An’anaviy prepress jarayonlar - Tilshunoslik - Referatlar

An’anaviy prepress jarayonlar

Yuklangan vaqt:

22.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1770.3603515625 KB

Ko'chirib olish

An’anaviy prepress jarayonlar Reja: Analogli reproduktsion texnikalar  Fotografik rastrlash jarayonlari  An’anaviy prepress jarayonlari

Analogli reproduktsion texnikalar 1. Rasmlarni qayta ishlash va reproduktsiyalarni tayyorlashning fotomexanik jarayonlari Fotomexanik jarayonlarda (odatda fotografik plyonkaga tasvir yoziladigan) tasvirlarni ko’chirish uchun optik qurilmalardan (fotoreproduksion apparatlar, optika, filtrlar va h.k.) va qo’shimcha elementlardan (yorug’lik filtrlari, optik rastrlar, maxsus xossalarga ega fototexnik plyonkalar) dan foydalaniladi. Bu yerda raqamli qayta ishlashdan foydalanilmaydi. Rasmli aslnusxalar oq-qora yoki rangli bo’lishi, shtrixli (grafika) yoki tusli bo’lishi mumkin. Rasmli axborot haqida ma’lumotlarga ega kirish signali aslnusxa hisoblanadi. Fotografiya ko’p tusli rasmlar orasida eng ko’p qo’llanadigani hisoblanadi. Oq-qora fotografiya tasvirning “soyalar” deb nomlanuvchi qora detallaridan tortib to “yorug’lar” deb nomlanuvchi och tusli joylarga tomon ko’plab gradatsiyalarga ega bo’ladi. Nusxadagi rasm aslnusxa tarkibiga to’liq mos kelgandagina reproduksiya yuqori sifat talablariga javob beradi. Aksariyat holatlarda aslnusxa sifatida foydalaniladigan diapozitivning optik zichliklari intervali bosma nusxasi optik zichliklari intervalidan katta bo’lgani sababli, qayta ishlash jarayonida bir qancha operatsiyalarni bajarish talab qilinadi. Ulardan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: masshtablash (kattalashtirish yoki kichraytirish), rasm korreksiyasi (ortiqcha detallarni o’chirish, konturlarni silliqlash, tasvir elementlarini qo’shish yoki o’chirish va h.k.), rang korreksiyasi va yuqorida eslab o’tilgan rastrlash. Bu ishlar spektri reproduksion jarayonda amalga oshirilishi kerak. 2. Analogli reproduktsion texnikaning qo’llanilishi va vazifasi Fotoplyonkalardan, fotoreproduktsion apparatlardan, nusxa ko’chirish texnikasi va fotomexanik (yorug’lik bilan dublenie bo’ladigan yoki yorug’lik ta’siri ostida eriydigan) nusxa ko’chiruvchi qatlamlardan, shuningdek bosma qoliplarini tayyorlashning mexanik va kimyoviy usullaridan foydalanish analogli

reproduksion texnikaning farqlovchi alomati hisoblanadi. Analogli reproduktsion texnikaning material va qurilmalari o’z rivojlanishida takomillashgan bosqichga chiqqan. Yuqori darajada optimallashtirilganligiga qaramasdan, analogli texnologiyalar katta miqdorda qo’l mehnati talab qiladi. Biroq, ba’zi fotomexanik va kimyoviy jarayonlar atrof-muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ekologik jihozlanish, xomashyodan takror foydalanish uchun uskunalar va ekologik talablarni ta’minlash uchun harajatlar doimiy o’sib bormoqda. Qisman tajovuzkor kimyoviy eritmalar va qorong’i xonalarda ishlash tufayli ishsharoitlari yanada murakkablashadi. Terish jarayonlari, bir tomondan va rasmli axborotni qayta ishlash, ikkinchi tomondan, prinsipial jihatdan turli analogli texnikadan, matn va rasmni sahifalash va montaj qilishgacha bo’lgan jarayonda alohida texnologik usullardan foydalanish bilan bog’liq, shuning uchun katta ko’lamli texnologik va tashkiliy harajatlar talab qilinadi. 3. Fotomexanik reproduktsion texnologiyaning asoslari va vazifalari Fotomexanik usulda bosma qoliplarini tayyorlash uchun talab qilinadigan rasmli aslnusxalar fotoqolipini tayyorlash fotomexanik reproduktsion texnologiyaning maqsadi hisoblanadi. Yorug’lik texnikasi qonuniyatlari va fototexnik plyonkalarning xossalari bo’yicha asosiy tushunchalarni bilish optik va fotografik jarayonlarni o’zlashtirishning sharti hisoblanadi. Optik zichlik D shaffof rasmlar uchun o’tkazish koeffitsienti τ ning manfiy o’nli logarifmiga teng: D=-lg τ Material qatlami FF F F

1. 1-rasm. Tushayotgan yorug’lik oqimi material qatlamida F R ,F A vaF T tarkibiy qismlarga ajraladi Noshaffof rasmlar uchun optik zichlik D nisbiy koeffitsient ρ ning manfiy logarifmiga teng: D = -lg ρ . Sensitometriya. Sensitometriya – yoritilganlik va u tufayli kelib chiqqan fotografik materiallarning qorayishi orasidagi o’zaro bog’liqlikni bezgilovchi uslublar yig’indisidir. Fototexnik plyonkalarning tuzilishi 6.2-rasmda keltirilgan. Shaffof asos-taglik polietilentereftalat (lavsan) yoki triatsetatdan tayyorlanadi. Asosga yorug’likka sezgir qatlam surtiladi, u fotosezgir modda kumush galogenidi, masalan AgBr (kumush bromid) ga ega bo’lib, u emulsiyada mayda zarralar ko’rinishida taqsimlangan bo’ladi. Yorug’likka sezgir qatlamni yopib turuvchi himoya qatlami fotoreproduksion apparatda, ochiltirish qurilmasida harakatlantirishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan mexanik ta’sirlar tufayli kelib chiqishi mumkin bo’lgan shikastlanishlardan himoyalaydi. Asosning orqa tomoniga oreolga qarshi qatlam qoplangan bo’lib, asosning orqa tomonidan yorug’likning qaytarilishini oldini oladi. Himoya qatlami Yorug’likka sezgir qatlam Plyonka-taglik Oreolga qarshi qatlam 6.2-rasm. Fotoplyonkaning tuzilishi Negativ fotografik jarayonda yoritilgan maydonlarning ketma-ket qorayishi kuzatiladi, bu jarayon fotoreproduksion apparatda yoki kontaktli nusxa ko’chriish ramasida yorug’likka sezgir qatlamni eksponirlashdan boshlanadi. Bunda yashirin tasvir hosil bo’ladi. U ko’rinmaydi, biroq, qatlamning yoritilgan qismlarida ochiltiriladigan maydonlar hosil bo’ladi. Ochiltiruvchi moddalar ta’sir qilganda ular tezda metall kumush yoki brom ionlariga aylanadi; qora rang kumushga bog’liq. Ochiltirish vaqti katta bo’lganda kumush bromid parchalanadi, shu jumladan yoritilmagan joylarda ham. Ochiltirish tezligining turlicha bo’lishishunga olib

