Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Grammatika imlo va nutq o‘stirish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Grammatika imlo va nutq o‘stirish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Grammatika imlo va nutq o‘stirish metodikasi Reja: 1. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi. 2. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika va imloga o‘rgatish usullari. 3. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatik mashqlar va ularning turlari, uyushtirilishi. 4. To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari, usullari. 5. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida yozma ishlar va ularni o‘tkazish metodikasi. 6. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida yozma ishlarni tekshirish va baxolash. Xatolar ustida ishlash metodikasi

1. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi . Yordamchi mehnat ta’limi maktabi «Ona tili o‘qish va nutq o‘stirish» dasturining muhim ko‘rsatmalaridan biri –nutq va tafakkurni o‘stirishdir. Buning uchun o‘quvchilarni faol mustaqil ishlash, nutqi va tafakkurini o‘stirish, faol o‘ylash, fikr yuritish, tushuntira bilishga o‘rgatish, muxokama-muloxaza yuritishga, xulosa chiqarish va umumlashtirish usullaridan foydalana olishga o‘rgatish talab etiladi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida bolalarni tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, yangi o‘rgangan tovush, so‘z va gaplarni o‘z nutqida to‘g‘ri ishlata olishga, gap va matn tuzishga o‘rgatiladi. Og‘gaki va yozma nutqni o‘stirish maqsadida o‘quvchilar ongiga ayrim grammatik ma’lumotlar singdirib boriladi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili darslari amaliy xarakterga ega bo‘lib, nutqiy ko‘nikma va orfografik malakani xosil qilishga qaratiladi. Ta’limiy vazifalardan tashqari ona tili darslarida qorreksion vazifalar ham amalga oshiriladi. Og‘zaki va yozma nutq taraqqiy etilishi bilan bir qatorda o‘quvchilarning bilish faoliyati, mantiqiy tafakkuri kengayib boradi. Bolalar til materiallarini tahlil qilishga, farqlash, taqqoslash, umumlashtirish, asosiylarini ajratishga o‘rganadilar. Materialni analiz va sintez qilish, guruxlash va umumlashtirish, o‘xshash va farqli tomonlarini topish, grammatik va orfografik bilimlarni amalda tatbiq etish kabi ongli aqliy jarayonlar bolaning umumiy rivojlanishini ta’minlaydi, nutqiy va aqliy nuqsonlarini bartaraf etishga yordam beradi. Ona tili va yozuv darslarida o‘qituvchi bolalarni til hodisalarini kuzatish va tushunib yozish, ongli o‘qish, kitob yoki doskadan, kartochkalardan ko‘chirib yozish, nutqni diqqat bilan tinglash, eshitib turib diktovka ostida yozish, o‘rgangan qoidaga amalda rioya qilish, aytilgan va yozganlarini tekshirish, ko‘rgan- kechirganlarini, o‘z taasurotlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon etishga o‘rgatadi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili dasturida «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limi o‘z ichiga to‘rtta kata mavzularni qamrab olgan: «Tovush va

xarflar», «So‘z», «Gap», «Bog‘lanishli nutq». Shu qismlarda o‘rganiladigan mavzular bilan bog‘langan xolda xusnixatga doir ayrim ma’lumotlar va imlosi qiyin so‘zlar ro‘yxati beriladi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining boshlang‘ich sinflarida yozuv darslarida amaliy mashqlar asosida ma’lum grammatik bilimlar beriladi va ko‘nikma hamda malakalar xosil qilinadi. Shu yo‘l bilan yuqori sinfda ona tili darslarida nazariy bilim egallash uchun zamin xozirlanadi. 1-4 sinflarda o‘quvchi so‘zning fonetik qurilishi, tarkibi, ma’noli qismlari bilan, ayrim so‘z turkumlari va ularning asosiy belgilari bilan tanishadilar, gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar, mazkur mavzularga oid imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jixatidan bir-biriga yaqin(sinonim), qarama-qarshi ma’noli(antonim) so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi, nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda ko‘nikma xosil qilinadi, tilning asosiy qismlari bo‘lgan tovush, so‘z va gapga ongli munosabatda bo‘lish tarbiyalanadi. Dastur materiallarning sinflar bo‘yicha taqsimlanishi muhim ahamiyatga ega. To‘g‘ri taqsimlangan material bilimlarni izchillik bilan puxta va to‘liq o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi konsentrik ravishda, bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilgan. Beriladigan bilim, ko‘nikma va malakalar birinchi sinfdan boshlab to 4 sinfning oxirigacha bosqichli izchillikda murakkablashib, kengayib boradi. Birinchi sinfda asosan savod o‘rgatish ishlari tovush va xarflarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, amaliy yo‘l bilan fonetikani o‘rganish: tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish, bir-biridan farqlash, unli va undoshlarni ajratish, jarangli va jarangsiz tovushlar o‘rtasidagi farqni bilib olishga qaratilgan. Xuddi shu ishlar keyingi sinflarda yangi leksik materiallar asosida davom ettiriladi. «So‘z» bo‘limidagi mavzular ham grammatik, ham leksik tomondan o‘rganilib, 2 sinfda «So‘zning tarkibi» mavzusi ichida o‘zakdosh so‘zlar, o‘zakdosh so‘zlarning

umumiy qismi (o‘zak) haqida, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi ko‘shimchalar haqida umumiy ma’lumot beriladi. 3 sinfda «So‘z tarkibi» mavzusi yuzasidan olingan bilimlar kengaytiriladi, murakkablashib boradi. «So‘z turkumlari» mavzusini o‘rganishda 2 sinfda dastlabki tayyorgarlik boshlanadi. O‘quvchilar narsa nomini bildiradigan so‘zlar, Kim? Nima? so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar bilan tanishib, narsa, belgi, harakat kabi tushunchalarni o‘zlashtiradilar. Xuddi shu tushunchalar 3 sinfda murakkabroq shaklda mustaxkamlanadi, 4 sinfda kengroq tushunchalar mustaxkamlanadi, yuqori 5 sinfda esa birinchi bor «Ot», «Fe’l», «Sifat» so‘z turkumlari haqida nazariy bilimlar beriladi, ushbu atamalar bola nutqiga kiritiladi, ularning ma’nosi va ayrim belgilari, ko‘rsatkichlari o‘rgatiladi. Jumladan, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, atoqli va turdosh otlar, ot kelishiklari; bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar. Keyingi sinflarda grammatika va orfografiyadan beriladigan naazariy bilimlar murakkablashib boradi. Otning kelishik va egalik qo‘shimchalari bilan turlanishi, fe’lning shaxs va son qo‘shimchalari bilan tuslanishi, zamonlari o‘rgatiladi; son, olmosh va bog‘lovchi haqida ma’lumot beriladi, sonning ma’nosi (narsaning soni va tartibini bildirishi), so‘roqlari; kishilik olmoshlari, ularning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi; va, ammo, lekin, biroq, shuning uchun kabi bog‘lovchilari bilan amaliy mashqlar asosida tanishadilar. Bu mavzularni o‘rganish bilan bog‘liq xolda egalik qo‘shimchalarining aytilishi va yozilishi, qip-qizil, sap- sariq kabi sifatlarning yozilishi, sonlarning yozilishi, kelishik qo‘shimchalari bilan turlangan kishilik olmoshlarining yozilishi, o‘tgan zamon qo‘shimchasi –di ning aytilishi va yozilishi, qo‘shma fe’llarning yozilishi kabi va boshqa mavzular o‘rgatiladi. «Gap» mavzusi bo‘yicha o‘quvchilar nutqdan gaplarni ajrata olishga, o‘qish vaqtida tinish belgilariga, oxang va pauzaga rioya qilishga; gapni yozib, oxirida nuqta qo‘yishga, gapni bosh xarf bilan yozilishiga, so‘roq va undov belgilari, gap bo‘laklari haqidagi nazariy bilimlariga amal qilishga o‘rganadilar. Grammatika va orfografiya darslarida aqlan zaif o‘quvchilar mustaqil hayot kechirishi davomida zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlar bilan tanishib, gapning bosh va ikkinchi darajali

bo‘laklari, uyushiq bo‘laklarning bog‘lovchilari, gapni uyushiq bo‘laklari, soda va qo‘shma gaplar kabi va boshqa bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab oladilar. Shu tariqa xar bir sinfda olib borilgan ishlar o‘zbek tili grammatikasi va orfografiyasini butun bir xolda o‘rganib, takrorlab, mustaxkamlab borish imkonini beradi. Xar bir sinfda ma’lum bir bo‘limga ko‘proq e’tibor berilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsada, umumiylik, yaxlitlik ona tili dasturida saqlangan. Dasturning tushuntirish xatida «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bulimi ustida olib boriladigan ishlarga qo‘yilgan talablar va ularni amalga oshirish tamoyillari, shart-sharoitlari, usullari ko‘rsatilgan. Yordamchi mehnat ta’limi maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi tahlili shuni ko‘rsatdiki boshlang‘ich sinf yozuv darslarida grammatika va orfografiyadan beriladigan bilimlar elementar-amaliy xarakterda bo‘lishiga qaramay, ushbu bilimlar yuqori sinfda o‘zbek tili grammatikasi va imlodan nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga puxta zamin xozirlaydi. Shunday qilib, yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika va imlo darslari ikki bosqich bo‘yicha o‘tilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda 1-4 sinflarda amaliy bilimlar deyarli berilmaydi. Amaliy mashqlar orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilari keyinchalik yuqori sinflarda grammatika va imlodan nazariy bilim olish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirib oladilar, ularning nutqi va tafakkuridagi, bilish faoliyatidagi nuqsonlari kamaytiriladi, korreksiyalanadi. Ikkinchi bosqichda o‘quvchilarga Grammatika va imlodan mustaqil hayot kechirishda zarur bo‘lgan xajmdagi nazariy bilim va ular asosida orfografik ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma bog‘langan nutqi rivojlantiriladi. 2. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika va imloga o‘rgatish usullari. Ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarga bilim berishda o‘z mehnatini samarali, zavqli va yengil qiladigan ish usullarini qo‘llaydi, o‘quvchilarning bilim va

malakalarini mustaxkam o‘zlashtirishlari hamda amalda qo‘llay olishlariga ko‘maklashadigan mashqlar tanlaydi. Mana shular bir butun xolda o‘qitish metodi hisoblanib, yunoncha metod-yo‘l, usul ma’nosini anglatadi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabi ona tili o‘qituvchisi, mutaxassis sifatida lingvistikani mukammal bilishi va dastur talablari bo‘yicha ishlash maxoratini - maxsus ona tili metodikasini egallagan bo‘lishi lozim. O‘qitish metodini tanlashda ikki muhim narsa nazarda tutiladi: a) o‘quvchilarning bilim olish faoliyati; b) turli mashqlar vositasida ongli o‘zlashtirib, amalda qo‘llay olishlari. Usul, metod tanlashda kuyidagi omillarga asoslanish talab etiladi: a) o‘quvchilar bilimni qaysi manbadan (o‘qituvchidan, jonli tildan yoki kitobdan) oladilar; b)o‘quvchilarni mashg‘ulotga jalb qilish jarayoni (moyillik, qiziqishi va boshqalar); v) o‘quvchilarning mustaqil ishlash shakllari (yozma va og‘zaki) hamda o‘rni (sinfd yoki o‘yda). Metod tanlashda nazariy ma’lumot va unga mos keladigan mashqlar, sinfning tayyorgarligi, o‘quvchilarning yoshi, individual xususiyatlari va mavzuning xajmi kabilar hisobga olinadi. Shunga ko‘ra, mashq, grammatik tahlil, ko‘rgazmali qurollar, suhbat, o‘qituvchining bayoni kabi usullar deyarli xar bir darsda qo‘llanishi mumkin. Usul tanlashda grammatika va orfografiya darslarida o‘rganiladigan mavzularning o‘ziga xos xususiyatlariga ham ahamiyat beriladi: lug‘at ustidagi ishlarda notanish so‘zlar ma’nosini izoxlash, gap ustida ishlashda stilistik xatolarni tuzatish kabi usullardan ko‘proq foydalaniladi. Grammatikadan o‘quvchilarga yangi bilim berishda suhbat, bayon, ta’rif va qoidalar ustida ishlash kabi metodlar, o‘tilganlarni qaytarish, mustaxkamlash va umumlashtirishda esa amaliy ishlar, mashq, grammatik tahlil, ko‘chirib yozish, диктант, bayon va boshqalar ko‘llaniladi. Demak, grammatika va imlo o‘qitish davrida o‘qituvchi bilan o‘quvchining birga ishlashini tashkil etish usullari asosan uch xil bo‘ladi: o‘qituvchining bayoni, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbati, o‘quvchilarning mustaqil ishlari. Bayon

