilan tovush o‘rtasidagi aloqa tushuntiriladi. So‘ngra harfni shakli, yozilishi va ishlatilishi ko‘rsatiladi, tanish harflar bilan taqqoslanadi. 3.O‘quv jarayonida turli hil usullarni qo‘llash tamoili asosiy tamoillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda bir hildagi vazifalarni bajarishda mustahkam steriotip hosil bo‘ladi. Bunda bolalar bir sharoitda olgan bilimlarini ikkinchi sharoitda mustaqil qo‘llay olmaydilar. Masalan, darsda o‘qituvchi tomonidan tushuntirilgan, mashqlar orqali mustahkamlangan, mustaqil ishlarda bir necha bor takrorlangan qoida yangi ish turida, hususan diktant yozishda yoki bo‘lmasam kartochka orqali berilgan vazifalarda qo‘llanilmaydi. Bundan ko‘rinadiki, yordamchi maktablarda ona tili darslari turli hil metodlar orqali olib borilishi kerak. Biroq metodlar turi dars maqsadi, vazifasi va mazmuniga qarab belgilanadi. Ularni haddan tashqari ko‘p bo‘lishi ham yaramaydi. 4.Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar o‘z faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga solib turish va ularning yosh hamda individual, tipologik hususiyatlarini hisobga olgan holda tushunarli qilib o‘qitish tamoilidir. Oligofren o‘quvchilar o‘z faoliyatini mustaqil ravishda tashkil eta olmaydilar. Shuning uchun bu sohada ham o‘qituvchining mahsus yordami va nazorati bo‘lishi kerak. Bundan tashqari yordamchi maktab o‘quvchilari bir-biridan nafaqat yosh va individual hususiyatlari bilan , balki kasallik oqibatida sodir bo‘lgan o‘zgarishlari bilan ham bir-biridan ajralib turadilar. Shuni hisobga olib, o‘qituvchi darsda individual va differensial munosabatlarni to‘g‘ri amalga oshira bilishi kerak. Masalan, bir sinfda shizofreniya, epilepsiya, gidrotsefaliya, diqqati tarkoq, astenik, og‘ir nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar

bo‘lsa, dars o‘tish paytida ularning har birining o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olish kerak. Buning uchun ishni rejalashtirishda har bir bolaning ish qobiliyatini, imkoniyatini, diqqatini, eshitish, ko‘rish holatlarini, matorikasini va nutqning boshqa tomonlarini yahshilab o‘rganib, hisobga olib borishi kerak. Shu bilan birga dars o‘tish metodikasidagi umumiylik albatta saqlanishi lozim, ya’ni o‘qish darsida hamma o‘qiydi, yozuv darsida hamma yozadi. Ammo vazifalarning mazmuni va ularni bajarish yo‘llari o‘quvchiga qarab belgilanadi. Individual munosabatda bo‘lish tamoilini to‘g‘ri amalga oshirish uchun berilgan topshiriqlarning differensiatsiyasi, ya’ni ma’lum o‘quvchilardan vazifani to‘liq bajarish talab etilsa, boshqa o‘quvchilardan huddi shu vazifani qisman bajarish talab etiladi. Ba’zi o‘quvchilar ishni boshidan ohirigacha mustaqil ravishda bajarsalar, ba’zi bir o‘quvchilarga shu vazifani bajarishda o‘qituvchi yakindan yordam beradi. 5.Ko‘rgazmalilik tamoili o‘quvchilarning bilimini puhta va mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi, o‘quvchilarni aktivlashtiradi, faollashtiradi va o‘qituvchining mehnatini samarali qilish vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Metodist-olimlar ko‘rgazmalilikning didaktik ahamiyatini ta’kidlab, shunday qiyosiy fakt keltirgan edilar: “Siz bolaga qandaydir beshta no‘malum so‘zni o‘rgating, u bu so‘zlarni bilib olguncha o‘zoq vaqt ketadi va behuda bosh qotiradi. Lekin suratlar vositasida o‘rgatiladigan 20 so‘zni o‘quvchi hash-pash deguncha o‘rganib oladi».(K.D.Ushinskiy) Ayniqsa yordamchi maktablarda ona tili darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish -darsning samaradorligini yanada oshiradi. Yordamchi maktab o‘quvchilari konkret fikrlash bilan harakterlanadilar. Shuning uchun ham dars o‘tishda turli o‘qituv vositalaridan keng foydalanish talab etiladi. Darsda asl predmet, narsaning o‘zini ko‘rsatish imkoni bo‘lmasa illustratsiya, s’hema, jadval, albomlar, orfografik va izohli lug‘atlar, kartalar, rasm, foto materiallar, mulyaj,gerbariy,maket diafilmlar, kinofilmlar va boshqalardan foydalanish mumkin. Didaktika tarihida ham ko‘rgazmalilikning o‘rni va mohiyati alohida e’tirof etilgan. Buyuk pedagag K.D.Ushinskiy ona tili o‘qitishning bu tamoilini qattiq himoya qilishdan tashqari, o‘qituvchilarga ajoyib meros qoldirdi. Uning «Bolalar