keladiki, ochiltirish jarayonining birinchi daqiqalarida yoritilgan va yoritilmagan maydonlarning turli darajada qorayishi (kontrast) seziladi. Maksimal kontrastga erishilganda ochiltirish jarayoni to’xtatilishi kerak. Yuvish va keyingi fiksajlash yordamida ochiltirish to’xtatiladi. Taxminan 5,3 daqiqa o’tganidan keyin eng katta kontrastga erishiladi: yoritilgan maydonlar S=2,5 optik zichlik birligi qorayishiga erishadi, yoritilmagan maydonlar esa S=0,1 darajada vualga ega bo’ladi. 4. Fotoreproduktsion apparatlar Fotoreproduktsion apparatlar aslnusxaushlagich (reproduktsyalanadigan rasmni joylashtirish uchun), ob’ektiv, kamera mexi va fotografik materialni mahkamlash uchun qurilmaga ega xira shisha qutisidan tashkil topadi (6.3-rasm). Aslnusxa, ob’ektiv va fotoplyonka tekisliklari optik o’qqa nisbatan perpendikulyar joylashgan. Asosiy elementlar optik o’q bo’ylab harakatlanishi mumkin, bu qayta ishlanadigan rasm masshtabini o’zgartirishga imkon beradi. Aslnusxaushlagich maxsus moslamalar bilan jihozlangan bo’lib, aslnusxani aniq tekis holatda vertikal yoki gorizontal vaziyatda mahkamlashga imkon beradi. Odatda u jilvirlangan katta shisha plastina bo’lib, unga ishchi bo’lmagan tomondan rezina mato bosib turiladi. Rezina matova shisha plastina o’rtasidagi fazodan havo so’rib olinadi va ular bosim ta’siri ostida bir-biriga zich kontaktlashadi. Havoni so’rib olishdan oldin plastina va rezina mato o’rtasiga aslnusxa qo’yiladi. Rezina qoplam chekkalarida zichlashish uning zichlashtiruvchichekkasi hisobiga amalga oshadi. Havo qatalmlarining hosil bo’lishini bartaraf qilish uchun rezina qoplam yuzasi qovurg’ali qilib tayyorlangan. Aslnusxaushlagichni zaryadlash uchun u gorizontal holatga o’rnatiladi. Ob’ektiv maxsus ushlagichda joylashgan. Yorug’lik o’kazmaydigan mexlar begona yorug’lik kirishini bartaraf qiladi. Fotoplyonka vakuum yordamida mutloq tekis holatda rasm tekisligida ushlab turiladi. Bunda yorug’likka sezgir qatlam har doim ob’ektivga qaratilgan bo’ladi.

Aslnusxa tekisligi yorug’lik manbai bilan bir tekis yoritiladi. Kunduzgiga yaqin bo’lgan oq yorug’likdan foydalaniladi (masalan, yuqori bosimli ksenon lampa), chunki rasmlarni ranglarga ajratish maqsadida rangli aslnusxalar ham qayta ishlanadi. Ekspozitsiya diafragma va zatvorni ochish vaqti bilan beriladi, shu orqali fotoplyonkaga tasvir yozishning optimal jarayoni ta’minlanadi. Fotoplyonkaning xossalari aniq bo’lishiga va ekspozimetrlardan foydalanishga qaramasdan, ekspozitsiya qiymatini aniq topish uchun sinov tariqasida kulrang test shkalasi eksponirlanadi. Fotoreproduktsion apparatlarning konstruksiyasi. Fotoreproduktsion apparatlar optik o’qning joylashuviga muvofiq gorizontal, vertikal va ixcham bo’lishi mumkin (6.4-rasm). Yoritgichlar Plyonkaushlagich Fotoplyonka 6.3-rasm. Fotoreproduktsion apparatning shakli Gorizontal apparatlarda masshtabni belgilashning asosiy elementlari gorizontalga perpendikulyar bo’lgan tekislikda joylashtirilgan (6.3-rasm). Bu fotoreproduksion apparatlar katta o’lchamli ishlarni bajarish uchun mo’ljallangan. Ularda fokus masofasi katta bo’lgan ob’ektivlardan foydalanilib, u tufayli negativda aslnusxa aniq hosil qilinadi. Ushbu fotoreproduktsion apparatlar mustahkam, og’ir korpusga ega bo’lib, u maxus polda o’rnatiladi (apparatning tebranishini bartaraf qilish uchun). Ixcham apparatlar har doim vertikal optik o’qqa ega bo’lgan. Apparatning balandligi chegaralangan (xizmat ko’rsatishni qulaylashtirish maqsadida), Harakatlanadi Harakatlanadi Kamera mexi Yo’naltiruvchi relsli asosAslnusxa Ob’ektiv Shaffof va noshaffof aslnusxalar uchun aslnusxaushlagich Yorug’lik filtri

suratlarning talab qilinadigan masshtabi odatda 20 dan 300% gacha intervalda bo’lganligi tufayli ularda fokus masofasi katta bo’lmagan keng formatli ob’ektivlardan foydala-niladi. Vertikal fotoreproduktsion apparatlar optik tizimga tekis ko’zgu qo’shilganligi tufayli fotoplyonka vertikal o’rnatilganda aslnusxani gorizontal holatda o’rnatishga imkon beradi. Konstruksiyasiga bog’liq holda bir va ikki xonali fotoreproduktsion apparatlar farqlanadi. Ikki xonali apparatlarda aslnusxaushlagich yorug’ xonada joylashtiriladi, eksponirlanadigan material esa qog’ong’u xonada joylashtiriladi. Bir xonali fotoreproduktsion apparatlar ikki xil variantda tayyorlanishi mumkin: fotoplyonka uchun yorug’lik o’tkazmaydigan ko’chma kassetaga ega yorug’ xonalarga mo’ljallangan apparatlar va qog’ozg’u xonalarga mo’ljallangan apparatlar. Kontaktli nusxa ko’chirish ramalari. Kontaktli nusxa ko’chirish ramalari (6.5rasm) shaffof asosda tayyorlangan rasm va eksponirlanmagan fotoplyonkadan nusxa ko’chirish uchun mo’ljallangan. Bu usul bilan quyidagilarni tayyorlash mumkin: - aslnusxaning nusxalari; - kontaktli rastrdan foydalanib ko’p tusli rasmlardan rastrlangan fotoqolip tayyorlash; - yorug’lik filtrlari to’plami va shaffof asosli rangli aslnusxalar mavjud bo’lganda ranglarga ajratilgan rasm tayyorlash; - negativ-pozitiv o’zgartirish. a b v Yorug’ xona Qorong’u xona

6.4-rasm. Fotoreproduktsion apparatlarning konstruktiv xilma-xilligi: a - ixcham fotoreproduktsion apparat (nur yo’nalishi vertikal); b - ixcham fotoreproduktsion apparat (Reprotechnische Systeme RTS); v - vertikal fotoreproduktsion apparat Nusxalar faqatgina 1:1 masshtabda tayyorlanadi. Kontaktli nusxa ko’chirish ramalari optik fokuslash tizimiga ega emas. Yo’naltirilgan yorug’lik nuqtali yoritgichdan taraladi. Alohida holatlarda (masalan, eksponirlashda montaj konturlarini ketkazish yoki nokeskin niqoblarni tayyorlashda) talab qilinadigan yoyilgan yorug’lik qo’shimchao’rnatilgan yoyilgan yorug’lik lampalari yordamida hosil qilinadi. Nusxa ko’chiriladigan shaffof asosli aslnusxa kontaktli nusxa ko’chirish ramasining gorizontal shisha plastinasiga emulsiya qatlami tepaga qilib joylashti-riladi. Nuqtali yorug’lik manbai shishadan pastda joylashgan. Ular orasiga yorug’lik filtrlariga ega revolverli boshcha joylashtiriladi, u yordamida nurlarning yo’nalishi yo’lida talab qilinadigan yorug’lik filtri o’rnatiladi. Yoritilmagan fotoplyonka yorug’likka sezgir qatlami pastga qilinib shaffof aslnusxaga qo’yiladi. Oxirida ustiga chekkalari bo’ylab siqish kantlari bilan jihozlangan rezina mato qo’yiladi. Vakuumli nasos yordamida shisha plastina va rezina mato orasidagi fazodan havo so’rib olinadi, atmosfera bosimi plyonka va rezina matoni shishaga bosadi. Eksponirlashda aslnusxa va fotoplyonka o’rtasida zich kontaktni ta’minlash yuqori sifatli nusxa olishning zaruriy sharti hisoblanadi. a b 6.5-rasm. Kontaktli nusxa ko’chirish ramasi: a - shakli; b - qurilma namunasi (Sack) 1-korpus; 2- shisha plastina; 3-rezina matoli qopqoq; 4-yorug’lik filtri va ob’ektivga ega nuqtali yorug’lik manbai