yordamida murakkabroq, ayniqsa o‘quvchilarga oldindan ma’lum bo‘lmagan mavzular izoxlanadi. Grammatik ta’rif moxiyatini tushuntirish, o‘quvchilarga qo‘shimcha ma’lumot berish, ularning savollariga javob berishda ham bayon usuli ishlatilishi mumkin. O‘qituvchining bayoni usulida o‘qituvchi zarur grammatik ma’lumotlarni ma’lum vositalar yordamida bayon etadi, tushuntiradi, o‘quvchilar o‘qituvchi fikrini kuzatib, tinglab boradilar. O‘quvchilarning grammatik material haqidagi bilimlarini aniqlab, shularga tayangan holda grammatik mavzuni, uning belgilarini aniq va izchil ochib berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarning faolligini oshirish maqsadida ularni kuzatish, xulosalar chiqarish, o‘xshash va farqli tomonlarni taqqoslash, umumlashtirishga o‘rgatish foydalidir. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qituvchining bayoni 3-5 minutdan oshmasligi kerak, chunki aqlan zaif bolalar uzoq davom etgan nutqni eslab qola olmaydilar. Shuning uchun bu usul sof xolda ona tili darslarida deyarli ishlatilmaydi. Suhbat usuli grammatika o‘qitish va orfografiyaga, to‘g‘ri yozishga o‘rgatishda yordamchi mehnat ta’limi maktabida keng ishlatiladigan usullardan biridir. Ona tilidan o‘rganiladigan material o‘quvchilarga qisman oldingi sinfdan tanish bo‘lsa yoki yangi mavzu biror tomoni bilan oldin o‘tilgan materialga bog‘lansa, darsda suhbat usulidan foydalanish mumkin. Suhbat o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Ular o‘qituvchi raxbarligida berilgan faktlarni kuzatadilar, o‘zaro qiyoslaydilar va muxokama qiladilar, so‘ng umumlashgan xulosa chiqaradilar. Suhbat o‘quvchilarning nutq madaniyatini o‘stirishda muhim omillardan biridir. Suhbat uch xil bo‘ladi: axborot xarakteridagi suhbat, evristik suhbat, o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash maqsadida o‘tkaziladigan suhbat. Bu usul avval savol- javob usuli deb nomlangan. Bunda o‘qituvchi savol beradi, o‘quvchilar o‘z kuzatishlari asosida darslik ustida ishlab, muxokama yuritib savolga javob topadilar va xulosa chiqaradilar, shu yo‘l bilan yangi bilim oladilar. Bu usul o‘quvchilarning

faolligini oshiradi, ularni fikrlashga undaydi. , mustaqil ravishda xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Evristik suhbat usuli ba’zan yangi mavzu o‘tilayotganda qo‘llanadi. So‘z yasash usullari, so‘z turkumlari, ot yasovchi qo‘shimchalar, fe’l nisbatlari, so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi kabi va boshqa mavzularni o‘rganish vaqtida o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanib bir necha yordamchi, yetaklovchi savollar tuzadi, topshiriq beradi. Topshiriqni o‘quvchilar o‘zlari bajarishga urinadilar. O‘qituvchi bevosita raxbarlik qiladi. Masalan «Sifat haqida ma’lumot» mavzuini tushintirishda metodist Ashrapov M. evristik suhbat usulidan foydalanishni tavsiya etib, ishni kuyidagicha tashkil etishni ko‘rsatgan. O‘qituvchi darsga qadar doskaga anor haqidagi topishmoqni kuyidagicha yozib qo‘yadi: …, …, …, mayda, yoqutday, qizil, …, …, …, shirin, nordon, xilma-xil …, …, … . hamma yerda do‘sti bor. Suhbat uchun kuyidagi savol va topshiriqlardan foydalaniladi: chap tomonda berilgan gaplarni o‘qing (O‘ng tomondagi yozuv berkitib qo‘yiladi. ) Nimani tushundingiz? Bunda siz gap qaysi meva ҳақида borayotganini bila oldingizmi? Javobini topa olasizmi? Endi o‘ng tomondagi topishmoqni o‘qing. Topishmoqning javobini aniqlashingizga yordam bergan so‘zlarga savol bering. O‘quvchilar so‘roqni aniqlaganlaridan so‘ng o‘qituvchi «qanday»? yoki «qanaqa?» so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar nimani bildirayapti, savolini beradi. O‘quvchilar anor(narsaning) rangini (qizil), mazasini (shirin, nordon), shaklini (mayda, qalin) va xususiyatini (xilma-xil) bildirishini o‘zlari o‘qituvchining yordami bilan topadilar. Shundan so‘ng o‘quvchilar «Belgi deganda nimani tushunasiz?» so‘rog‘iga javob topadilar. O‘qituvchi o‘quvchilar javobini umumlashtirib, qo‘yilgan muammoni quyidagicha hal qilib beradi: Demak, sifat deb narsa belgisini bildiradigan qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlarga aytiladi. Narsa belgisi deganda uning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini tushunar ekanmiz. Chiqarilgan xulosaning to‘g‘riligi darslikdagi qoidani o‘qib, tasdiqlanadi.

Yordamchi maktabda yangi pedagogik texnologiyalar, muammolarni xal etish usullaridan aqli zaif o‘quvchilarning yoshi, bilimi, tayyorgarligi, tajribasi, o‘zlashtirish qobiliyati, va boshqa shu kabi dastur talabi, vaqt masalalari va boshqa shu kabilarni hisobga olgan xolda foydalaniladi. Suhbat ko‘p xolda o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan grammatik material yuzasidan o‘tkazilib, ular bilganlari asosida o‘qituvchining savol va topshiriqlari yordamida o‘tkazilsa o‘quvchilar zarur xulosa chiqarishga, umumlashtirishga harakat qiladilar. Beriladigan savollar puxta o‘ylab tuzilishi, yaxlit javob berishga yo‘naltirilishi maqsadga muvofiqdir. Mustaqil ish usulida o‘qituvchi o‘quvchilarga grammatika yoki imlodan mashq beradi va o‘quvchilar deyarli mustaqil uni bajaradilar. Topshiriq o‘tilganlar asosida o‘quvchilarning bilim saviyasiga mos ravishda tushuntirilib berilishi lozim. Uni o‘quvchilar bajarib bo‘lgach, albatta, o‘zlari tekshira olishlari va o‘qituvchi oldida javob bera olishlari shart. Mustaqil ish katta xajmli ya. O‘ta bola uchun murakkab, ko‘p vaqt talab etadigan bo‘lmasligi kerak. Bunday ish 2 sinfda 5-10 daqiqa, 3 sinfda 10-15 daqiqa, 4 sinfda 15-20 daqiqaga mo‘ljallanishi maqsadga muvofiqdir. Ayrim xollarda, agarda moshq murakkablik qilsa, uni qismlarga bo‘lib, izchillik bilan bajartirish va nazorat qilish mumkin. Mustaqil ish usulidan nafaqat mustaxkamlash, balki yangi bilim berish davrida ham foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, xulosalar chiqarishga, ta’rif va qoidalarni amalda tatbiq eta olishga odatlanadilar. Grammatika va imlo darslarida tahlil-tarkib usuli keng ishlatiladi. O‘rgatilgan gramatik ta’rif va qoidalar asosan ushbu usul bilan mustaxkamlanadi. O‘rganiladigan grammatik tushunchalar turiga qarab barcha sinflarda fonetik, ya’ni tovush-xarf tomondan tahlil, morfologik, sintaktik, orfografik, punktuatsion tahlillar o‘tkaziladi. Masalan, berilgan so‘zlardan gap, gaplardan jumla tuzish; berilgan so‘zga mos keladigan bir xil o‘zakli so‘zlar topish va x. k. Sintez usuli ma’lum bilimlarni umumlashtirishda ham ishlatiladi. Masalan, otning belgilari: buyum yoki kishilar nomini bildirishi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishi alohida

o‘rganilganidan so‘ng, umumiy quyidagi xulosa chiqarish: Ot so‘z turkumi - kishilar va buyumlar nomini bildiradi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob beradi; birlik va ko‘plikda qo‘llanadi; egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi. Tahlil va tarkib usullari deyarli bir vaqtni o‘zida yoki galma-gal ishlatiladi. Ushbu usul o‘quvchilarni faol fikrlashga o‘rgatadi, nutq materiallarini tahlil qilish, misollar topish, gaplar tuzish, tilning ma’lum bir hodisasini boshqasi bilan qiyoslash, til hodisalari yuzasidan umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishga imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini o‘stiradi. Ayrim grammatik materiallarni o‘rgatishda o‘quvchilar avval nutqning ma’lum bir xususiyatlarini keltirilgan misollarda kuzatib, so‘ngra ta’riflash yoki xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Masalan, o‘quvchilar sifatning qanday?, qanaqa? so‘rog‘iga javob berib, buyumning belgisini bildirishini, otga bog‘lanishini misollarda kuzatgach, «buyum belgisini bildiradigan so‘zlar sifat deyiladi, sifat qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga favob beradi, doim otga bog‘lanib keladi»-degan xulosani chiqaradilar. Bu turdagi ishlar induktiv usul deb yuritiladi. Agarda o‘qituvchi avval qoidani bayon qilib, o‘quvchilar diqqatini shu qoidaga jalb etib, mustaqil shu qoidaga muvofiq misollar keltirishga o‘rgatsa - deduktiv usuldan foydalangan bo‘ladi. Masalan, gaplarning ma’nosiga ko‘ra so‘roq gap bo‘lishi va uning oxiriga so‘roq belgisining qo‘yilishi haqidagi qoida gapning ta’rifi bilan bayon qilingach, misollarni mustaqil toptiradi yoki biron matn o‘qilib, uning ichidan so‘roq gaplar ajratib olinadi. O‘qituvchining bayonida ham induktiv, ham deduktiv usul ishlatilishi mumkin. Grammatik materialni tushuntirishda odatda induktiv usul ko‘proq ishlatiladi. Grammatika va orfografiyadan yangi mavzu bir necha tushunchalarni yoritish yo‘li bilan tushuntiriladi. Masalan morfologiyadan «So‘z tarkibi» bo‘limi ichida «O‘zak», «So‘z yasovchi qo‘shimchalar», «So‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar» mavzulari o‘rganiladi. Tushunchani yoritish uchun uning asosiy belgilari, ya’ni ushbu tushunchaning mazmunini yoritadigan, tilning asosiy tarkibiy qismi sifatida boshqa tushunchalardan farqini yoritib berdigan belgilarini ko‘rsatish zarur.

