O`zbeklarning an’anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati - Tilshunoslik - Referatlar

O`zbeklarning an’anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

O`zbeklarning an’anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati Reja: 1. O`zbeklarda dehqonchilik va suv xo`jaligi. 2. Ziroatchilik xo`jaligi. 3. An`anaviy agrotexnika.

Insoniyat paydo bo’lganidan beri uzoq tarixiy davr mobaynida turli tabiiy –geografik sharoitga moslashib yashab kelmoqda. Odamlar azaldan muzli Arktikada va jazirima issiqli tropik changalzorlarda, tibet va Pomirning baland tog’li qirlarida, tundra va tayga o’rmonlarida Osiyo, Avstraliya va Afrikaning bepoyon dashtu- biyobonlarida istiqomat qilmoqdalar. Ular issiq sovuq demasdan, siyraklashgan havo sharoitida va yirtqich hayvonlar xavfidan qo’rqmasdan tirikchilik qilib kelmoqdalar. Odamlar dastavval muayyan tabiiy sharoitga moslab o’zlarining peshana teri, mehnat va aql-idroki tufayli o’ziga xos xo’jalik - madaniy tiplarini yaratishga majbur bo’lganlar. Ibtidoiy davrga odamzod tabiatda mavjud tayyor ma hsulotlarni turli usul va y o’llar bilan topib (yig’ib-terib, ov qilib) iste’mol qilib kelgan. Masalan, Osiyo qit’asidan qadimdan yovvoiy bug’doy , Markaziy amerikaning ko’llarida yovvoiy sholi o’sgan, afrikada turli yemishli ildizlar va mevali daraxtlar inson yashashi uchun zarur mahsulotlarni tayyor holda yetkazib bergan. Ammo davr o’tishi bilan odamzodning ko’payishi natijasida tabiiy sharoit inson tirikchiligi uchun kamchilik qila boshlagan. Asta-sekin odamlar o’z mehnati va iste’dodi bilan zarur ma hslotlarni sun’iy ravishda xonakilashtirib yetkaza boshlagan. Shu ma’noda “odamni mehnat yaratadi”, degan mashhur ibora hozirgacha ilmiy tadqiqotlarda asosiy o’rin egallaydi. Va Xudo odamlarni o’z suratida yaratdi. Uni Xudo ayol va erkak qilib yaratadi. Xudo ularni muborak qilib, dedi: mana, Men sizlarga yer yuzida bor bo’lgan urug’ beradigan daraxtni berdim, Sizlarga ovqat uchun bo’ladi. Va tirik joni bo’lgan yerning hamma vahshiy hayvonlariga va har bir yer yuzida sudraluvchi yemish uchun hamma ko’m-ko’k o’tni berdim. Va shunday bo’ldi. Va Xudo nimaniki yaratgan bo’lsa , hammasini ko’rdi va mana- juda yaxshi. Va oqshom bo’ldi va suhbat bo’ldi: oltinchi kun”. Shunday qilib rivoyatlarga binoan Parvadigor olti kun mehnat qilib butun koinotu olamni va oxirgi kuni odamni yaratgan. Erkakning oti Odam, ayolning otini esa Havva edi. Xudo ularni chiroyli va xushbaxt qilib yaratdi. Ular o’z parvardigorini juda ham sevardilar. Xudo ham ularni sevardi. U o’zi yaratgan barcha ishlarni ularning ixtiyoriga berdi. Parvadigor Odam va Havvani muborak qilib, ularni Eden deb atalgan jannatga o’rnatdi. Ularga topshirdiki, bu bog’ni obod etib, uni qo’riqlasinlar. Jahonda tarqalgan barcha elat va xalqlarning paydo bo’lishi va ularning kasb- hunarli, mehnat faoliyati hazrati Odam va Havva davrlaridan tarqalganligi tarixiy asarlarda, muqaddas kitoblaru xalq ijodi yaratgan afsona va rivoyatlarda o’z ifodasini topgan. Mazkur mifologiyaning ilk namunalari Markaziy Osiyo xalqlarining uzoq avlod-ajdodlri ijodida saqlangan. Hozirgacha O’rta Osiyo xalqlari an’anaviy mash g’ulotlaring ayrim sohalari o’zlarining homiy pirlariga ega bo’lishi ham nafaqat qadimiy turli kasb- hunar tarmoqlarining mavjudligidan, balki ularning muayyan diniy e’tiqodlar va ibodatlar bilan bog’liq bo’lganligidan dalolat beradi.