Nusxa ko’chirish-ko’paytirish avtomatlari. Nusxa ko’chirish-ko’paytirish avtomatlari bir yoki bir nechta turli aslnusxalarni yorug’likka sezgir materialning (qolip plastinasi, fotoplyonka va h.k.) oldindan belgilangan joylariga nusxa ko’chirish imkonini beradi. Eksponirlash boshchasini harakatlantirish dasturi montaj varag’iga muvofiq beriladi, bunda fotoqoliplarning holati, o’lchami va joylashtirilishi ketma-ketligi alohida kiritiladi. Fotoqoliplar uskunaga taxlam qilib tartib bilan joylashtiriladi. Nusxa ko’chirish faqat 1:1 masshtabda bajariladi. Barcha ish dasturga muvofiq avtomatik amalga oshiriladi. Yoritilishi kerak bo’lmagan joylar avtomatik ravishda niqoblar (masalan, yorug’lik o’tkazmaydigan plyonkalar) bilan berkitiladi. Fotografik rastrlash jarayonlari 1. Gradatsion uzatishni boshqarish Optik zichliklar inrervali – negativ, diapozitiv yoki noshaffof rasmda eng shaffof va eng noshaffof maydonlarning optik zichliklari (D)orasidagi farqdir. Aslnusxaning optik zichlikari intervali ba’zi istisno holatlardagina bosish jarayoni imkoniyatlariga mos keladi. Masalan, diapozitiv ko’rinishidagi aslnusxada optik zichlik intervali ∆D=2,0 bo’lishi mumkin. Bir bo’yoqli chuqur bosma ko’p tusli tasvir uchun standartlashtirilgan optik zichliklar intervali ∆D=1.35 qiymatga ega. Bu holda aslnusxa bosishgacha bo’lgan bosqichda shunday qayta ishlanishi kerakki, imkon qadar aslnusxa optik zichliklarining butun intervali ∆D=1,35 interval bilan berilsin. Rasmli axborotning bir qismini yo’qotmasdan bunga erishib bo’lmaydi, lekin yo’qotishlar vizual aniqlanmaydigan bo’lishi kerak, ya’ni reproduksiyada muhim syujetli detallar va ko’p tusli o’tishlar sezilishi kerak. 6.6rasmda aslnusxa zichliklarini bosma nusxasida olinadigan zichliklar bilan uzatishning turli gradatsion egri chiziqlari tasvirlangan. Optik zichliklarni 1:1 nisbatda (faksimil reproduksiya) uzatish rasmli aslnusxa zichliklari intervalining bir qisminigina hosil qilishni ta’minlaydi. Bu holat 6.6rasmdagi 45 0 ostida qiya qilingan to’g’ri chiziq 1 ga mos keladi. Rasmning gradatsion tarkibi 1,35 optik zichlikkacha mutloq to’g’ri hosil qilinadi, lekin

zichligi 1,35 dan yuqori bo’lgan barcha detallar (bu misolda ular 2,0 gacha zichlikka ega) maksimal 1,35 zichlikda hosil qilinadi va shu sababli to’liq yo’qotiladi. To’g’ri chiziq 2 aslnusxa zichliklari butun intervalini reproduksiyadagi mumkin bo’lgan intervalgacha siqishni ko’zda tutadi. Agar detallarning optik zichligi ∆D=0,02 ga farq qilsa, aslnusxa-diapozitivda farqlangan ma’lum detallar reproduksiyada yo’q bo’lib ketadi. Bu butun rasmning axborotning ma’lum qismi yo’qotilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun aslnusxaning syujetli tarkibiga bog’liq holda to’q joydagi, yoki aksincha, yorug’ joydagi detallar boshqa detallarga nisbatan muhim yoki muhim emasligini hal qilish kerak. Agar yorug’ joylardagi detallar muhimroq bo’lsa, egri chiziq 3 bo’yicha qayta ishlashni qo’llash kerak; aksincha holatda esa egri chiziq 4 ni amalga oshirish kerak. Agar yarim tus va yorug’ joylarda optik zichliklarni imkon qadar yaxshi hosil qilish talab qilinsa, egri chiziq 5 ga mos keladigan jarayon amalga oshiriladi. Egri chiziq 6 yarim tuslarga nisbatan, to’q va och joylarni aniq uzatishni tavsiflaydi. Aslnusxaning maksimal zichligi nusxa Aslnusxa 6.6-rasm. Reproduktsiyada aslnusxaning optik zichliklari (D) intervalini hosil qilish/uzatish gradatsion egri chiziqlari (gradatsion egri chiziqlar) 1-faksimil tus hosil qilish; 2-optik zichlik intervalini chiziqli siqish; 3-Yul bo’yicha qayta ishlash (och joylarda yuqori kontrastli); 4-to’q joylarda yuqori kontrastli qayta ishlash; 5-o’rta tuslarda yuqori kontrastli qayta ishlash; 6-buyurtmachi talabi bo’yicha qayta ishlash nusxaBosma nusxas Bosish jarayonida erishiladigan maksimal zichlik (masalan, D=1,35)

Ko’p tusli aslnusxa 6.7-rasm. Fotoreproduktsion jarayonlarda rasmni qayta ishlash a - turli tavsifli egri chiziqlarga ega fototexnik plyonkalar, ularda tusli yoki rastrli ishlarni bajarish mumkin; b - ko’p tusli rasmni rastrlash: ko’p tusli aslnusxaning optik zichligi va pozitiv fotoqolipdagi rastr nuqtalarining maydoni (%) orasidagi bog’liqlik Gradatsiyani boshqarish yordamida fotoplyonkada turli gradatsion egri chiziqlar olish mumkin. Buning uchun turli kontrastlikdagi fotoplyonkalar mavjud (6.7-rasm, a). 2. Fotografik rastrlash usullari Ko’p tusli rasmlarni, ya’ni shaffof asosdagi tuslari uzluksiz o’zgaradigan aslnusxa yoki rasmlarni rastrlash proyeksiyali yoki kontaktli rastrlash uslublari yordamida amalga oshiriladi. Ikkala holatda ham avtotip, ya’ni amplitudalimodullashgan rastr kerak, undan foydalanilganda rastr nuqtalari turlichao’lchamga ega bo’ladi, lekin bir-biridan uzoqlik masofasi bir xil bo’ladi. Maxsus misolda (6.8-rasm, b) ko’p tusli aslnusxadan rastrli negativ olinishi ko’rsatilgan, unda turli o’lchamli rastr nuqtalari tusli o’tishlar haqidagi axborotni uzatadi. Aslnusxa: ko’p tusli kulrang shkala Shisha rastr Fotoplyonka Ochiltirilgan negativda olingan rastrli rasm Aslnusxa Ob’ektiv Kirish diafragmasiKo’p tusli aslnusxaning optik zichligiPozvooqopdagaskaaka asnuqasmaydon% b