dunyosi» kitobi ona tili o‘qitishni ko‘rgazmali qurol vositasida uyushtirishning eng yahshi namunasidir. Hozirgi kunda maktablarda o‘qitishni ko‘rgazmali o‘tkazish uchun barcha shart sharoitlar mavjud: grafik ,simvolik hamda tasviriy manbalar, ayniqsa tehnik vositalar, yangi pedagogik tehnologiyalar o‘qitishning faol bo‘lishi, bilimlarni puhta o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Ko‘rgazmalilik tamoili, inovatsion, yangi pedagogik tehnologiyalar, turli o‘qituv vositalar asosida ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy va g‘oyaviy tomondan yahshilanishida eng muhim omillardandir. Ko‘rgazmalarni qo‘llash, yangi pedagogik tehnologiyalar asosida o‘qitish- o‘quvchilarda o‘qishga qiziqishni uyg‘otadi, ularni faol bo‘lishini ta’minlaydi, grammatikadan ko‘pgina mavhum tushunchalar mohiyati aniqroq ochiladi, o‘quvchilar ularni puhta o‘zlashtirib oladilar. Bundan tashqari ko‘rgazmali qurollar yordamida konkret faktlardan umumlashgan hulosalar, qoida va ta’riflar yaratiladi. Shu asosda o‘quvchilar ongida grammatika, orfografiya va punktuatsiya bo‘yicha elementar tushuncha hosil qilinadi.

Adabiyotlar 1. Aytmetova S.SH. Oligofrenopedagogika-T.,1984 2.AksyonovaA.K. Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy shkole.- M.,Prosvesheniye,2004 3.Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi .- T.1985 4..Voronkova V.V Obucheniye gramote i pravopisaniyu v 1-4 klassax vspomogatelnoy shkoli. Moskva, Prosvesheniye,1988 5.Obucheniye uchashihsya 1-4 klassov vo vspomogatelnoy shkole / Pod redaksiyey Petrovoy V.G.- Moskva, Prosvesheniye, 1992. 6.Pulatova F.M. Oligofrenopedagogika T, 2006. 7. Rahmanova V.S.Mahsus pedagogika T.2005 8.Rahmanova V.S.Ona tili o‘qitish mahsus uslubiyati.(ma’ruza matni) T.,2003 9.G‘ulomova H., Yo‘ldosheva SH. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. (ma’ruza matni T.,2003 10.Hasanbayeva O. Pedagogika ., Toshkent, 2006

O'xshashlar

Ona tili yordamchi maktabda o‘quv predmeti sifatida

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili mahsus metodikasi fanining umumiy masalalari

Ona tili o’qitish prinsiplari

Ona tili ta’limi vositalari

Ona tili darslarining maqsadga ko’ra turlari. Ona tili o’qitish metodlari