«Sifat» tushunchasining mazmunini yoritishda o‘qituvchi uning belgilarini, otga bog‘lanib kelishini shuday tushuntirishi kerakki, bu belgilar sifatni boshqa so‘z turkumlaridan farqlashga imkon bersin. Ushbu usul o‘quvchilarni so‘z turkumlarini bir biridan nafaqat ma’nosiga ko‘ra, balki belgisiga ko‘ra ham ajrata olishga o‘rganadilar. Masalan, aqli zaif bolalar otni sifatdan farqlashda uning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik bilan turlanishini; sifat esa turlanmasligini anglab oladilar. Otni fe’ldan farqlashda uning egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan tuslanishi, fe’l esa zamon bildirishini tushunib oladilar. Aqlan zaif bolalar tovush, so‘z, kelishik, zamon kabi va boshqa grammatik tushunsqchalar haqida asosan amaliy mashg‘ulot davomida bilim oladilar. Amalda xar bir o‘quvchi tovush, so‘zning nimaligini biladi, o‘qituvchi masalan, feql zamonlarini tushuntirayotganda « hozirgi zamon», «o‘tgan zamon», «kelasi zamon»larni voqelikka bog‘lab tushuntiradi. O‘quvchilar zamon haqidagi tushunchalarni egllab oladilar va voqelik gapirish vaqtida, gapirib bo‘lgandan so‘ng, gapirishdan oldin bo‘lishi mumkinligini anglab oladilar. Shu uch zamonda kelgan fe’llarga o‘qituvchi o‘zi misollar keltiradi va o‘quvchilarga o‘z misollarini toptiradi. So‘ngra «fe’llar uch zamonni bildiradi» , degan xulosa chiqariladi. Shunday qilib, yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatika va imloga o‘rgatishda umum qabul etilgan o‘qituvchining bayoni, suhbat, amaliy ishlar kabi usullar ishlatiladi. Ma’lum bir usulni qo‘llashda turli o‘qituv vositalari, pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi. O‘qituv vositalarining ko‘zi bilan ko‘rib - video, qulog‘i bilan eshitib - audio, ko‘rib va eshitib - audio-video idrok etadiganlari mavjud. Grammatika va imlo darslarida ko‘rib idrok etish uchun mo‘ljallangan o‘qituv vositalariga darslik, rasm, jadval, doskaga yozilgan yozuvlar, tarqatma materiallar, kartochkalar va boshqalar kiradi. Quloq bilan eshitib idrok etishga mo‘ljallangan radio, magnit diskalariga yozilgan audio materiallari kiradi. Xozirgi kunda keng ishlatiladigan audio-video apparaturalar grammatika va imlo darslarida keng ishlatilishi mumkin. Biroq barcha turdagi o‘qituv vositalari grammatik materialga mos kelib, darsning samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan, uning mavzusi, maqsadiga mos ravishda ishlatilishi shart.

3. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatik mashqlar va ularning turlari, uyushtirilishi. Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish metodikasida olimlardan Gnezdilov M. F. , Smirnova Z. N. , Aksyonova A. K. , Voronkova V. V. , Ko‘do‘kbayeva S. , Kolevatova L. I., Raxmanova V. S. va boshqalar fikricha grammatika va orfografiyaga o‘rgatish samarali bo‘lishi bolaning analiz va sintez qilish kobiliyatini rivojlantirish bilan chambarchas bog‘likdir. Bu ishlarni ular ikki boskich bo‘yicha tashkil kilishni tavsiya etadilar: 1. tayyorgarlik; 2. almashtirilayotgan tovushlarni eshitish yo‘li bilan va talaffuz jixatdan farklash. Birinchi boskichda og‘zaki nutqni o‘stirish, almashtirilayotgan xar bir tovushning talaffuzini aniqlash va uni eshitish yo‘li bilan ajratish, idrok etish, tovushlar ketma-ketligini aniklashga o‘rgatiladi. Bu boskichda olib boriladigan ishlar kuyidagilardir: -ko‘rish, eshitish, taktil (sezish yo‘li bilan) idrokini rivojlantirish, talaffuz etish yo‘li bilan so‘zni bo‘g‘inlarga, tovushlarga ajratish; so‘z ichida tovushlar o‘rnini aniqlash, so‘zdagi tovushlarning ketma-ketligini aniklash. Ikkinchi boskichda almashtirilayotgan tovushlarning talaffuz kilinishi aniklanadi va eshitish jixatdan o‘xshash tovush, bo‘g‘in, so‘fzlarni kiyoslash ishlari olib boriladi. (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) Bu boskichning asosiy maksadi - tovushlarni bir-biridan farklashdir. Grammatik tahlil-tarkib usuli yozuv darsining xar bir bosqichida ishlatiladi. Fonetik, morfologik, sintaktik tahlil ketidan yozish, yozilgan matnni tahlil etish, nuqtalar o‘rniga kerakli xarflarni yozish, so‘zlarni bir biridan ajratish, buyum nomi, harakati, belgisini bildiradigan so‘zlarni guruxlarga jamlash, gap tuzish va shu kabi dastur bo‘yicha olib boriladigan ishlar o‘quvchilarning nafaqat analiz-sintez qilish malakalarini, balki kuzatuvchangligi, diqqati, tafakkuri, idroki va boshqa psixik jarayonlarning rivojlanishini ta’minlaydi, o‘quvchilarning bilish faoliyatidagi kamchiliklarini korreksiyalash imkonini beradi.

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili va yoquv darslarida grammatik tahlil usuli muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va eng ko‘p ishlatiladigan usullardan biridir. Grammatik tahlil orqali o‘quvchilarning grammatika va imlodan olgan nazariy bilimlarini nutqiy amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalari shakllanadi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, aqli zaif bolalar nazariy bilimga ega bo‘la turib, qoidalarni yod olib, biroq ularga amal qilmasligi mumkin. Bunday kamchilik nazariyaning amaliyotdan ажралиб qolishi natijasida vujudga keladi. Aqli zaif bolalar egallab olgan bilimlarini mustaqil ravishda amaliyotga tadbiq eta olmaydilar. Grammatik qoidadan mashqka o‘tish – grammatik nazariyani grammatik amaliyot bilan bog‘lash demakdir. Grammatik tahlil усули xarakteriga ko‘ra analitik mashq bo‘lib, o‘tilganlarni qaytarish va mustahkamlash, grammatika va imlodan o‘quvchilar bilimini nazorat etish va baholash maqsadida o‘tkaziladi. Yordamchi maktabda mazmuniga ko‘ra grammatik tahlilning to‘rt xili qo‘llanadi: fonetik, morfologik, sintaktik va aralash . Fonetik tahlilda so‘z ichidagi bo‘g‘in, tovush va xarflar ajratiladi, ularning turlari (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) aniqlanadi. Ushbu turdagi tahlilda tovush artikulatsiyasi, qanday talaffuz etilishi va yozuvdagi uning belgisi - harf shakliga ham alohida e’tibor beriladi. Morfologik tahlil ikki yo‘nalishda o‘tkaziladi: so‘z tuzilishi va so‘z turkumlariga ko‘ra. So‘z tuzilishi tahlilida o‘zak, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlar farqlanadi. So‘z turkumlariga ko‘ra tahlilda o‘quvchilar so‘zga svol berib, qaysi so‘z turkumi ekanligini aniqlaydilar, ma’nosi(nimani bildirishi)ni, ayrim grammatik belgilarini aytib o‘tadilar. Masalan paxtakor so‘zi kim? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, so‘z turkumlaridan otga kirishi, birlikda kelishi aniqlanadi. Ot so‘z turkumini таҳлил etishda avval so‘roq beriladi, narsa номини bildirishini, bosh kelishik shaklida ekanligi, birlik yoki ko‘plikda kelishi tahlil etiladi. Agar egalik qo‘shimchasi bo‘lsa shaxsi aniqlanadi. Grammatik tahlil xajmiga ko‘ra to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq tahlilda nafaqat o‘rganilayotgan grammatik hodisa, balki ilgari o‘rganilganlari ham tahlil etiladi. Masalan , yordamchi maktabning oltinchi sinfida «o‘qidim» , so‘zini tahlil etganda , so‘roq berish bilan fe’l ekanligi, uning bosh shakli (o‘qi), bo‘lishli

yoki bo‘lishsizligi (bo‘lishli), shaxsi (1 shaxs), soni (birlik), zamoni (o‘tgan zamon) aytiladi. To‘liq bo‘lmagan, qisman tahlilda esa faqat o‘rganilayotgan grammatik hodisagina tekshiriladi. Shakliga ko‘ra grammatik tahlil og‘zaki, shartli belgilar bilan, yozmalarga bo‘linadi. Boshlang‘ich sinflarda ko‘proq shartli belgilar yordamida og‘zaki tahlil o‘tkaziladi va ba’zan yozuvga tushiriladi. Og‘zaki tahlilni sintetik mashq bilan bog‘lab o‘tkazish qulay bo‘lib, unda o‘quvchilardan o‘z fikrlarini tushuntirish , isbotlash va bog‘lanishli bayon qilish talab etiladi. Yozma tahlil, ko‘p vaqt talab etishiga, yozuvdagi texnik qiyinchiliklarga qaramay, turli yozuvlar va sxemalar vositasi bilan quyidagicha bajariladi: 1. So‘z ustiga yoki yoniga (qavs ichida) so‘z turkumi, uning shakli qisqartirib masalan ot-o. , sifat-s. , fe’l-f. ,1shaxs-1sh . kabi yozib qo‘yiladi. 2. Ot tagiga bir to‘g‘ri chiziq, sifatga to‘lqinli, fe’lga ikki to‘g‘ri chiziq chiziladi. Gap bo‘laklari ham xuddi shunday belgilanishi mumkin. 3. So‘zning morfologik tarkibini turli belgilar bilan ko‘rsatish mumkin. Masalan, gul-zor-ning, pax-ta-kor-lar kabi yoki kuyidagi sxemaga solib yozish: So‘z O‘zak So‘z yasovchi qo‘shimcha So‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha Gulchi Paxtazorga Bog‘bonchilik Gul paxta Bog‘ Chi zor bon ga chilik Grammatik tahlil mavzuni o‘rganish izchilligiga qarab ma’lum tartibda o‘tkaziladi. Masalan, so‘zning tarkibi yuzasidan og‘zaki hamda yozma tahlilda ham avval o‘zak, so‘z yasovchi , so‘ngra so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar ajratiladi. So‘z turkumlarini tahlil qilishda esa mavzuni o‘rganishdagi izchillikga asoslanadi. Masalan, har bir so‘zga so‘roq berib, nimani bildirishi, so‘z turkumining nomi, birlik

va ko‘plik - otda; fe’lning bo‘lishli yoki bo‘lishsizlikni bildirishiga aytiladi. Keyingi sinflarda esa qo‘shimcha, masalan otning kelishigi, agar egalik qo‘shimchasi bilan kelgan bo‘lsa, shaxsini ham; fe’lning esa shaxs-soni, zamoni ham aytiladi. 1. Gap bo‘laklari jixatidan tahlilda so‘zga so‘roq berib, avval ikki bosh bo‘lak (avval ega, so‘ngra kesim) keyin esa ikkinchi darajali bo‘laklar (avval ega va kesimga bog‘lanib kelgan, so‘ngra ikkinchi darajali bo‘laklarga bog‘lanib kelgan, ikkinchi darajali bo‘laklar). 4. To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari, usullari . Yozma nutq og‘zaki nutq negizida shakllanadi. So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va idrok etish savodli yozuvning eng zarur omillaridan biridir. Psixolog va metodistlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra to‘g‘ri yozuv malakalari-orfogrfiyani xosil qilishda ko‘rish idroki, sezgisi va yozganlarini esda saqlash asosiy o‘rin egallaydi. Ularning fikricha , orfografik malakani shakllantirish uchun, uning psixologo-fiziologik kelib келиб chiqqan holda, idrok va tasavvurga katta e’tibor berilishi lozim. Hozirgi zamon ona tili metodikalarida ham imloni o‘zlashtirishda ko‘rish o‘quvining ahamiyati nixoyatda katta ekanligi ta’kidlangan. Kuzatuvchan, ko‘rish idroki yaxshi rivojlangan, ko‘p o‘qiydigan bolalar yaxshi, xatosiz yozadilar. Diqqat bilan o‘qish so‘zning shaklini eslab qolishga imkon yaratib, keyingi o‘rganiladigan grammatik va orfografik tushunchalarni umumlashtirishga yordam beradi. Ko‘rish orqali esda saqlash, o‘z yozganini tekshirish ham katta ahamiyatga ega. Ayniqsa yozuvga o‘rgatishning dastlabki bosqichlarida o‘quvchilarning ko‘ru uquvi, xotirasi, kuzatuvchangligi, diqqatini tarbiyalash juda muhimdir. Ko‘rib esda saqlash yo‘li bilan o‘quvchilar imlo qoidalariga bo‘ysunmaydigan, qiyin so‘zlarning yozilishini bilib oladilar. O‘qituvchi ushbu turdagi so‘zlarga alohida to‘xtalib, ularning ro‘yxatini doskaga osib qo‘yadi, o‘quvchilarning lug‘at daftariga yozdiradi. Biroq orfografiya nafaqat ko‘rib idrok etish yo‘li bilan, balki boshqa usul va