b 6.8-rasm. Reproduksion apparatda proyektsion rastrlash a - rastr masofasini belgilash; b - rastr nuqtasi hosil bo’lishining ko’rinishi; v - proyektsion rastr shisha plastinasi Bosma qolipini tayyorlashda qo’llanadigan qolip plastinasining tipiga bog’liq holda pozitiv va negativ nusxa ko’chirish farqlanadi. Pozitiv ishlaydigan qolip plastinasi pozitiv fotoqolip talab qiladi, negativ plastina esa, tegishlicha, negativ fotoqolip talab qiladi. Foydalaniladigan qolip plastinalarining tipiga bog’liq holda rastr nuqtalari o’lchamlari o’zgarishini oldindan kompensatsiya qilish uchun qolip plastinasiga nusxa ko’chirish uchun rastrlangan fotoqoliplarni tayyorlash tegishlicha tanlangan gradatsion egri chiziqlarning biri bo’yicha amalga oshiriladi. 6.8-rasm, b da misol sifatida pozitiv nusxa ko’chirish uchun berilgan gradatsion egri chiziqqa ega rastrlangan pozitiv fotoqolipning qanday tayyorlanishi ko’rsatilgan. 3. Proyektsion rastrlash 6.8-rasmda sxematik tarzda proyektsion rastrlash jarayoni tasvirlangan. Fotoreproduktsion apparatda fotoplyonka tekisligidan ma’lum masofada shisha rastr o’rnatiladi. Shisha rastr ikkita shisha plastinadan iborat bo’lib, ularning har ikkalasiga qora rangli chiziqlar tushirilgan. Plastinalar o’zaro shunday Yorug’ xona Qorong’u xona a Aslnusxadan qaytgan yorug’lik intensivligi Shisha rastr To’q joylar sohasiO’zgaruvchan ko’p tuslar Fotoplyonka Intensivlik qiymati Fotoplyonka uchun chegaraviy ekspozitsiya Rastr nuqtalari markazlar orasidagi doimiy masoga Reproduktsion apparat kirish diafragmasi Rastr nuqtasi o’lchami Shisha plastina Optik yelim Lak (qora) Qirqim w - chiziqlar orasidagi masofa l - chiziqlar eni v

yelimlanadiki, chiziqlar bir-biriga nisbatan 90 0 burchak ostida joylashadi. Chiziqlar orasidagi masofa, masalan, 1/60 sm ni tashkil qiladi; bu 60 lin/sm rastr liniaturasiga mos keladi. Umumiy holatda rastr chizig’i eni l=w/2 ni tashkil qiladi. Shisha rastrni aylantirish mumkin. Rastr masofasi h shunday o’rnatiladiki, fotoreproduksion apparat diafragmasi teshigi har bir rastr teshigi orqali surkalgan dog’ ko’rinishida aks etadi. Dog’ning markaziy nuqtasi fotoplyonkadagi uning eng yorug’ joyi hisoblanadi. Markaziy nuqtadan masofa ko’payishi bilan yorug’lik intensivligi kamayadi va periferiyada minimumga erishadi, keyin esa navbatdagi rastr elementiga o’tganda yana oshadi. Agar fotoreproduktsion apparatning aslnusxaushlagichida ko’p tusli rasm (aslnusxa) bo’lsa, plyonka tekisligida aslnusxa bilan modullashgan, o’zgaruvchan yoritilgan, davriy tuzilmali tasvir hosil bo’ladi. Proyektsion rastr orqasida yuzaga kelgan o’zgaruvchan yoritilganlikning aniq konturli yuqori zichlikli nuqtalarga aylanishi yuqori kontrastli fototexnik plyonkalardan foydalanishni talab qiladi. Ular shaffof yoki yuqori zichlikli (noshaffof) rasm elementlarini hosil qiladi, ravon o’tishlar mavjud bo’lmaydi. Noshaffof joylarning zichligi D=3 dan oshadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, proyektsion rastr yordamida tayyorlangan rastrli pozitiv yuqori zichliklar sohasida gradatsion egri chiziqning katta gradientiga ega bo’ladi. Agar to’g’ri gradatsion uzatishli rastrli pozitiv qayta nusxa ko’chirilsa, rastrli negativ (tasvir hosil qiluvchi maydonlar shaffof) gradatsiyasi chiziqliligicha qolmaydi. 4. Kontaktli rastr Kontaktli rastrlar – bu eksponirlangan va ochiltirilgan fotoplyonkalar bo’lib, o’zgaruvchan zichlikdagi elementlardan tashkil topgan davriy tuzilmaga ega. Kontaktli rastrlar sanoat usulida turli variantlarda tayyorlanadi: rastr nuqtalari shakli turlicha bo’lgan va garadatsion uzatish turlicha bo’lgan ko’rinishlarda. 6.9rasmda optik zichliklarning taqsimlanish profili tasvirlangan. Profillar shunday shakllantirilganki, turli rastrlardan foydalanib tayyorlangan rastrli pozitiv va

negativlarda gradatsiya uzatishning turlicha variantlarini olish mumkin. Pozitiv yoki negativ kontaktli rastrlar yordamida qo’shimcha yordamchi eksponirlashlarsiz gradatsiyani to’g’ri uzatishga erishish mumkin. Pozitiv yoki negativ kontaktli rastrlar eksponirlash tegishlicha pozitiv yoki negativ fotoqoliplardan amalga oshiriladigan bosma qoliplarini tayyorlashda qo’llaniladi. Kontaktli rastr emulsiya qatlami a b v Yorug’lik 6.9-rasm. Kontaktli rastr (shakli): a - turli kontaktli rastrlar zichliklari profili; b - eng ko’p va kam o’tkazadigan maydonlar; v - nusxa ko’chiruvchi qatlamda qatlamlarning joylashuvi Kontaktli rastrlar nusxa ko’chirish ramalarida emulsiyali qatlami yoritiladigan fotoplyonkaning emulsion qatlamiga tegadigan qilib joylanadi. Aslnusxadan modullangan yorug’lik kontaktli rastr orqali o’tadi va fotoplyonkaga tushadi, unda aslnusxaning u yoki bu joylari zichliklariga bog’liq holda turli o’lchamli nuqtalar olinadi. Gradatsion egri chiziqlar tizimi. Rasmli axborot aslnusxadan bosma nusxasiga qadar qayta ishlash bosqichlariga muvofiq o’zgarib boradi va bir axborot tashuvchisidan ikkinchisiga o’tadi. Umuman olganda aslnusxadan bosma nusxasiga qadar gradatsiyani uzatish jarayonini boshqarishning maqsadi yuqori sifatli reproduksiya olishni ta’minlaydigan bosma nusxasining oldindan berilgan gradatsion egri chizig’ini shakllantirishdan iborat. Ma’lumki, bosish jarayonida gradatsiyani uzatish, masalan, ofset yoki fleksografik bosmada, bosma qolipi bilan solishtirilganda bosma nusxasida rastr nuqtalari o’lchamlarining kattalashuvi bilan bog’liq. Bu bog’liqlik bosish Pozitiv kontaktli rastr Universal kontaktli rastr Minimal o’tkazish Maksimal o’tkazish Negativ kontaktli rastr Kontaktli rastr o’tkazishining taqsimlanishi Fotoplyonka (rastrli ishlar uchun) Kontaktli rastr Shaffof aslnusxa