Dehqonchilik madaniyati iborasi asli yerga ishlov bermoq degan ma’noni anglatib, keyinchalik boshqa sohalarga o’tgan va umumiy tarzda madaniyat (ishlov berish) yaratish so’ziga aylangan. Yerga ishlov berish va o’simliklarni parvarish qilish madaniyati tufayli inson tabiatning farzandi sifatida uning bunyodkorlik qobilyatini munosib ravishta davom qildirib kelmoqda. Tabiatdagi mavjud yuzlab o’simlik turlarini inson o’z qobilyati va mehnati tufayli sun’iy ravishda madaniylashtirish, qishloq xo’jalik mahsulotiga aylantirgan. Oqibatda qadimiy davrlardan inson uchun zarur bo’lgan donli ekinlardan sholi bilan tariq Sharqiy Osiyoda, bug’doy- Hindiston, Yevropa, Amerika, Afrika, Avstraliyada, makka –deyarli butun jahonda , arpa-asosan Sharqiy Yevropada, jo’xori-Afrika va qisman G’arbiy Osiyoda tarqalgan. O’rta osiyoda no’xat, yasmiq, sabzi, paxta, bodom, o’rik, zig’rpoya va boshqa qadimiy ziroatchilik mahsulotlari yaratilganligini juda ko’p olimlar, ayniqsa mashhur biolog N.N.Vavilov o’z asarlarida isbotlab bergan. O’zbek xalqining qadimiy ajdodlari ham ibtidoiy jamiyat davrlardan boshlab tabiiy sharoitga moslashib o’ziga xos xo’jalik – madaniy tiplarini yaratganlar. Bu holat mahalliy etnoslarning shakllanishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Chunki tabiiy sharoitning ta’siri belgilarning etnik madaniyati barcha sohalarida, ishlab chiqarish vositalaridan, ayniqsa mehnat qurollaridan boshlab maishiy turmush buyumlari va hatto elatlarning nomlarigacha sezish mumkin. Masalan, tabiiy iqlimga qarab odamlarning turar joylari, qishloq xo’jaligi ekinlarining turlari, aloqa vositalari xususiyatlarini aniqlash mumkin. Mahalliy tuproq va suv resurslariga, tabiiy o’simliklar, boshqa yer usti hamda yer osti boyliklariga qarab turmush tarzi va madaniyati xarakteri, milliy his-tuyg’ular ham shakllanadi. Xo’jalik – madaniy tiplarning yo’nalishlari o’z navbatida tevarak-atrofdagi tabiiy muhit bilangina emas , baholanki muayyan etnoslarning ijtimoiy –i iqtisodiy rivoji darajasi bilan ham belgilanadi. Arxeologlar ta’rificha, qadimgi chorvador qabilalarning dehqonchilik xo’jaligiga o’tishi chinakam inqilobiy hodisa hisoblanib, uni neolitik , ya’ni yangi tosh davri inqilobi deb nomlaganlar. Bunday holat O’rta Osiyoda to’rt-besh ming yillar muqaddam ro’y bergan va uzoq davr davomida rivojlanib va takomillashib kelgan. O’zbek ziroatchilik sohasida boshqa o’rta osiyoliklar singari , eng qadimiy ajdodlaridan o’tgan sug’oriladigan va lalmikor dehqonchilikni, kichik va katta, oddiy va murakkab sug’orish inshootlari va tizimlari qurishni, dalalarni sug’orishning har xil usullarini , agrotexnika sirlarini yaxshi bilganlar. Boysun va Qurama tog’ etaklarida qadimdan juda katta mehnat va yer sharoitini chuqur bilishni talab qiladigan koriz ziroatchiligi saqlanib kelgan. Bu yerda buloq va havza dehqonchiligi ham ma’lum bo’lgan . Zarafshon vodiysi, Sirdaryo, Amudaryo va Qashqadaryo sohillarida neolit va bronza davrlaridan amal qilinib kelingan