vositalar bilan ham o‘zlashtiriladi. Ko‘zi ojiz bolalar ham imloni yaxshi o‘zlashtiradilar. Savodli yozuv to‘g‘ri yozishga qaratilgan turli xil mashqlar asosida shakllanadi. To‘g‘ri yozuvga o‘rganishda yaxshi eshita olish, to‘g‘ri o‘qish, yozuv qoidalariga rioya qilish, qo‘l va barmoqlarni to‘g‘ri harakatga keltirish kabilarning ham ahamiyati katta. Shuning uchun so‘zlarni yozganda qo‘lni uzmasdan alohida xarflar emas, balki butun so‘zni yoki uning bo‘g‘inlarini ajratib yozishga o‘rgatish talab etiladi. Ko‘ruv uquvi va qo‘l harakatlari birgalikda bajarilganda so‘zlarning grafik obrazlari tasviri yaxshiroq esda saqlanib qoladi. Demak, to‘g‘ri yozuvni o‘rgatishda barcha analizatorlarning faoliyati: ko‘ruv, eshituv, nutqni harakatga keltiruvchi hamda mayda qo‘l muskullari harakati muhim ahamiyatga ega. Ularning birgalikdagi faoliyati orfografik sezgirlikni yaratadi, grammtik qoidalarni o‘rganish hamda ularga amal qilish orqali savodxonlikni ta’minlaydi. Maxsus metodikada to‘g‘ri yozuvni ta’minlovchi kuyidagi shartlarga amal qilish talab etiladi: 1. Yoziladigan matn, gap, so‘z ma’nosi bolaga tushunarli bo‘lishi kerak. Ko‘chirib yozish yoki diktovka ostida yozish uchun beriladigan xar qanday so‘z, gap ma’nosi oldindan tushuntirilgan bo‘lsagina, ўқувчини ongli yozishga o‘rgatish mumkin. Aks xolda bola gap yoki so‘zni эмас , xarf belgilarini rasm solayotganday chizadi xalos. 2. So‘zning talaffuzi va yozilishiga, grammatik shaklga нисбатан e’tiborli bo‘lish, ongli yozish va yodda saqlash, xatolarni payqab, ularni mustaqil tuzatish. 3. O‘rganilgan materialni puxta o‘zlashtirish, o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtirish uchun so‘z va gaplarni muntazam tahlil qildirib borish, bir xil o‘zakli so‘zlarni ajratib, ayrim o‘xshash so‘z va gaplarning o‘qshash va farqli tomonlarini aniqlash. 4. Nutq faoliyatining barcha turlari ustida ishlash, so‘z va gaplarni fonetik, morfologik va sintaktik tomondan tahlil etish, bog‘langan nutqni o‘stirish. Nutqning ayrim tomoni ustida ishlab, boshqa tomonlariga e’tibor susaysa bola savodxonligi pasayadi. Bu xol yuz bermasligi uchun orfografik mashqlar (ko‘chirib yozish,

diktant) bog‘lanishli nutqni o‘stirish (bayon, insho) mashqlari bilan galma-gal o‘tkazilishi lozim. 5. Grammatik tushunchalar asosida olib boriladigan orfografik mashqlarni lo‘g‘aviy orfografik ishlar bilan almashtirib turish. Maktabda ko‘pgina so‘zlarning yozilishi lug‘atga suyangan xolda lug‘aviy-orfografik mashqlar yordamida o‘tkaziladi. 6. Barcha turdagi xatolarni oldini olish, tekshirish, o‘z-o‘ziga nazorat qilish, baholash. Savodli yozuvni orfografik, morfologik, sintaktik va boshqa turdagi xatolarni oldini olish ishlari таъминлайди . Yozishga doir topshiriqlarni xatosiz bajarish, bajarilishi lozim bo‘lgan, bajarilgan vazifalarning to‘g‘riligini o‘quvchilarning o‘zlari tekshirishi (o‘z-o‘zini tekshirish), yo‘l qo‘yilgan xatolar ustida faol ishlash, bayon va insho turidagi mustaqil ishlarni bajarishga asta-sekin ( bir necha darslar mobaynida) tayyorlab borish ijodiy xarakterdagi yozma ishlarni bajarish uchun sharoit yaratadi. 7. Izchillik-bilim, ko‘nikma va malakalarning puxta bo‘lishini ta’minlaydigan tamoyillardan biridir. Ushbu tamoyil bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zaro bog‘liq xolda shakllanishini talab etadi. Masalan, qo‘shimchalarni o‘rganish vaqtida so‘z yasovchi qo‘shimchalarni so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qiyoslash va so‘z tarkibi haqida yaxlit tushuncha hosil qilish; sifat va uning belgilarini tushuntirishda otva uning m’nolarini takrorlab qiyoslash; tushum va qaratqich kelishigi qo‘shmchalarning yozilishini puxta o‘zlashtirish uchun shu kelishikdagi so‘zlar gap ichida qaysi so‘zlar bilan bog‘lanishini аниқлаб , o‘zaro qiyoslash orqali qaratqich kelishikdagi ot va boshqa ot bilan, tushum kelishigidagi ot fe’l bilan bog‘lanishini tushuntirish va h. k. Har qanday malaka uzoq vaqt o‘tkaziladigan mashqlar tufayli shakllanadi. Orfografik malakalar uzoq vaqt ichida xilma-xil usullar bilan turli mashqlarda shakllanadi. Masalan, o‘rganiladigan so‘z yoki gapni avval o‘qituvchi o‘zi so‘ngra o‘quvchi adabiy til normalariga rioya qilgan xolda aniq talaffuz etadilar. O‘quvchilar tarqatma material, kartochka, doska yoki darslikdagi topshiriqni o‘qiydilar. Natijada ular ongida so‘zning yozilishi va eshitilishi saqlanib qoladi. So‘ngra mashg‘ulot mavzusi e’lon qilinadi, tushuntiriladi. Orfografik qoidani

tushuntirishda avval shu qoida qaysi grammatik hodisaga asoslanganligi qayd etiladi. Masalan, fe’llardagi bo‘litshsizlik ma’nosi –ma qo‘shimchasini qo‘shish bilan ifodalanishi haqidagi grammatik hodisaga suyaniladi va qanday talaffuz qilinishidan kat’iy nazar, bo‘lishsizlik qo‘shimchasi –ma shaklida yozilishi tushuntiriladi6 bo‘lmaydi, yozmaydi, aytmaydi. Ayrim xollarda o‘quvchi qoidani biladi, biroq yozuvda xatoga yo‘l qo‘yadi. Xato qoidani tushunib yetmaslikdan kelib chiqadi. Buni tuzatish uchun o‘qituvchi raxbarligida o‘quvchilar til hodisalarini kuzatadilar, tahlil etadi, solishtiradi, o‘z muloxazalari asosida xulosa chiqaradilar va nixoyat, qoida chiqarishga erishadilar. Oldingi misollarni o‘qib, kuzati va qiyoslab, o‘quvchi bo‘lishsizlik qo‘shimchasi – ma ayrim so‘zlarda –mi shaklida talaffuz qiligar, ammo xar vaqtda -ma shaklida yozilar ekan degan xulosaga keladi, o‘qituvchi qoidani to‘ldirishga yordam beradi so‘ngra qoida kitobdan o‘qiladi. Shu darsning o‘zida o‘rganilgan qoida mashqlarda mustaxkamlanadi. Navbatdagi mashqlar orqali o‘quvchilar tushungan tushunmaganlari aniqlanadi; O‘qituvchi qoidaga mos so‘zlarni aytadi, o‘quvchilar qoidani qaytaradilar, misol bilan bog‘laydilar. Endi o‘rganilayotgan nutq hodisasi gap ichida beriladi, o‘quvchilar o‘rganilayotgan qoidaga muvofiq so‘zlarni topib, asosiy belgilarni aytadilar va qoidani konkret so‘zlar bilan bog‘laydilar. Natijada qoida ravshanlashadi, to‘liq o‘zlashtiriladi. Qoidaga oid bilim qo‘nikmaga, ko‘nikma esa malakaga aylanib boradi. Bu ish xilma-xil mashqlarni bajartirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Mashq turlari rang- barang. Shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz: Grammatik tahlil asosidagi orfografik mashqlar . Bunda grammatik va orfografik hodisalar orasidagi munosabatni o‘rganish yuzasidan ko‘nikma xosil qilinadi. Orfografik qiyinchiliklar, yozishda ikkilaniladigan o‘rinlari aniqlanadi. Mashqdagi kerakli so‘z, so‘z birikmasini o‘quvchi o‘zi topib, tahlil qilib berishi, tushuntirishi, isbotlab berishi, solishtirishi zarur. Masalan, otlardagi kelishik qo‘shimchalarining yozilishini tushuntirishda, o‘qituvchi otlarni topish, kelishik qo‘shimchalarini aniqlash, nima uchun u yoki bu kelishik qo‘shimchasi yozilganini tushuntirish, shunga o‘xshash boshqa misol topish vazifasini beradi. O‘quvchilar

topshiriqni mustaqil, zarur bo‘lganda o‘qituvchining yordami bilan bajaradilar. Orfografik mashqlar matnni tahlil qilishdan boshlanishi foydali. Masalan, matnni ko‘chirib yozishdan oldin so‘z ichidagi unli va undosh tovushlarni topadilar, undoshlarning jarangli va jarangsizlarini anitqlab, qaysi xarf yozilishi kerakligini ani qlaydilar so‘ngra matnni ko‘chirib, tahlil vaqtida an iqlangan xarflarning tagiga chizadilar. Tahlil ikki xil o‘tkaziladi. Matnni ovozsiz ko‘rib turib o‘qish; ovoz bilan o‘qish. Bularning xar ikkalasi ham ahamiyatli bo‘lib, ko‘ru uquviga, ikkinchisi esa eshituv uquviga asoslanadi. O‘quvchilar diqqatini faollashtirishmaqsadida tarqatma materiallar, kartochkalar bilan yangi pedagogik texnologiyalar asosida ishlanadi. Masalan, d, t xarflari tushirib qoldirilgan kartochkalar tarqatiladi. O‘qituvchi shu qoidaga oid boshqa so‘zlarni aytib, oxirida qaysi xarf yozilishini so‘raydi, o‘quvchilar qo‘llaridagi so‘zlar ichida qaysi xarf yozilishi kerakligini aytadilar. So‘zlar yozilgach, shu xarflar tagiga chiziqcha chiziladi. Yangi pedagogik texnologiyalar asosida kartochkalar bilan ishlash o‘quvchilar diqqatini faollashtiradi, o‘quvchilar bilim saviyasini, o‘zlashtirish darajasini aniqlashga yordam beradi. Ko‘chirib yozuv. Ko‘chirib yozish turli xil bo‘ladi. Qo‘l yozma xarf bilan yozilgan matnni ko‘chirish, bosmacha xarfli matnni ko‘chirib yozish; ko‘chirib yozishni o‘zi, qisman ko‘chirish, aytgan joylarini topib ko‘chirish; turli topshiriqlarni bajarib, ko‘chirish va x. k. Ta’limning dastlabki davrida ko‘rib turib yozish talab etiladi. Keyinchalik ish murakkablashib boradi. So‘zlar berilgan rasmlar tartibida; gap ichida so‘z o‘rni almashtirilib berilgan matnni to‘g‘ri ko‘chirish; matn ichidan kerakli so‘z va gaplarni topib ko‘chirish, namunaga qarab yozish va boshqalar. Bunda so‘zning talaffuzi, shakli ustida ishlash, yoddan yozishga o‘rgatish ishlari amalga oshiriladi. Ayrim xollarda ko‘chirib yozish ayrim grammatik-orfografik topshiriqlarni bajarishdan boshlanadi. Masalan zarur xarf yoki xarf birikmasini topish, ko‘chirib bo‘lgandan so‘ng tagiga chizish; so‘z turkumlarini (ot, sifat, fe’l, olmosh) yoki