jarayonining gradatsion egri chizig’i bilan iofdalanadi, u fotoqolipdagi va bosma nusxasidagi rastr nuqtalari maydonlari o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi, bu yerda nusxa ko’chirish jarayonining gradatsion tavsifnomasi ham qo’shiladi. Shunday uslublar ham mavjud bo’lib, ularga muvofiq bosish jarayonining gradatsion egri chizig’i bosma qolipidagi rastr nuqtalarining nisbiy maydoniga bog’liq holda quriladi. Bosish jarayonida rastr nuqtalari o’lchamlarining kattalashuvi (Z=F D -F F ) bosma uskunasining turi va sozlanishiga, adad qog’ozining sifatiga, bosma bo’yoqlarining xossalariga va rastrlash liniaturasiga bog’liq. Agar o’rta tuslarda rastr nuqtalarining kattalashuvi 18% ni tashkil qilsa, bu fotoqolipdagi 50% li rastr nuqtalari bosma nusxasida 68% li rastr nuqtalari bilan hosil qilinishini anglatadi. 5. Rastr tuzilmalarining burilish burchaklari Tuslarni uzatishning avtotip usuliga muvofiq holda gradatsiyaning shakllanishi rastrlash vositasida amalga oshiriladi. An’anaviy bosishgacha bo’lgan jarayonlarda qo’llanadigan amplitudali-modullashgan rastrli tasvir ikkita rastr nuqtasidan tashkil topib, ularning maydoni aslnusxa zichliklariga bog’liq bo’ladi. Rastr nuqtalari har doim teng interval orqali ketma-ket keladi, masalan, 80 chiziq/sm (rastr liniaturasi L=80 chiziq/santimetr yoki fazoviy chastota f s =80 sm -1 ) rastr uchun gorizontal va vertikal yo’nalishlarda davr w=1/80 sm. Rastr liniaturasi shunday tanlanadiki, ko’z me’yoriy ko’rish masofasidan alohida rastr nuqtalarini farqlay olmasin, rastrli tuzilmaning alohida elementlaridan qaytarilgan integral yorug’lik oqimi esa ravon rang o’tishlari hissiyotini shakllantirsin. Biroq ofset bosmada yuqori liniaturalardan foydalanish rastr nuqtalari kattalashuvining ortishiga va reproduksiya zichliklari intervalining kamayishiga olib kelishi tufayli, imkon qadar rastrlashning past chastotasini tanlash kerak. Bundan tashqari, juda kichik rastr nuqtalarini hosil qilish uchun rastrlashning yuqori chastotalari silliqroq qog’ozlardan foydalanishni talab qiladi. Ofset bosmada oq-qora ko’p tusli rasmlar aksariyat holatlarda L=60 sm -1 liniatura bilan bosiladi, rangli rasmlar esa, ikkilamchi rastr tuzilmalarining (rozetkalarning)

mavjudligi tufayli, L=80 sm -1 liniatura bilan bosiladi. Ofset bosmada gazeta rasmlari uchun aksariyat holatlarda L=40 sm -1 (oq-qora bosish holatida) va L=60 sm -1 (rangli bosish holatida) qo’llaniladi. Qirmizi Qora Havorang a 6.10-rasm. Rastr tuzilmalari burilish burchaklari: a - bir bo’yoqli rasmlar uchun rastr tuzilmasi burchagi 45 0 bo’lishi kam seziladi; b - to’rt bo’yoqli bosmada qabul qilingan rastr tuzilmalari burilish burchaklari Bir bo’yoqli rasmlarda rastr tuzilmasi, agar u gorizontalga nisbatan 45° ostida burilgan bo’lsa, ko’z bilan deyarli sezilmaydi. Ko’z gorizontal va vertikal chiziqlarni tez farqlaydi (sezadi) va diagonal chiziqlarga sezgirligi pastroq (6.10rasm, a). Ko’p bo’yoqli rasmlar bitta ranglarga ajratilgan rastrlangan rasmning ikkinchisining ustiga tushishidan hosil bo’ladi. Ranglarga ajratilgan rasmlarni mutloq aniq moslashtirishning texnik jihatdan imkoni yo’q, bundan tashqari, har doim ham maqsadga muvofiq va majburiy bo’lavermaydi. Ketma-ket bosiladigan rasmlar o’rtasida ularning bosiladigan yuzada joylashuvi nuqtai nazaridan har doim sezilarli farq bo’ladi; bunda holat nusxadan-nusxaga o’tganda o’zgarishi mumkin. Bu farqlanishlar millimetrning yuzdan bir ulushlari bilan o’lchanishiga qaramasdan, ular alohida bosilgan nusxalar o’rtasida yaqqol seziladigan rang farqi yuzaga kelishiga yetarli bo’ladi. Agar bu uzunasiga farqlanishlarga bitta ranglarga ajratilgan rastrli tuzilmaning boshqasiga nisbatan burilishdagi burchak siljishini ham qo’shsak, yaqqol ko’rinadigan past chastotali davriy tuzilmalar hosil bo’ladi va ular rasmning sifatini sezilarli darajada yomonlashtiradi. Sariq b

Burilish burchagi qadami 30° ga teng bo’lganda bosma nusxasi ranglarga ajratilgan rasm burchaklarining kamroq darajada siljishiga ta’sirchan bo’lmaydi. Biroq, bunda burilish burchaklari faqatgina uchta diskret qiymatga ega bo’lishi mumkin (ranglarga ajratilgan uchta rasm uchun), chunki burchaklar orasidagi nisbat har bir 90° dan keyin simmetriya tufayli takrorlanadi. Shuning uchun DIN 16547 standarti to’rt bo’yoqli bosma uchun rastr tuzilmalarining standart burilish burchaklarini o’rnatadi: 0, 15, 75 va 135°. Simmetriya tufayli 135° burchak 45° burchakka mos keladi. Standart tomonidan ko’zga yaqqol tanlanadigan bo’yoqni 135° ostida rastrlash tavsiya qilingan. Aksariyat holatlarda bu qora bo’yoq, lekin, syujetga bog’liq holda havorang yoki qirmizi bo’yoq ham bo’lishi mumkin. Sariq bo’yoq uchun rastr tuzilmasi har doim 0° ostida joylashtiriladi. Ikkita qolgan bo’yoq 15° yoki 75° burchak ostida joylashtirilishi kerak. An’anaviy prepress jarayonlari 1. Umumiy ma’lumotlar Bosma mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayoni uchta bosqichdan iborat bo’ladi: bosmaga tayyorlash, bosish jarayonlari va bosishdan keyingi ishlov berish. Bosmaga tayyorlash mahsulotni bezatish g’oyasidan tortib, matnli axborot, rasmli axborot va grafikalarni tayyorlash, tayyor bosma qoliplarini tayyorlash bilan tugaydi, bosma qoliplardan esa adadni bosishda foydalaniladi. Bosma mahsulotining axborot mazmuni va professional grafik bezatilishi elektron axborot vositalari sohasidagi publikatsiyalar uchun ham asos hisoblanadi, masalan Internet sahifalarida yoki disk shaklida. Shuning uchun “prepress jarayonlar” tushunchasidan tashqari mediyagacha tayyorlash – premedia tushunchasi ham paydo bo’ldi. Bu tushun-cha ostida istalgan yakuniy axborot tashuvchiga chiqarishga yaroqli bo’lgan holda matn va rasmni raqamli tayyorlash tushuniladi. 6.11-rasmda ko’rsatilgani kabi, mediyagacha tayyorlashning boshlang’ich bosqichi ham prepress jarayonlariga kirib ketadi.