daryo suvlari k o’payganda suv bosadigan qayir va liman yerlaridagi ziroatchilik to 30- yillargacha sa qlangan. Asli hayvon kuchi va omoch ishlatiladigan sug’orma dehqonchilik O’zbekistonda eramizdan oldingi III-II ming yilliklarda keng tarqala boshlagan. O’sha davrlardayoq Zarafshon kabi yirik daryo sohillarida, Xorazm vohasida erkin yerlarning o’zlashtirilishi rivojlanadi. II ming yillik oxirlari - I ming yillik boshlarida Farg’ona vodiysi o’zlashtirila boshlagan. Asrlar osha mahalliy ziroatchilikda yer unumdorligini tiklash va agrotexnika usullarini takomillashtirish, tuproq o’g’itlashning har xil usullari paydo bo’lib, sug’orish va sho’rni yuvish kabi usullari keng joriy qilingan. Ayniqsa ermizdan avvalgi I ming yillikda Xorazmda yirik magistral kanallar qurish, har xil suv taqsimlash va suv chiqarish inshootlari, marzalangan dalalarning izlari qadimgi misrdagi klassik havza dehqonchiligini eslatadi. Mahalliy dehqonlar madaniy-etnik an’analar asosida dalachilik , polizchilik va bog’dorchilik so halarida turli usul va yo’llarni ishlab chiqqanlar. Ilk ziroatchilik davrlaridayoq ular nihoyatda foydali o’simliklarni, ayniqsa donli va poliz ekinlarini, hatto bog’dorchilikni o’zlashtirganlar. Tadqiqotlarga qaraganda, o’rta osiyoliklar so’nggi bosqichdagi neolit va eneolit davrlarida bu g’doy , arpa, tariq va boshqa donlar, o’rik , olma, nok kabi mevalarning ayrim navlarini xonakilashtirgan. O’zbekiston hududidagi ziroatchilik sug’orish xususiyatlari va erkin turlari bilan xam farqlanadi. Masalan, sug’orma dehqonchilikni mahalliy aholi “Suvli yer”, “tirama” yoki “obikor”, “obi”, sug’orilmaydigan yerlarni 2 lalmi yoki “bahori” deb nomlaganlar. Farg’onaliklar tirama ekinlarni yana ikkiga bo’ladilar: erta ekiladigan “oq” va kechroq hosil beradigan “ko’k” ekinlar. Xorazmda ham lalmikor su g’orma yerlar “oq yer” atalib ariqlardan ortgan qo’yiladi oqimdagi suvli yerlarga sholi ekilib, unga “sholikor yer” deb nom berilgan. O’zbekistonda tabiiy – geografik sharoit turlicha bo’lishi tufayli xilma – xil sun’iy su g’orish usullaridan foydalanilgan.Soy oqavasi, havza va hovuzlarda suv to’plash, chig’iriq lar orqali chuqurdan suv chiqarish kanal va ariqlar qazish yo’li bilan suv keltirish qadimdan saqlanib kelgan. Ariq va kanallarga daryolardan sa qa orqali suv chiqarish usuli juda keng tarqalgan. Bu nisbatan qulay va ishonchli usul bo’lsada, asli nihoyatda murakkab va sermehnat hisoblangan. Magistral kanallar vohadagi yerlarni su g’orish uchun qazilib, daryo qirg’oqlarining holatiga qarab uning o’ng va chap sohillaridan qazib chiqarilgan. Mazkur kanallardan shaxobchalar, so’ngra ulardan mayda sug’orish tarmoqlari ajralib chiqqan. O’zbek dehqonlari yerni botqoqlanishdan saqlanish chorasini avzal bilishgan. Ular botqoq yerlarning suvini qochirish uchun zovurlar qazishgan. Masalan, Buxoroga yaqin joyda qazilgan Temur Zaxkash deb atalgan zovur qadimiy inshootlardan biridir. Suvsizlik yoki suv