ularning belgilarini ( otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar; otlarning egalik va kelishik bilan turlanishi; fe’larning shaxs-son va zamonini) aniqlash va yozuvda shu so‘z oldiga yoki qavs ichiga, ba’zan so‘z ustiga yozib belgilanadi. Ko‘chirib yozuvni orfografik mashq sifatida o‘tkazishda kuyidagi shartlarga rioya qilish tavsiya etiladi: 1. o‘quvchilar ongiga mos keladigan, qiziqarli material tanlash va tahlil etib, so‘ngra ko‘chirish. 2. Kitob va doskadan ko‘chirib yozish texnikasini o‘quvchilarga o‘rgatish – avval o‘qi, o‘ylab ko‘r, tushunarlimi?, nimani yozasan? Shu so‘zning yozilishini esda saqla. Endi yozib tekshir. Asta-sekin o‘quvchi nafaqat so‘zlarni, balki gap va matnlarni ko‘chirib yozishga, uni kitob yoki doskadagilar bilan solishtirib tekshirishga o‘rganadi. Buning uchun matnni diqqat bilan o‘qiydilar, so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qib, xatolarini tuzatadilar. Tanlab ko‘chirish - yozishning faol turi bo‘lib hisoblanadi. Bunda matn ichidan ma’lum so‘z, gap, iboralar, grammatik formalar topib yoziladi. Masalan, matn ichidan bir xil o‘zakli so‘zlarni ko‘chirib yozish, so‘z yasovchi qo‘shimchalarning tagiga chizish, matndagi birlik va ko‘plikdagi so‘zlarni ikki ustun shaklida yozish; hayvonlar, o‘simliklar, kiyimlar nomini ko‘chirib yozish kabi va boshqa mashqlardan ham foydalanish mumkin. Yoddan yozish – o‘quvchilarning orfografik ziyrakligini o‘stirishga mo‘ljallangan mustaqil mashq turi hisoblanadi. Yoddan yozish uchun doskaga yozilgan yoki kitobdagi matn orfografik tahlil qilinganidan so‘ng yodlatiladi va berkitib qo‘yiladi. O‘quvchilar yodlagan she’riy yoki prozaik asarni yoddan yozadilar. Yordamchi maktabda diktovka qilib yozdirish ham mumkin. O‘quvchilar yozib bo‘lgach, matn ochiladi va ular yozganlarini tekshiradilar. Ayrim vaqtlarda matn bir kun oldin chuqur tahlil etilgach, u uyda ko‘chirib yozishga topshiriladi, keyingi darsda diktovka asosida yozdiriladi, so‘ng kitobdagiga solishtirib tekshiriladi. Bunday ish turi ko‘ruv diktanti deb ham yuritiladi. Yoddan yozish imlosi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda ham juda qulay ish turidan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunda ishlar grammatik va orfografik mavzularni o‘rganish bilan birga qo‘shib olib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga imlosi qiyin so‘zlarning

yozilishini esda saqlab qolishini ta’kidlaydi va buning uchun kuyidagi ish turlarini bajartiradi: 1. so‘zni vval ichda ovozsiz, so‘ngra diqqat bilan ovoz chiqarib o‘qish; 2. so‘z ma’nosini tushunib olish; 3. So‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qish va yozish; 4. so‘zning esda saqlash lozim bo‘lgan o‘rni tagiga yozish; 5. yozganlarni lug‘atdan tekshirish; 6. shunga o‘xshash boshqa so‘z topib, uni yozish. Erkin ko‘chirib yozish. Matnni o‘qib, tahlil etib. Kitobni berkitib qo‘yib, o‘quvchilar eslab qolganlarini erkin yozadilar. Grammatik topshiriqli ko‘chirib yozish. Bunday ko‘chirib yozishda o‘quvchilar mashq ichida berilgan kuyidagi kabi topshiriqlarni bajargan xolda ko‘chiradilar: 1. tushirib qoldirilgan xarfdan mosini qo‘yib ko‘chirish; 2. tushirib qoldirilgan so‘zlardan mosini o‘z o‘rniga qo‘yib gaplarni qo‘chirish; 3. berilgan gap va so‘zning shaklini o‘zgartirib ko‘chirish. Bunday ko‘chirib yozuvni nazorat ko‘chirib yozish deb ham yuritiladi. Ko‘chirib yozishni bog‘lanishli nutqni o‘stirish maqsadida ham o‘tkazish mumkin. Buning uchun matnda berilgan savollarga javob yozdirish mumkin. O‘quvchilar matnni kitobdan o‘qiydilar, savollarga avval og‘zaki, so‘ngra yozma ravishda javob beradilar. 5. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida yozma ishlar va ularni o‘tkazish metodikasi . Yozma ishlar turlicha bulishi o‘quvchilarda yozuvga bo‘lgan muhabbatni orttiradi va taraqqiy ettiradi. Har turdagi yozma ish bolalarning tafakkurini, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi, uning biliminn mustaxkamlaydi, takomillashtiradi. Yozma ishlarning kuyidagi turlari mavjud: 1.Kuchirib yozish 2.Diktant 3. bayon 4.Insho. Maxsus maktabda olib boriladigan yozma ishlarning barcha turlari orfografik malakalarni shakllantirishga, mustaxkamlashga, o‘quvchilarning ongli yozishlarini ta’minlashga va ish qobiliyatlarini o‘stirishga qaratilgan. Matnni kuchirib yozishni bolalarga orfografik, grammatik, stilistik topshiriqlarni bajartirish

bilan birgalikda qo‘shib olib borish maqsadga muvofiqdir. Bunday kuchirib yozishga kuyidagilar kiradi: 1. Gapdagi tushirib qoldirilgan so‘z yoki bo‘g‘inni qo‘yib kuchirish. 2. Mazmun talabi bilan matnda berilgan so‘zni o‘zgartirish. 3.Berilgan namuna yoki grammatik toppshriq asosida matn yoki so‘z shaklini o‘zgartirish. 4. So‘zlardan (betartib berilgal) ran tuzish. 5. Berilgan so‘zlar ishtirokida ran tuzish va uni kengaytirish. 6. Berilgan namunaga o‘xshash gap tuzish. 7. Savollarga javob berish va uni yozish 8. So‘zlarga savol berish. 9. So‘zlar ustiga qaysi grammatik shaklda ekanligini yozish. 10. Berilgan gaplarni kengaytirish. 11. O‘qilgan va tahlil qilingan matn bo‘yicha savollarga javob berish. 12. Berilgan matnni hech qanday o‘zgartirishsiz yaxlit kuchirib yozish ham mumkin. Ammo bunday ish davrida albatta undagi so‘zlarni grammatik taxlil qilib, orfografik qiyinchiliklarni ta’kidlab borish, ularni ajratish foydalidir. So‘zlarni ajratib yozish yoki tasniflash ishlari birga olib borilishi lozim. Maxsus maktabda kuchirib yozish turi 2 shaklda buladi: doskadan, jadvaldan yozish; kitobdan ko‘chirib yozish. (Bosmacha harfli yoki qo‘l yozma harfli matnni) Diktant turlari va ularni o‘tkazish metodikasi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilarning nutqini shu jumladan ularning yozma nugqini ustirishga katta ahamiyat beriladi. O‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirish, ularni savodxon qilish maqsadida yozma ishlarning bir necha turidan frydalaniladi. Ana shu yozma ish turlaridan biri- diktantdir. 1-9 sinflarda diktantlar asosan ikki maqsadda o‘tkaziladi:

a) Grammatika, orfografiya va punktuaqiyadan o‘tilgan qoidalarni puxta bilib olishga yordam beradigan, ularni mustaxkamlaydigan, takomillashtiradigan ta’limiy diktant. b) Grammatika, orfografiya va punktuatsiyadan o‘tilgai qoidalarni o‘quvchilar qanday o‘zlashtirganliklarini nazorat qilish sinash, tekshirishga imkon beradigan kontrol diktant. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida dastur buyicha o‘tkaziladigan material asosida aloxida diktantlar to‘plami mavjud. Ushbu to‘plamda kuyidagi dliktant turlari tavsiya etilgan: 1. Eslatish diktanti, 2.O‘z diktant yoki yoddan yozish. 3. Saylanma diktant. 4. Erkin diktant. 5. Ogoxlantiruvchi diktant. 6. Tushuntiruvchi diktant. 7. Ijodiy diktant. Eslatish diktanti o‘tkazilish usuliga qarab 2 xil buladi: 1.Kurish diktanti. 2.Eshittirish diktanti K i rish diktantini mehnat ta’limi maktabining 1-9 sinflarda qo‘llash mumkin. Diktantning bu turi uch xil variantda o‘tkaziladi. 1- Variant: o‘qituvchi o‘tilgan mavzuga mos biror matnni diktantlar tuplamidan tanlaydi va uni chiroyli yozish qoidalariga katyiy rioya qilgan xolda doskaga yozadi. Masalan: 3- sinfda «Darak ran» mavzusi o‘tilganda darak gapning oxiriga yozuvda nuqta kuyilishi va har bir darak ganning bosh harf bilan boshlanishi ukuvchilarga tushuntiriladi. Buning uchun o‘qituvchi doskaga yozilgan matnni shoshmay ukiydi, so‘ngra bolalar matn mazmunini tushunganyoki tushunmaganini aniklash maqsadida savollar beradi. Savol- javobdan keyin matnni ukituvchi ikkinchi marotaba o‘qiydi. So‘ngra darak gaplar oxiriga nuqta qo‘yilishini va nuqtadan keyin bosh harf bilan yozilishini eslatib utadi. Shundan keyin matn berkitiladi: o‘qituvchi

har bir ganni aloxida diktovka qiladi. Nuqta qo‘yilishini aytmaydi. Matn yozib tugatilgandan keyin doskadagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini doskadan tekshiradilar. 2- Variant: kursatish diktantining bu turi birinchi variantdan ozgina fark kqladi. Doskada matn tuliq yozilmaydi, balki orfografiyasi ukuvchilarga tushuntirilishi kerak bulgan so‘zlargina yoziladi xalos. Masalan 4 yoki 5 sinfda "So‘z oxirida ba’zi undoshlarning aytilishi va yozilishi" mavzusi utiladi. Bu mavzu o‘tilganda so‘z oxirida jarangli undoshlar jarangsizlanib eshitilsa ham, ammo yozuvda har doim b va d yozilishi haqida ma’lumot beriladi, bu ma’lumotni o‘quvchilarning xotirasida yaxshi qoldirish, ularda orfografik malaka hosil qilish uchun ko‘rsatish diktantining 3 variantidan foydalanish mumkin. Masalan, O‘qituvchi "Yulda" matnini bir marta o‘qib beradi. Matnning mazmunini bir ikki o‘quvchidan so‘ragach, o‘qituvchi doskaga Maxmud, Axmad, maktab, ushlab, oldi, quvonib ketdi, yetishdi so‘zlarini yozadi. Doskaga yozilgan so‘zlarni 3-4 o‘quvchiga, uqitadi. Maktab, ketdi kabi so‘zlar uqilganda -b urnida –p, - d urnida -t eshitilsa ham, yozuvda har doim -b va -d yozilishini yana eslatadi. Savol javobdan keyin doskadagi so‘zlar berkitiladi. O‘qituvchi matnni diktovka qila boshlaydi. O‘quvchilar yozishga kirishadilar, so‘ng yozganlarini tekshiradilar. Oradan bir necha minut o‘tgach, o‘qituvchi daftarlarni yig‘ib oladi va dars yakunlanadi. Ikkinchi variantda diktant uchun matn ukuvchilar qo‘lidagi "Ona tili» darsligi yoki "O‘qish kitobi"dan tanlanadi. O‘qituvchi uzi matnni sinfda bir marta o‘qib beradi, ukuvchilar tinglaydilar. Matn o‘qib bulingach, uning mazmuni bir ikki o‘quvchidan suralishi ham mumkin. Agar matnda anglash kiyin bulgan so‘zlar uchrasa, ularpi o‘qituvchi doskada qanday yozilishini tushuntiradi. Shu so‘zlar ikki uch o‘quvchiga uqitiladi. O‘quvchilar uz kitoblarini berkitib kqyadilar. Doskaga yozilgan so‘zlar ham berkitiladi. O‘qituvchi matnni diktovka qiladi, o‘quvchilar yozishga kirishadilar. Kurish diktantining uch xil variantidan qaysi biri kuproq foyda bersa, ish jarayonida kulaylik tug‘dirsa, shu variant qullanilishi kerak. Yuqoridagi variantlar uchun beriladigan matn mazmuni