Prepress jarayonlarda an’anaviy texnologiyalardan raqamli texnologiyalarga o’tish bilan bog’liq bo’lgan sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi. Shunga qaramasdan, hozirda ham ma’lum muddat davomida fotoqolip axborot tashuvchi sifatida ba’zi korxonalarda qo’llanilmoqda. Prepress texnologiyalarning ikki yo’nalishini ham ko’rib chiqamiz: - an’anaviy; - raqamli. Ular fotoqolip tayyorlash usuli bilan farqlanadi. Alohida fotoqoliplardan sahifalarni yoki to’liq o’lchamdagi sahifalarni yaratish texnologiyasidan foydalanuvchi variantlar “an’anaviy prepress jarayonlari” toifasiga taalluqli bo’ladi. 11-rasm. Bosma mahsulot tayyorlashning umumiy texnologik zanjirida fotoqolip yoki bosma qoliplarini tayyorlash Guttenberg tomonidan 1440 yilda qo’zg’aluvchan literalarning ixtiro qilinishi nafaqat bosma mahsulotlarini ommaviy ishlab chiqarish imkoniyatlarini ochib beruvchi inqilobga olib keldi, balki bir vaqtning o’zida bugungi kunda ham izlanayotgan yechim – bosma qolipiga matnli va rasmli axborotni oqilona ko’chirishni tezkor va arzonroq qilishni yo’lga qo’yishga ham turtki bermoqda. 2. Chiqarish qurilmalarining tuzilishi Eksponirlash qurilmalari (EQ) optik tizim orqali tekislik bo’ylab fotomaterialni tortadigan planshetli tuzilishda bo’lishi (Capstan), shuningdek, barabanli tipdagi tuzilishga ega bo’lishi mumkin (materialni barabanning ichki yoki tashqi yuzasiga joylashtiradigan EQ). Matn belgilari va rasm elementlari Prepress jarayonlari Bosish jarayoni Postpress jarayonlariAslnusxa tayyorlashAslnusxa Premedia tayyorlash jarayonlari Reproduktsion tayyorlash Fotoqolip Bosma qolip tayyorlash Bosma qolip Bosma jarayoni Bosma varaq Bosma mahsulotni pardozlash Matbaa mahsuloti

alohida yorug’lik dog’laridan hosil qilinadi. Uzluksiz eksponirlashda dog’ qatorli yoyish yo’nalishida to’g’ri chiziqlarni hosil qiladi, keyingi satr elementlari bilan birgalikda esa tasvirning yaxlit maydonli ko’rinishini hosil qiladi. Bu usul bilan harf va simvollar hosil qilinadi. Har bir shrift belgisi ko’plab “mikrosatr” lardan iborat bo’ladi. Agar matn va rasm birgalikda chiqarilsa, mikrosatrlardan tashkil topuvchi rasm ham shriftlar bilan birgalikda qatorma-qator yoritiladi. Shrift va rasmlarni mikrosatrlarga ajratish rastrlash protsessorida amalga oshiriladi (RIP – Raster Image Processor). Maksimal silliq konturli belgilar va yuqori aniqlikdagi tasvirlar olish imkoniga ega bo’lish uchun, minimal eksponirlanadigan nuqta (dog’) juda kichik diametrga ega bo’lishi kerak. Dog’ning o’lchami chiqarish tizimining imkonli qobiliyatini aniqlaydi: 7 mkm taxminan 5000 dpi ga mos keladi, 30 mkm esa 1200 dpi (dpi = dots per inch = nuqta/dyuym). Qatordagi nuqtalar orasidagi masofa va qatorlar orasidagi masofa sidirg’a qorayishga erishish uchun yetarlicha kichik bo’lishi kerak. Bozorda keng tarqalgan eksponirlash qurilmalarida dog’ning o’lchami 7 dan 45 mkm gacha; bu 5080 va 800 dpi intervaldagi imkonli qobiliyatga mos keladi yoki 2000 va 315 sm -1 (315 nuqta/sm). Eksponirlash sifati yuqori bo’lgan qurilmalar 8000 dpi gacha imkonli qobiliyatga ega, ya’ni 3150 sm -1 . 6.12-rasmda berilgan shakl dumaloq shakldagi dog’lar bilan qanday shakllantirilishi ko’rsatilgan. 6.12-rasm a da shakl qo’pol yaqinlashtirilgan ko’rinishda hosil qi-lingan. 6.12-rasm b da dog’lar orasidagi masofa va ularning o’lchami ikki marta kamay-tirilgan. Natijada konturlarni hosil qilish sifatining yaqqol yaxshilanishi kuzatiladi, lekin bir vaqtning o’zida dog’lar soni ko’payadi va shunga muvofiq talab qilinadigan xotira hajmi ham ko’payadi.

6.12-rasm. Raqamli chiqarishda konturlarning sifati: a - past imkonli qobiliyat; b - yuqoriroq imkonli qobiliyatdan foydalanib konturlarning sifatini yaxshilash Birin-ketin eksponirlanadigan dog’larning ko’p soni va kichik o’lchami yorug’lik oqimlarining yuqori chastotasini va yuqori energiyali yorug’lik manbalarini talab qiladi (masalan, to’lqinuzunligi 670 nmbo’lganlazerdiodlar, 633 nmligeliy-neon lazerlar va 488 nm li argonli lazerlar). Planshetli eksponirlash qurilmalari. Planshetli qurilmalarda eksponirlanadigan material tekis varaqlar ko’rinishida joylashadi. Shu bilan eksponirlash bloki va fotomaterial ushlagichning sodda tuzilishda bo’lishi ta’minlanadi. EQ ning yozish o’lchami kattalashuvi bilan optik tizimning tuzilishi murakkablashadi, chunki eksponirlashning butun maydoni bo’ylab dog’larning diametrini saqlagan holda ularni aniq holatga keltirishni ta’minlash kerak. Kichik va o’rtacha o’lchamli planshetli eksponirlash qurilmalari tuzilishining soddaligi, yuqori ishonchliligi va unumdorligi bilan ajralib turadi, bu esa ularni gazeta sanoati uchun juda qulay qiladi. 6.13-rasm. Kapstan tipidagi fotochiqarish qurilmasi (AGFA)

Fotomaterialni optik tizim orqali uzluksiz tortadigan planshetli eksponirlash qurilmalari (Capstan). 6.13-rasmda materialni optik tizim orqali uzluksiz tortadigan eksponirlash qurilmasi tasvirlangan. Bu yerda rulonli ko’rinishdagi materialdan foydalaniladi, u valiklar bilan harakatlantiriladi. Eksponirlash berilgan dastur bo’yicha harkatlanadigan qurilma yordamida amalga oshiriladi. Optik elementlar fotoplyonkaning butun eni bo’ylab val yasovchisi bo’yicha nurni yo’naltiradi. Lazer nuri va harakatlantirish elementlari shu tarzda sinxronlashtirilganki, eksponirlash qatorma-qator amalga oshiriladi, bunda to’g’ri chiziqli qatorlar hosil bo’ladi. Maxsus harakatlantirish mexanizmi va rulonli materialdan foydalanish fotoplyonka o’lchami uzunligi bo’yicha deyarli chegaralanmagan yozishga erishishga imkon beradi. 6.14-rasm. Capstan tipidagi fotochiqarish qurilmasida sinxronlashtirish xatoliklari (Agfa firmasi qurilmasi misolida) Yozishning yuqori sifatini ta’minlash uchun fotoplyonkani tortish va lazer nurining siljishini sinxronlashtirish xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, lazer nurining siljishi bevosita dog’lar va qatorlar orasidagi masofaga ta’sir ko’rsatadi. Harakatlanishdagi notekisliklar nuqsonlarga, ranglarga ajratilgan fotoqoliplarning moslashmay qolishiga olib keladi. Matn va rasm maydonida yozishning uzilib qolishi ko’rinishida namoyon bo’ladigan sinxronlashtirishdagi xatoliklar tasvir sifatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Satrli yoyishda eksponirlashda to’xtalishlar bilan bog’liq bo’lgan bunday nuqsonlar tezkor yoyish nuqsonlari deb (“Fast-

scanFehler”), material uzatish yo’nalishidagi nuqsonlar esa sekin (kadrli) yoyish nuqsonlari deb (“Slow-scan-Fehler”) nomlanadi, ular 6.14-rasmda ko’rsatilgan. 6.15-rasm. Barabanning tashqi yuzasida yozadigan fotochiqarish qurilmasi (Agfa) 6.16-rasm. Barabanning ichki yuzasida yozadigan fotochiqarish qurilmasi (Agfa) Tasvir faqat skanerlash yo’nalishida, shuningdek, material tortilganidan keyin qadamli dvigatellar yordamida yoziladi. Takomillashgan konstruksiyalar yozishning uzilishi bilan bog’liq bo’lgan yozish nuqsonlarini bartaraf qilishga imkon beradi. Fotoplyonka barabanning tashqi yuzasiga mahkamlanadigan eksponirlash qurilmalari. Eksponirlashga mo’ljallangan fotoplyonka barabanga mahkamlanadi, u eksponirlash jarayonida katta chastota bilan aylanadi. Lazer nuri doimiy tezlikda baraban o’qi bo’ylab shunday aylanadiki, uning harakatlanish traektoriyasi baraban yuzasini vintsimon chiziq bo’ylab yopib boradi. Yozishning bunday tamoyilidan

foydalanilganda ikkita siljishlarning eksponirlash chastotasi bilan aniq sinxronlashtirilishi sifat uchun xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi (6.15-rasm). Faoliyat ko’rsatishning sodda tamoyili va boshqa eksponirlash qurilmalariga nisbatan lazer nurining qisqa va doimiy optik yo’li eksponirlashning yuqori sifatini ta’minlaydi. Fotoplyonka barabanning ichki yuzasiga mahkamlanadigan eksponirlash qurilmalari. Material barabanning ichki yuzasiga mahkamlanadigan eksponirlash qurilmalari (6.16-rasm) aksariyat holatlarda rulonli fotomaterial bilan ishlaydi, u lazer nuri bilan yoritilishi uchun yarim silindrik segment ko’rinishidagi yuzada holatga keltiriladi va mahkamlanadi. Eksponirlash jarayonida fotomaterial qo’zg’almas holatda bo’ladi. Eksponirlash qurilmasining tuzilishiga bog’liq holda fotomaterial ushlagich burchagi 180 dan 270 0 gacha bo’lgan silindrik segmentdan iborat bo’ladi. Lazer nuri silindr o’qi bo’ylab harakatlanadi, yarim silindr o’qi bo’ylab katta tezlikda aylanuvchi prizma yoki ko’zgu bilan to’g’ri burchak ostida sindiriladi va barabanning ichki yuzasiga proyeksiyalanadi. Deflektorning aylanish tezligi 30000 ay/daq. ga yetadi, shu tufayli u o’q bo’ylab sinxron harakatlanganda plyonkaning butun yuzasi qisqa vaqt ichida yoritilishi mumkin. 3. Fotoqolplarga qo’yiladigan talablar Sinflash alomatiga k о ’ra fotoqoliplar quyidagilarga b о ’linadi. 1) fotoqolipdagi tasvirning turli b о ’yicha – negativ yoki pozitiv fotoqoliplar; Negativ tasvir - tus berish (gradatsiya, optik zichlik) b о ’yicha teskari b о ’lgan tasvir. Pozitiv tasvir - gradatsion parametrlar b о ’yicha aslnusxaga о ’xshash b о ’lgan tasvir. 2) fotoqolipdagi tasvirning tavsifi b о ’yicha - shtrixli, rasmli, yarim tusli, aralash fotoqoliplar. Yarim tusli tasvir - bu mikroelementlardan tashkil topgan tekis tasvir b о ’lib, mikroyelementlarning har biri nazariy jihatdan cheksiz b о ’lgan yorqinlik

darajasiga (optik zichlikka) ega b о ’lishi mumkin. Yarim tusli tasvir eng t о ’q va eng och maydonlar orasida oraliq о ’tish tuslariga ega b о ’ladi. Yarim tuslar miqdori qancha kam b о ’lsa, yarim tuslar tasvirning kontrasti yuqoriroq b о ’ladi, agar yarim tuslar mavjud b о ’lmasa - tasvir shtrixli b о ’ladi. Shtrixli tasvir - elementlardan tashkil topgan tasvir b о ’lib, elementlar fonga nisbatan faqat bitta yorqinlik darajasiga (optik zichlikka) ega b о ’lishi mumkin. Masalan, chizmalar, chiziqlar bilan chizilgan rasmlar, matn va h.k. Shtrixli fotoqoliplarga q о ’yiladigan barcha talablar faqat matndan iborat fotoqoliplarga ham taalluqli hisoblanadi. Shtrixli diopozitiv - bu tusi b о ’yicha t о ’g’ridan-t о ’g’ri b о ’lgan, shaffof taglikda tayyorlangan shtrixli tasvir. Rastrli tasvir - bu rastrli elementlardan (mikroshtrixlardan) tashkil topgan tekis tasvir. 3) fotoqolipdagi tasvirning qutbliligi b о ’yicha fotoqoliplar t о ’g’ri ( о ’qiladigan) va k о ’zgusimon ( о ’qilmaydigan) fotoqoliplarga ajraladi; 4) tayyorlash usuli b о ’yicha fotoqoliplar fotografik, о ’yilgan, chizilgan va elektron-raqamli k о ’rinishdagi fotoqoliplarga b о ’linadi. Fotografik tasvir - fotosuratga olish y о ’li bilan tayyorlangan oq-qora yoki rangli tasvir b о ’lib, nashriyot aslnusxasi, fotoqolip yoki oraliq tasvir vazifasini bajaradi. О ’yish (gravyuralash) q о ’lda, mexanik usulda yoki lazer nuri yordamida qolip materialida tasvirni hosil qilish va t о ’g’rilashni anglatadi. Odatda, о ’yish metallografiya usullari uchun bosma qolip tayyorlashda, chuqur bosma usuli uchun qolip silindrlarini о ’yishda q о ’llaniladi; 5) tayyor fotoqoliplarning texnologikligi b о ’yicha ular montaj fotoqoliplarga va yaxlit plyonkali fotoqoliplarga b о ’linadi. Yaxlit plyonkali fotoqoliplar zamonaviy kompyuterli nashriyot tizimlarida bosma uskunalarining о ’lchami b о ’yicha sahifalarni joylashtirish shakliga bog’liq holda nashrning alohida sahifalarini elektron montaj qilish tizimlaridan foydalanib amalga oshiriladi.