sinfdagi barcha ukuvchilarga tushuntiriladi. Shu bilan birga diktantdagi so‘zlar soni har darsda oshib borishi kerak. Diktantning bu turini kurish diktanti deb atalishining sababi shundaki bu diktantda asosan ukuvchining kuruv idroki katnashadi, o‘quvchilarning ba’zilarida eshituv idroki vositasi bilan so‘zlarni to‘g‘ri yoza olish malakasi usmay qolgan bo‘lishi mumknn. Eshitish diktantida o‘quvchining asosan nutqiy idroki, eshitish analizatori katta rol uynaydi. Eshitish diktantida odatda matnni yozishga kirishishdan oldin ba’zi so‘zlar tahlil qilinadi. O‘tilgan qoidalar eslatiladi. O‘quvchilarning orfografik malakasini oshirish maksadida diktant utkazishdan 2-3 kun ilgari (o‘tkazilishi lozim bulgan) matnni o‘qituvchi kitobdan o‘qib kelishni topshiriq qilib beradi. Eshitish diktanti o‘quvchilarga o‘rgatilgan koidalarni puxta anglab olishlariga yordam beradi. Bundan tashqari uning uzoq esda saklab kolish, eishtgan gapni tezda yoza olish malakasini xosil qiladi, o‘quvchilarning nutqinn ustirnshga yordam beradi. Ukituvchi o‘tilgan mavzularni qanchalik o‘zlashtirganliklarini bir soatlik eshitish diktanti yordamida osonlik bilan bilib oladi. Eshitish diktanlarida matnni yozishga kirishishdan oldin orfogrammalar, o‘tilgan qoidalar eslatiladi, ularga og‘zaki izox. beriladi; kontrol diktantda esa bu bo‘lmaydi. O‘qituvchi eshitish diktanti uchun o‘tilgan qoidalarga mos keladigan gap va so‘zlar tuzish, xikoya yoki bir necha terma gap bilan diktant utkazishi mumkin. Eshitish dnktanti o‘tilgan grammatika, orfografiya koidalarini tinish belgilarini ukuvchilarga singdirishda, mustax.kamlashda katta ax;amiyatga ega. O‘qituvchi matndagi gapning sodda-murakkabligiga, gapdagi so‘zlarning soniga ham e’tibor berishi keraq. Diktant uchun tanlangan matnda izoh berishni talab qiladigan so‘zlar bo‘lmasligi kerak. Aks xolda diktant yozayotgan vaqtda ayrim sqzlarni tushuntirishga bir necha minut vaqt sarf etilib, belgilangan vaqt ichida matnni yozib tugatib bo‘lmaydi.

Kontrol diktant . O‘qituvchi yo‘qlama qilib o‘quvchilarning darsga xozirligini ko‘zdan kechirgandan keyin diktant o‘tkazishni eslatadi. O‘quvchilarning diqqatini o‘ziga to‘la jalb etib, diktant uchun tanlangan matnni shoshmasdan, gaplarning oxangiga kat’iy rioya qilgan holda bir marta o‘qib beradi. Matn o‘qilayotganida o‘quvchilarning turli ishlar bilan shug‘ullanishlariga mutlaqo yul qo‘ymasligi shart. Matnda ma’no jixatdan qiyin so‘zlar uchrasa, o‘qituvchi bu so‘zlarni doskaga yozadi va ularning ma’nosini tushuntiradi yoki yozilishiga qisqacha izoh beradi. Shundan keyin diktantning sarlavxasi va sanani doskaga yozadi. Bu ishlarning hammasi uchun taxminan 10-12 minut vaqt sarf etilishi kerak. O‘qituvchi diktovka kilib turadi, o‘quvchilar esa o‘z daftarlariga yoki berilgan qog‘ozga yozadilar. Diktovka vaqtida har bir gapning intonaqiyasiga to‘liq rioya qilishi zarur. Lekin o‘qituvchi hech vaqt so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lib yoki so‘zma-so‘z diktovka qilmasligi zarur. Har bir gan yoki so‘z birikmasi ikki-uch martadan ortiq takrorlanmasligi lozim. O‘qituvchining diktovka qilish sur’ati esa sinf o‘quvchilarining matnni me’yorda yozib ulgura olishlarini hisobga olgan holda bo‘lishi kerak. Shuning uchun o‘qituvchi ma’lum materialni o‘tib bo‘lganidan keyin, shy mavzu usgida o‘quvchilarni mashq qildirish maqsadida eshitish diktantidan foydalansa (faqat o‘z vaqtida), o‘quvchilarning yozma nutqi yanada rivojlanadi. Kontrol diktant o‘quvchilarning o‘tilgan mavzularini qay darajada qzlashtirganliklarini, orfografiya qoidalariga qay darajada rioya qilishini nazorat qilish, tekshirish, sinash hamda ularning savodxon bo‘lishini ta’minlash maqsadida o‘tkaziladi. Kontrol diktantni har uch turt xaftada bir marta dasturdagi biror bulim yoki katta mavzu utib bulingandan keyin utkazish ma’kuldir. O‘qituvchi kontrol diktant utkazishdan bir necha kun avval matn tanlaydi, tanlangan matn o‘quvchilarni tarbiyalash uchun xizmat qiladigan, ularni qiziktiradigan, ruhiy oziq beradigan bo‘lishi kerak. Tanlangan matnning mazmuni, so‘z boyligi va xajmi, sintaktik tuzilishi diktant o‘tkaziladigan sinf o‘quvchilariniig bilim saviyasiga qiziqishiga mos bo‘lishi l ozim. Bundan

tashqari, tanlangan matn o‘tilgan qoida va orfrgrammalarni , tinish belgilarini mumkin qadar o‘z ichiga ko‘proq olgan bo‘liish kerak. O‘tilgan qoidalarni uz ichiga qamrab olgan aloxida-aloxida gaplar tanlash mumkin. Lekin ularda orfografnyasi o‘tilmagan va notanish so‘zlar bo‘lmasligi kerak. O‘quvchilar kontrol diktant yozganda, ularning butun diqqati har bir qoidaga jalb etiladi. Kontrol diktantni o‘tkazishdan avval o‘tilgan materiallarni takrorlab olish haqida o‘quvchilarni ogoxlantirib qo‘ygan yaxshi. Bu topshiriq har bir o‘quvchini o‘tilgan qoidalarni qayta-kayta o‘qib chiqishga majbur etadi. Kontrol diktantda ta’limiy diktantdagi kabi, so‘zlar soni asta-sekin ko‘payib boradi. Yil boshida o‘tkaziladigan diktantdagi so‘zlar soni oldingi sinf yil oxirida o‘tkazilgan diktantdagi so‘zlar soniga barobar bo‘lishi kerak. 1 va 2 chorak boshiga kelib matndagi so‘zlar soni shu sinf uchun belgilangan miqdorga yetishi zarur. Davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqqan xolda yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘quv yili oxirida 1-9 sinflarda har bir kontrol diktantdagi so‘zlarning soni taxminan quyidagicha bo‘lishi kerak: 1-sinfda savod urgatishning 2-bosqichida 6-12 so‘z; 4-bosqchning oxirida 10-14 so‘z. 2-sinfda o‘quv yilining birinchi yarmida 10-14 so‘z. O‘quv yilining ikkinchi yarmida 17-20 so‘z; 3-sinfda O‘quv yilining ikkinchi yarmida 20-30 so‘z ; 4- sinfning ikkinchi yarmida 30-40 so‘z; 4- sinfda 40-50 so‘z va x.k. O‘quvchilar diktant yozayotgan vaktda o‘qituvchining sinfda noo‘rin harakat qilishi man etiladi. Bolalarni bir-biri bilan gaplashishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Kontrol diktant yozib bulingach, o‘qituvchi 1-2 minutdan so‘ng matnni shoshilmasdan boshidan bir marta o‘qiydi. Hamma o‘quvchilar o‘z yozganlarini tekshiradi. O‘qituvchi matnni o‘qib bo‘lganidan keyin o‘quvchilarga uz ishlarini mustaqil tekshirishlariga ham imkon berish kerak va bunga 3-5 minut vaqt

ajratish kifoyadir. O‘quvchilar diktantni tekshirib bo‘lganlaridan so‘ng o‘qituvchi daftarlarni yig‘ib olishi zarur. Kontrol dnktantni oxirgi soatda, fizkultura va mehnat darslaridan keyin o‘tkazish tavsiya etilmaydi. O‘z diktant yoki yoddan yozish . O‘z diktant 4-7 sinflarda o‘tkaziladi. Bu turdagi diktant o‘quvchilarga grammatika va orfografiyadan olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam berishi bilan birga og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishda ham katta ahamiyatga ega. O‘z diktant o‘tkazish uchun o‘tilgan qoidaga va sinf o‘quvchilarining saviyasiga mos keladigan kichik bir parcha (agar she’riy asar bo‘lsa, bir to‘rtlik) tanlanadi. Tanlangan parchani o‘qituvchining o‘zi bir necha marta o‘qib beradi. O‘quvchilar matnni yodlab olgach, matn bekitiladi. O‘quvchilar yodlab olganlarini daftarga yozadilar. Shuniig uchun ham diktantning bu turi o‘z diktant yoki yoddan yozish deb yuritiladi. O‘quvchilar diktantni yozib bo‘lganlaridan so‘ng, doskadagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini doskadagi yozuv bilan solishtiradilar va o‘z xatolarini tuzatadilar. O‘qituvchi parta oralab o‘quvchilar ishini tekshiradi. So‘ngra daftarlarni yig‘ib oladi. O‘z diktantda o‘tilgan mavzularni mustaxkamlash maqsadida qo‘shimcha topshiriqlar ham berish mumkin. Masalan, qo‘shiqdagi buyumni bildiradigan so‘zlarni tagiga chizish va ularning bosh harf bilan yozilish sababini aniqlash kabi va boshqalar. Bunday qo‘shimcha topshiriqlar o‘quvchilarni yanada qiziqtiradi, ularningfaolligini oshiradi. 5-7 sinflarda vaqti – vaqti bilan o‘z diktant o‘tkazib turish kerak. Saylanma diktant. Saylanma diktantda matn to‘liq diktovka qilinadi, o‘quvchilar esa ayrim so‘z va gaplarpn yozadilar xolos. Grammatika va orfografiyadan biror mavzu o‘tilgandan keyin shu mavzuni mustahkamlash maqsadida saylanma diktant o‘tkaziladi. Masalan, 6-sinfda kelishiklar o‘tilganda, qaratqich kelishigi qushimchasini yozilishini o‘quvchilarga chuchurroq singdirish uchun "Bir dehqonning oilasi" matni olinadi. O‘qituvchi matnni doskaga yozib bir marta o‘qib

beradi. Jonli tilda qaratqich kelishigining qo‘shimchasi ko‘pincha -ni eshitilsa ham, yozuvda -ning yozilishini ta’kidlaydi va matndan misollar keltiradi. Shundan keyin matnnn o‘quvchilarga o‘qitib, ularning diqqatini orfogrammalarga jalb qiladi. So‘ngra doskaga yozilgan matnni berkitadida, tushuntirishdan keyin, o‘qituvchi matndagi gaplarni asta-sekin diktovka qila boshlaydi. O‘quvchilar diktant matnidan qaratqich kelishigidagi so‘z bilan egalik qo‘shimchali so‘zni yozadilar. Saylanma diktant matni yozib bo‘lingach ish o‘qituvchi boshchiligida jamoa bo‘lib tekshiriladi. Doskadagi matn ochiladi. Ukituvchn doskada yozilgan matndagi qaratqich kelishikdagi so‘z bilan egalik qo‘shimchali so‘z tagiga chizadi. O‘quvchilar yozganlarini doskadagiga solishtiradilar. O‘qituvchi parta oralab yurib,o‘quvchilardagi xatolarni qizil siyoh bilan tuzatadi, ayrim o‘quvchilarga chiroyli yezish kerakligi g‘aqida ko‘rsatma beradi. Saylanma diktantda ma’lum qoida mustahkamlanishi bilan birga o‘quvchilar har bir gap, so‘z birikmasiga diqqat bilan qarashga o‘rganadilar. Bundan tashqari, matndagi gaplardan kerakli so‘z, grammatik shakl, co‘z birikmasini tezroq topa olishga o‘rganadilar. Erkin diktant. Erkin diktant bayonnnng soddaroq bir ko‘rinishn bo‘lib, odatda yordamchi mehnat ta’limi maktabining 3-4 sinflarida o‘tkaziladi. Erkin diktantda o‘quvchilar so‘z va grammatik formalarni o‘zgacha, zrkin ishlata oladilar. Erkin diktant o‘tkazish metodi kuyidagichadir: O‘quvchi tanlangan matn sarlavhasini doskaga yozadi va matnni bir marta o‘qiydi. Agarda matnda o‘tilmagan orfogramma va notanish so‘zlar bo‘lsa, doskaga yozib ko‘rsatiladi, tushuntiriladi. O‘quvchilarning qanchalik tushunganliklarini aniqlash maqsadida matn yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Shundan so‘ng o‘qituvchi matnni bir martta o‘qib eshittiradi. Co‘ngpa bo‘limlarga bo‘lib o‘qiydi. Agar o‘qituvchi 3 ta gan o‘qisa, o‘quvchi xuddi shu fikrni ko‘proq gaplar orqali ifoda etishi mumkin. Bir bo‘limni bolalar yozib bo‘lgach, o‘qituvchi keningi bo‘limni o‘qiydi. Ish shu yo‘sinda davom etadi. Erkin diktant o‘quvchilarni o‘qilgan matnni yaxshiroq esda saqlab qolishda , atrofdagilar nutqini diqqat bilan tinglashda, og‘zaki va yozma

nutqni o‘stirishda, muxim ahamiyatga ega. O‘quvchi erkin diktant matnidagi sujetni tushunib olganlarini yozish bilan birga undagi so‘z va so‘z birikmalarini mustaqil nutkda ishlatishga, ularni to‘g‘ri yozishga harakat qiladi. O‘tilgan tinish belgilarining ishlatilishini o‘zlashtirish, mustaxkamlashda ham erkin diktantning ahamiyati katta. Sinfdagi uo‘quvchilarning bilim saviyasi, o‘zlashtirishiga qarab, erkin diktant matni ham murakkablasha boradi, undagi so‘zlarning soni ham orta boradi. Erkin diktant dars tarkibida bir bosqich sifatida mashq tarzida o‘tkaziladi. Shuning uchun ta’limiy diktantdagi so‘zlar soni kontrol diktantlardagi so‘zdardan oz bo‘ladi. Erkin diktantni o‘qituvchi parta oralab tekshiradi yoki daftarlarni yig‘ib oladi. O‘qituvchi erkin diktant o‘tkazishda o‘quvchilardan matnni aynan o‘zidek, o‘zgartirmasdan yozishnn talab qilmaydn. O‘quvchi yozma ishda so‘zlarni almashtirib, gaplarni kengaytrib yoki qisqartirib yozishi mumkii. Shunday qilib, erkin diktant bir tomondan o‘quvchilarning orfografik, punktuatsion va stilistik xatolarining kamayib borishiga yordam bersa, ikkinchi tomondan ularni bayon, insholar yozishga o‘rgatadi, yozma nutqlarida boshqalarning gapini o‘zgartirib, o‘zgacha ishlatishga urgatib boradi, bog‘langan yozma nutqini rivojlantiradi. Ijodny diktant. Barcha turdagi diktantlar kabi, ijodiy diktant ham o‘quvchilarga o‘tilgan qoidalarni puxta o‘zlashtirishga, ularning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga yordam beradi. Ijodiy diktantda matn diktovka qilinmaydi. O‘quvchilar o‘zlari berilgan so‘zlar bilan mustaqil ishlaydilar. Shunga ko‘ra ijodiy diktantni berilgan so‘zlar asosida bayon yozish deb nomlash ham mumkin. O‘quvchilar diktantning bu turida so‘zlarni o‘z o‘rnida, to‘g‘ri ishlata olishga, ran va kichik, sodda xikoya tuzishga, ya’ani ijod qilishga o‘rganadilar. Bu turdagi diktant bayon yozishga zamin hozirlaydi. Ijodiy diktant uch xil variantda o‘tqazilishi mumkin.

1 Variant: O‘qituvchi ma’lum mavzuga doir savollarni doskaga yozadi. O‘quvchilar avval og‘zaki, keyin yozma javob beradilar. Masalan: 6 sinfda "Turdosh va atoqli otlar» mavzusini mustahkamlash uchun quyidagi savollar vositasida ijodiy diktant o‘tqazsa bo‘ladi. 1. Kaysi shaharlarning nomini bilasiz? 2. O‘rtoqlaringizning ismi va familiyasini yozing va x.k. Boshqa vriantda masalan, 8 sinflarda ijodiy diktant quyidagicha o‘tkaziladi: o‘quvchilar gapdagi tushirib qoldirilgan biror so‘zni o‘zlari o‘ylab topib - ijod kilib, gaplarni to‘ldirib ko‘chiradilar yoki biror mavzuda yaxlit xikoya tuziladi. Matn yozishda qiynalsalar, u vaqtda bir-biriga mazmunan bog‘lanmagan gaplar tuzish ustida o‘quvchilarni mashq kildirish zarur. Bunday mashq o‘quvchilarni ran tuzishga o‘rgatadi. Shundan keyin ulardan yaxlit matnni yozish talab qilinishi mumkii. O‘qituvchi ijodiy diktantga puxta tayyorlanishi, qanday mavzuda ijodiy diktant o‘tkazilishini va qaysi so‘zlarni doskaga yozib berishini oldindan aniklab olgan bulishi lozim. Matnning hajmi va undagi gaplar soni ham oldindan taxminan belgilab kuyilgan bulishi kerak. Yuqorida qayd etilgan diktant turlari mehnat ta’limi maktabida aqli zaif o‘quvchilarga o‘tilgan grammatika, orfografiya va punktuaqiya qoidalarini mustaxkamlash, takrorlashga yordam berish maqsadida ta’limiy ish turi sifatida amalga oshiriladi. 6. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida yozma ishlarni tekshirish va baxolash. Xatolar ustida ishlash metodikasi Yordamchi mehnat ta’limi maktabida yozuv darslarida o‘kuvchilar bilan olib boriladigan yozma ishlar, ularni takomillashtirish yo‘llari va usullari xilma xildir. Shular jumlasiga ona tili darslarida o‘quvchilar bilimini tekshirish va baxolash ishlari ham kiradi. O‘zbekistonda o‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarini tekshirish va baxolash bo‘yicha ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribalari ommalashtirilgan.

M.Mavlyanova, O.Turayeva, K.Xalikberdiyevlarning «Pedagogika» darsligida shunday deyiladi: «T’lim usullarini klassifikaqiyalash (turlash), o‘quvchilar bilimini tekshirish va baxolashdan maqsad-o‘quvchilar bilimining sifatini, darajasini ta’minlash va ularni raxbatlantirishdan iborat bo‘lib, bilim olishga qiziqishini takomillashtirishdir.» Bolalarning bilimlari nazorat qilinmasa ular sistemali, izchil, mustaxkam bilim ololmaydilar. Tekshirishning ko‘p qo‘llanadigan ikki xili mavjud: bular joriy va yakuniydir. Joriy tekshirishning og‘zaki va yozma turi mavjud. O‘quvchilarning bilimlari kundaliq har bir dars davomida, dasturdagi ma’lum mavzular o‘tilganidan so‘ng, har bir choraq o‘quv yili oxirida tekshiriladi. Kundalik baxolashda o‘qituvchi kuzatish, yuzaki so‘rashdan foydalansa, joriy va yakuniy baxolashda og‘zaki so‘rash, sinov ishlaridan foydalanadi. Biroq bunday an’anaviy shakllar bilan bir qatorda turli perfokartalar yordamida tekshirish, test savollaridan ham foydalanish mumkin. Yakuniy yozma ishlarga aloxida talab bilan qarash zarurdir. Ularni o‘qituvchi o‘quv materilini ko‘pchilik o‘quvchilar o‘zlashtirib olganiga ishonch xosil qilganidan so‘ng o‘tkazishi mumkin. O‘quvchilar bilimini baxolashda qancha xolis munosabatda bo‘linsa, u o‘quvchilarni shuncha raxbatlantiradi. Yordamchi maktabda o‘quvchilarning individual xususiyatlarini, bilish faoliyatidagi kamchiliklarini e’tiborga olish lozim. Ayrim hollarda aqlan zaif bolalarning eng oddiy yutuqlari ham ijobiy baxolanishi mumkin. Yordamchi maktab o‘qituvchisi har bir bolaning imkoniyatlarini yaxshi bilishi lozim. Topshiriqlar har bir bola uchun a’loxida, individuallashtirilgan bo‘lishi talab etiladi. Aks xolda bo‘sh o‘zlashtiradigan bolalar sistemali ravishda past baxo olib yuradilar. Buning oqibatida esa aqlan zaif bolalarda darsga nisbatan yomon munosabat shakllana boshlaydi. Bu xol ularning imkoniyatlarini yanada chegaralab boradi. O‘quvchilar bilim ko‘nikma va malakalarini aniqlash, mustaxkamlash, takomillashtirish uchun yozma ishlardan ko‘chirib yozish, diktant, bayon, kichik xajmli insho, reja tuzish kabi va boshqalardan foydalaniladi.

Yozma ishdan oldin o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi. Aqli zaif o‘quvchilarning amaliy topshiriqlarni bajarishlari o‘ziga xos ravishda tekshiriladi. Chunki bunday tekshirishlar orqali o‘quvchilarning qanchalik xayotga tayyorlanganligi ko‘rinadi. O‘qituvchi doimiy ravishda bolalarning yozma ishlarini tekshirib, baholab borishi zarur. Chunki o‘quvchi o‘zining har bir bajargan ishi nazorat ostida ekanligini xis qilmasa, xatolarga beparvo bo‘ladi, mas’uliyatni xis etmaydi. Sinfda bajarilgan yozma ishlar ko‘pincha sinfning o‘zida o‘qituvchi raxbarligida tekshiriladi. Bunda o‘quvchi o‘z yozganlarini o‘zi tekshiradi, xatolarini tuzatadi. Yozma ishlarning harakteriga qarab xatolarni tuzatishga o‘quvchilarning o‘zini ham jalb qilish mumkin. Yozuv darslari uchun ikta daftar tutiladi. Har kuni bitta daftar yig‘ib olinadi. Tekshirib kelingan ikkinchi daftar o‘quvchilarga tarqaladi. Yig‘ib olingan daftarlar o‘qituvchi tomonidan darsdan tashqari vaqtda batavsil tekshiriladi, xatolari tuzatiladi, ishlar baxolanadi. Kontrol harakterdagi yozma ishlar aloxida to‘tilgan daftarda yoziladi. Yozma ishlarni baxolashda ularda qilingan xatolarning turi, miqdori, qay tarzda xato ekanligi hisobga olinadi. O‘qituvchi qo‘pol va qo‘pol bo‘lmagan xatolarni belgilaydi. Odatda, o‘tilgan qoidalarda, o‘quvchilarga taanish bo‘lgan so‘zlarda qilingan xatolar -qo‘pol xato bo‘lib xisoblanadi. O‘quvchilarga tanish bo‘lmagan so‘zlarda qilingan, xali o‘tilmagan qoidalarga doir xatolar, satrdan-satrga ko‘chirishda yuz beradigan, bir so‘zni ikki xil yozish, ba’zi tasodifiy xatolar qo‘pol bo‘lmagan xatolar jumlasiga kiritiladi. Bir so‘z bir necha o‘rinda kelib bir xil xato qilingan bo‘lsa bir xato xisoblanadi. Yozma ishlarni baxolashda topshiriqlarning sodda va murakkabligi ham xisobga olinadi. Masalan, matnni xech qanday o‘zgarishsiz ko‘chirib yozish topshirig‘i berilgan bo‘lsa-yu shunda ham xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, ba’zi bir o‘quvchiga bitta xato uchun ham qoniqarli baho qo‘yilishi mumkin. Matn o‘zgartirilib ko‘chirib yozilganda uni baxolash boshqacha bo‘ladi.