Shtrixli fotoqoliplar, agar negativ b о ’lsa, bir tekis neytral-qora fonga ega b о ’lishi, optik zichligi 0.08D-0.15D dan k о ’p b о ’lmasligi kerak. Agar fotoqolip diapozitiv b о ’lsa, shrixli tasvirlarning noshaffof va shaffof elementlari optik zichliklari intervali reproduksion apparatda tayyorlanganda fleksografik bosma uchun 4.0D dan kam b о ’lmasligi kerak. Fleksografiya bosma qoliplari tayyorlashga m о ’ljallangan fotoqoliplarning tagdiklari g’adir-budur b о ’lishi kerak. Bu bosma qolipda Nyuton xalqalari paydo b о ’lishi ehtimolligini kamaytiradi. Rastr elementlari liniaturasi va konfiguratsiyasi berilgan qiymatlarga mos b о ’lishi kerak. Rastrli tuzilma chiziqlarining qiyalik burchagi berilgan burchak qiymatlariga mos b о ’lishi kerak. Ular bosma usuli bilan aniqlanadi. Bir b о ’yoqli nusxalar uchun fotoqolipda rastr tuzilmasining burilish burchagi 45°. Bir b о ’yoqli reproduksiya uchun yarim tusli aslnusxaning rastrli negativida tasvirning t о ’q joylaridagi nuqtalar 2-6% (minimal о ’lchamga), yorug’ joylarda esa 95-92% ga ega b о ’lishi kerak. Noshaffof va shaffof elementlar optik zichliklari intervali 3.6D dan kam b о ’lmasligi kerak. Alohida tusli maydonlarning qayta ishlaninsh sifati skanerlashdan (suratga olishdan) oldin aslnusxaga q о ’shilgan rastrlangan yarim tusli shkala b о ’yicha amalga oshiriladi. Fonli diapozitivlarning rastrli maydonlarining foizli miqdori belgilangan qiymatlardan 1 yoki 2% dan k о ’p farq qilmasligi kerak. Ranglarga ajratilgan fotoqoliplar t о ’plami uchun tasvirning katta tomoni b о ’yicha о ’lchamlarning farqlanishi ±(0.25) mm intervaldan oshmasligi kerak. Ofset bosma usuli uchun ranglarga ajratilgan fotoqoliplarda (diapozitivlarda) rastrli elementlarning minimal nisbiy maydoni 3% dan k о ’p b о ’lmasligi, maksimal esa havorang b о ’yoq uchun 95-98% dan kam b о ’lmasligi, sariq b о ’yoq uchun 8598% dan kam b о ’lmasligi, qirmizi b о ’yoq uchun 85-98% dan kam b о ’lmasligi hamda qora b о ’yoq uchun 75 dan 95% gacha b о ’lishi kerak (q о ’llanilayotgan texnologiya yoki rangli b о ’yoqni chiqarib tashlash darajasiga bog’liq holda).

Chuqur bosma va fototipiya bosma usullari uchun bosma qoliplari tayyorlashga m о ’ljallangan sariq, qirmizi va havorang b о ’yoqlarning ranglarga ajratilgan yarim tusli negativ va diapozitivlari 0.40±0.05D minimal optik zichlikka ega b о ’lishi kerak. Tus hosil qilish va “kulrang b о ’yicha” balans talablari fotoqolip tayyorlash jarayonida gradatsion egri chiziqlarni aniqlashda hisobga olinishi kerak. Har qanday retush (mexanik, kimyoviy yoki elektron) jarayoni fotoqolipdagi tasvirning buzilishiga olib kelmasligi kerak. Fotoqoliplar yaxshi yuvilgan, quruq va toza b о ’lishi kerak. B о ’yoqni moslashtirish belgilari kichik va ingichka (0.1 mm) b о ’lishi, ularning yonida esa b о ’yoq nomining qisqartirilgan shakli berilishi kerak. Quyidagi talablarga javob beruvchi fotoqoliplar t о ’plamini ideal diyish mumkin: - tirnalish, sinish va boshqa mexanik shikastlarga ega b о ’lmasligi; - minimal optik zichligi 0.08D dan k о ’p b о ’lmasligi; - plashkasining maksimal optik zichligi 3.60D dan kam b о ’lmasligi; - rast elemantlari nisbiy maydonining minimal qiymati 3% dan k о ’p bо’lmasligi; - yarim tuslarda “kulrang bо’yicha” muvozanat bо’lishi; ularda: havorang 50%, qirmizi va sariq bо’yoq-37-40% dan (ISO 12647-2 qirmizi va sariq bо’yoqning 40% dan bо’lishini tavsiya qiladi). Istalgan fotoqolip tasvir bо’lgani uchun barcha fotoqoliplarga sifat bо’yicha umumiy talablar qо’yiladi: 1) fotoqolipdagi tasvirning о’lchami reproduksiyaning berilgan о’lchamiga teng bо’lishi kerak. Yо’l qо’ysa bо’ladigan farqlanishi ±0.05 mm dan kо’p bо’lmasigi kerak; 2) tasvir fotoqolipning butun maydoni bо’yicha viziual keskin bо’lishi kerak; 3) tasvirda vual, dog’lar, tirnalish va begona shaffof va noshaffof nuqtalar, shuningdek, fotoqolip tagligining sinishlarini b о ’lmasligi kerak;

4) tasvir fotoplyonka varag’ining markazida joylashishi kerak. Tasvirning chekkasidan fotoplyonkaning chekkasigacha b о ’lgan masofa 1.5 smdan kam b о ’lmasligi kerak; 5) tasvir о ’zining butun maydoni b о ’yicha bir jinsli axromatik (neytral kulrang) tusga ega b о ’lishi kerak; 6) ofset bosma qolipini tayyorlashga m о ’ljallangan tasvir fotoqolipda aslnusxaga nisbatan k о ’zgusimon b о ’lishi kerak. Yuqori va chuqur bosma usullari uchun fotoqolipdagi tasvir aslnusxaga nisbatan t о ’g’ri ( о ’qiladigan) b о ’lishi kerak.

Adabiyotlar 1. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 2. С.Стефанов. “Цвет Ready Made или теория и практика цвета”. Учебное пособие. - М.: «Репро ЦЕНТР М» 2006. - 316 с. 3. Волкова Л.А., Решетникова Е.Р. Технология обработки текстовой информации. M Книга, 2007. 4. Bаbахаnоvа Х.А. Mаtnli ахbоrоtni qаitа ishlаsh tехnоlоgiyasi. Tоshkеnt, TTYЕSI, 2011. 5. Кузнецов Ю.В. Технология обработки изобразителной информации. Учебное пособие. - М-С-П.: «Петербургский институт печати» 2002. - 310 с 6. Jalilov A.A. «Rasmli aхborotni qayta ishlash tехnologiyasi» fanidan ta’lim tехnologiyasi. O’quv qo’llanma. - T.: TTYЕSI 2012. – 112 bеt.

O'xshashlar

Raqamli prepress jarayonlar

O`zbeklarning an’anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati

Axborotni kiritish va ishlov berish uskunalari

O’zbek tilshunosligida an’anaviy (formal) va yangi yo’nalishlar. Ularning o’zaro munosabati. Ularning davomiyligi. Zotiy yondashuv tushunchasi haqida

Sintez va sifat nazorati