Yozma ishni baxolashga o‘qituvchi ijodiy yondashadi. Bunda o‘quvchining bilim saviyasi, darslikning mavjudligi, yozma ishning sodda-murakkabligi, uni bajarish uchun o‘quvchi vaqtining yetarli, yetarli emasligi va boshqalarni ham xisobga olish kerak bo‘ladi. O‘quvchilar bir birlarining ishlarini solishtirishga qiziqadilar. Har qanday adolatsizlik ularning ruxiga ta’sir qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchi yozma ishlarni baxolashda har bir xolatni xisobga olishi zarur. Yozma ishlarni baxolashda yordamchi maktab o‘qituvchisi O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Baho normalari»ga katqiy rioya qilish kerak Ushbu xujjatda davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqqan xolda, har bir sinfda yilning boshida va oxirida nechta so‘zdan iborat bo‘lgan matn ko‘chirib va diktovka ostida yozilishi kerakligi kursatilgan. Xatolarni tuzatish ham ijodiy harakterdagi ishlar jumlasiga kiradi. Xato yozilgan harflar ustidan qizil siyox chizib, tepasiga to‘g‘risini yozib qo‘yish usuli keng tarqalgan. Lekin bu usulni hamma vaqt ham samarador deb bo‘lmaydi. Agarda boshqa tillardan o‘zbek tiliga kirib kelgan so‘zda xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, harfni o‘chirib, to‘g‘risini ustiga yozish usulidan foydalanish mumkin. Imlosi qiyin so‘zlarda xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, xato yozilgan so‘zni qizil rang bilan o‘chirib, ustiga to‘g‘ri so‘z to‘liq yoziladi. Xato grammatik shaklda bo‘lsa, harf emas, shakl o‘chiriladi yoki tagiga chiziladi. O‘quvchi o‘z qilgan xatosini anglashi kerak B’zan xatoni to‘g‘rilamasdan, tagiga chizib qo‘yish ham kifoya. O‘quvchi o‘zi xatosini topib, tuzatishi kerak bo‘ladi. Yozuv darslarida yozma nazorat ishi tekshirilgandan so‘ng xatolar ustida ishlash darsini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun o‘qituvchi oldindan eng ko‘p tarqalgan, yozma ishlardagi tipik xatolarni, ya’ni ko‘pchilik o‘quvchilarning yozma ishlarida kuzatilgan xatolarni ajratib olib, ularni oldini olish ishlarini o‘tkazadi. Ushbu xatolar mavzuni yaxshi tushunmaganligidan, uning murakkabligidan kelib chiqqan bo‘lsa, demak bu mavzu yana bir bor tushuntiriladi, mustaxkamlanadi, takrorlanadi va h.k.

O‘quvchilar bilan ishlashni ayrim qoidalarni so‘rashdan boshlagan ma’qul. Ma’lum bir qoidaning mustaxkam o‘zlashtirganligi xaqida ishonch xosil qilingach, navbatdagisiga o‘tiladi. Shu asosda mashg‘ulot asta sekin murakkablashib boradi. Ish jarayonida o‘quvchining bu soxada erishgan yutuqlarini uning o‘ziga sezdirish, buning sabablarini birga muxokama qilish ham muximdir. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘tkaziladigan barcha turdagi yozma ishlar o‘quvchilarning bilim saviyasi, savodxonligini aniqlash vositasidir. O‘qituvchi o‘quvchilarning yozgan ishini tekshirnb, xatolarni tuzatib bormasa, o‘quvchi keyingi mashqlarni sifatli bajarishga intilmaydi, qiziqmaydi, bajarsa ham, xatolarga beparvo bo‘ladi. Har qanday yozma ish o‘qituvchining nazoratida, e’tiborida bo‘lishini bola doim sezib turishi kerak. Bu o‘quvchiga ruxiy oziqa beradi. Sinfda bajariladigan mashqlar ko‘pincha sinfning o‘zida o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi. Bunda o‘quvchi yozganlarini o‘zi tekshiradi, xatolarni tuzatadi. Yozma ishning turiga qarab tekshirish ishlariga o‘quvchilarning uzini ham jalb qilish mumkin. Kontrol harakterdagi ishlari o‘qituvchi tomonidan tekshiriladi. Uyda bajarilgan mashklar: a) parta ustida qo‘yilgan daftarlarni ko‘rib chiqish; b) biror o‘quvchini doskaga chiqarib, unga yozganini o‘qib, izoh berdirish; v)har bir gapni navbat bilai uqitish, yozilishini izoxlash yuli bilan tekshirish mumkin. Lekin bu usullar o‘quvchilar daftarini to‘liq tekshirish imkonini bermaydi. O‘qituvchi o‘quvchilarning daftarini yig`ib olib, uni har tomonlama tekshirib chiqishi talab etiladi. Yozuvdan bolalarda 2 ta daftar bulishi maqsadga muvofiq. Darsdan keyin daftarlar yig‘iladi, tekshiriladi. Hato tuzatish ham ijodiy harakterdagi ishlar jumlasiga kiradi. Maktabda xatolar tuzatishning xato yozilgan harflar ustidan qizil rang bilan chizib, tepasiga to‘g‘risini yozib qo‘yish usuli keng tarqalgan. Lenin bu usulni hamma vaqt ham samarador deb bo‘lmaydi. Agar o‘quvchi o‘zbekcha so‘zlarda yoki lug‘atimizga boshqa tillardan kirib kelgan ruscha, forscha yoki arabcha so‘zlarda xato qilsa va bu

xatolarni tez payqab olish uquviga ega bo‘lsa, harfni o‘chirib, to‘g‘risini ustiga yozib qo‘yish usulidan foydalanish ham mumkin. Imlosi qiyin so‘zlarda xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa va psixologik tomondan ana shu so‘zlarning fotokopiyasini o‘quvchi uz ongida aks ettirish kerakligi e’tiborga olinsa, xato yozilgan so‘zni qizil rang bilan o‘chirib, ustiga to‘g‘ri shakli yoziladi. Xato grammatik formada bo‘lsa, harf emas, forma o‘chiriladi yoki uning ostiga chiziladi. Chunki o‘quvchi qaysi formada xato qilganini o‘zi alglab olishi kerak. Bazi metodistlar xatolarni o‘qituvchi tuzatsa, o‘quvchilar mustaqil ishlardan xoli qilib qo‘yiladi deb, bu usulni qoralaydilar. Bu fnkrii tugri deb bo‘lmaydi, chunki tuzatishning bu usuli ham o‘quvchilarni mustaqil ishlashga undaydi: o‘quvchi maktab so‘zida b urniga p yozgan bo‘lsa, o‘qituvchi uni tuzatib, shu qoidaga mos keladigan bir qancha so‘zlar topishni vazifa qilib beradi. Lekin xato tuzatishning boshqa usullari ham mavjud. Ayrim hollarda xato tuzatishning ko‘proq mustaqil ishlashni talab qiladigan usullaridan ham foydalanish mumkin. Xatoni to‘g‘rilamasdan tagiga chizib qo‘yish, qaysi qatorda xato qilingan bo‘lsa, o‘sha qator hoshiyasiga belgi qo‘yish va boshqalar. . Xatolarni tuzatish usullarini tanlashda o‘quvchilarning individual xususiyatlari, materialning sodda-murakkabligi, o‘quvchilarning o‘zlashtirishi, ularni mustaqil ishlash darajasi hisobga olinadi. Xatolar har xil bo‘ladi: o‘tilgan qoidaga oid xatolar, xali o‘tilmagal qoidaga xatolar, o‘quvchining tovush talaffuzi, fonematik o‘quvi, ko‘rish idroki, motorikasidagi nuqsonlardan kelib chiqqan qo‘pol xatolar va boqalar. Xatolar harakterini aniqlash uchun ularni taxlil qilish, biror belgi asosida tasniflash kerak. Fonetik xatolar: 1. Uxshash unli va undoshlarni bir biri bilan almashtirish, 2. Harflarni tushirib ketish (kupincha murakkab so‘zlardagi unlilarni, undosh tovushlarni, undosh tovushlari yonma-yon kelgan so‘zlardagi undosh harflarni) Z.ortiqcha harflarni qo‘shib yozish, 4. Alohida so‘zlarni nutqdan yaxshi ajrata olmaslik natijasida so‘zlarni qo‘shib yozish.

Tovushlar talaffuzidagy kamchiliklarga ega bulgan bolalarning yozma ishlarida og‘zaki nutqidagi kamchiliklar uchrab turadi. Ular o‘z-o‘zini nazorat qila olmaydilar. Artikulatsiyasi bilan o‘xshash tovushlarni (unlilarni, jarangli va jarangsiz tovushlarni) bir-biri bilan almashtirib yuboradilar. Harakatchanligi, motorikasi buzilgan bolalarning yozma ishlarida ham bir qator o‘ziga xos xatolar uchrab turadi. Ularning yozuvi o‘zgacha-xaddan tashqari bosib yozadilar, harflari qiyshiq. Motorikasi buzilgan bolalar yozma ishlarida harf elementlarini, harflarni, bo‘g‘in-so‘zlarnn tushirib ketadilar, so‘z va gaplarni oxirigacha yozmaydilar. Morfologik xatolarga so‘z o‘zagi va qo‘shimchalarining yozilishida, qo‘shma juft, qisqartma so‘zlarda qilingan xatolar kiradi. Yozma ishlarni baxolash. Yozma ishlarni baholashda ular ichida yo‘l qo‘yilgan xatolarning soni, turi, qay tarzdagi xato ekanligi xisobga olinadi. O‘qituvchi qo‘pol va qo‘pol bo‘lmagan xatolarni belgilaydi. Odatda, o‘tilgan qoidalarga, o‘quvchilarga tanish bo‘lgan so‘zlarda qilingan xatolar qo‘pol xato hisoblanadi. O‘quvchilarga tanish bo‘lmagan so‘zlarda qilingan xatolar qo‘pol xatolar xisoblanmaydi. Tanish bqlmagan so‘zlarda qilingan xatolar, satrdan satrga ko‘chirishda yuz beradigan xatolar, bir so‘zni ikki xil yozish, ba’zi tasodifiy xatolar qo‘pol bo‘lmagan xatolar jumlasiga kiritiladi. Bir so‘z bir necha o‘rinda bir xil xato bilan yozilsa –bir xato xisoblanadi. Yozma ishlarni baxolashda berilgan topshiriqlar turini ham xisobga olish kerak. Masalan, matnni faqat ko‘chirish topshirig‘i berilgan bo‘lsada, bola xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, bitta xato uchun ham ish qoniqarli baxolanishi mumkin. Matn o‘zgartirilib ko‘chirilganda, uni baholash boshqacha bo‘ladi. Ishni baholashda o‘quvchining bilim saviyasi, darslikning mavjudligi, yozma ishning sodda murakkabligi, uni bajarish uchun vaqtning yetarli yetarli emasligi va boshqalarni ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Yozma ishlarni baholashda o‘qituvchi adolatli bo‘lishi lozim.

O‘quvchilar bir-birlarining ishlarini solishtirishga qiziqadilar. Har qanday adolatsizlik ularning ruhiga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchi yozma ishlarni baholashda har bir xolatni hisobga olishi zarur. Yozma ishlarni baholashda yordamchi mehnat ta’limi maktabi o‘qkituvchisi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan Davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqqan xolda ishlab chiqilgan o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baxolash normalariga qatyiy rioya qilishi kerak. «5» baxo xatosiz, toza yozilgan, o‘quvchi o‘zi tuzatgan bir-ikki xatolik yozma ishga qo‘yiladi.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar : 1.Abdullayeva Q.,Raxmonbekova S. Diktantlar to‘plami (1-4 sinflar)T.,2006 2.Ashrapova T., Odilova M. Ona tili metodikasi-T.,1984 3.AksyonovaA.K.Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy shkole.- M.,Prosveshyeniye,2004 4.Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi.-T.1985 5.V.V.Voronkova Obucheniye gramote i pravopisaniyu v 1-4 klassax vspomogatelnoy shkoli. Moskva, prosveshyeniye,1988 6.Gnezdilov M.F.Metodika russkogo yazika vo vspomogatelnoy shkole. M., 1990 7.Obucheniye uchashixsya 1-4 klassov vo vspomagatelnoy shkole /Pod redaksiyey Petrovoy V.G. Moskva, Prosveshyeniye, 1982. 8.Yordamchi maktablar uchun ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish dasturi. tuzuvchilar V.Raxmanova, T., 2003 9.Raxmanova V.S. Ona tili o‘qitish maxsus uslubiyati.( ma’ruza matni), TDPU T.,2003 10.SmirnovaA.N. Korrekqionno-vospitatelnaya rabota uchitelya vspomogatelnoy shkoli.-M.:1985

O'xshashlar

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qishga o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi. Savod o‘rgatishning ilmiy asoslari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ertak ustida ishlash metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qish darslarida matn ustida ishlash metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida sinfdan tashqari o‘qish