bosish xavfi mahalliy dehqonlarni turli –tuman marosimlar o’tkazish har xil irimlarga amal qilishga undagan. Sovet hokimiyati o’rnatilgandan keyin o’zbekistonda suv xo’jaligini takomillashtirish, barcha su g’orish tizimlarini ta’mirlash va yangi kanallar qurish tadbirlari ko’rilgan edi. Ayniqsa, Mirzach o’lda, Far g’ona vodiysida, Zarafshonda, Oqdaryoda, Shahrixon, Zaxariq va Bo’zsuvda yangi irrigatsiya inshooatlari, suv taqsimlagichlar, to’g’onlar qurish va boshqa ishlar amalga oshirilgan edi. Qashqadaryo viloyati tumanlarini suv bilan ta’min qilish maqsadida hashar yo’li bilan (14 ming kishi ishtirok qilgan) Langar kanali qurilgan. 1939 yilning bahorida 45 ta kanal hasharchilar yordamida bunyod etildi. O’sha yili yozda 270 km li Katta Farg’ona kanalining 1,5 oyda qurilishi o’zbek xalqi mehnat jasoratining namunasi bo’ldi. Keyinroq hashar usuli bilan Kattaqo’rg’on suv ombori, Janubiy Toshkent va Zarafshon kanallari ishga tushgan edi. Katta Farg’ona kanalini qurishda O`zbekistondan 160 ming Tojikitondan ming kishi qatnashgan. Suv quvvatidan to’la foydalanish maqsadida 1943 yili O’rta Osiyoda eng yirik bo’lgan Farxod GES ining qurulishi tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Urushdan keyin paxta yakka hukumronligining o’rnatilishi v xo’jaligini yana ham o’stirishga ham omil bo’ldi.1980 yillarga kelib, jum huriyatda 900 dan ortiq sug’orish izimi umumiy suv hajmi 4,5 mlrd. Kub metr bo’lgan 15 ta yirik suv omborlari, 72 ta kanal 400 dan ortiq stansionar tipdagi suv nasoslari, 25 ta katta suv inshootlari, 70 ming km kolleator va drenaj qurilishlari mavjud edi. Bunday xolat dehqonchilikda, bir tomondan, ijobiy natijalar bersa , ikkinchi tomondan, salbiy o qibatlarni ham yuzaga keltirgan edi. Ayniqsa, yirik suv omborlarini qurish xalqimizni juda ko’p ser unum tuproqli yerlardan ajratadi, ekinzorlar esa tabiiy o’g’itdan mahrum bo’ladi. Yer tagiga suvlarning o’tarilishi botqoqliklar va sho’rliklarning ko’payishiga sabab bo’lgan edi. Bunday holat Amudaryo etaklarida Buxoro va Xorazm viloyatlarida, Qoraqalpog’istonda juda og’ir ekologik ahvolni yuzaga keltirdi. Butun mintaqada fojiali ekologik vaziyatning paydo bo’lishi, Orol muammosi hozirgi kunda ham butun insoniyatning diqqatini o’ziga jalb qilmoqda. Ziroatchilik xo’jaligining rivoji birinchi galda uning texnikaviy bilim darajasiga bog’liq. O’zbek ziroatchiligi asrimiz arafasida nisbatan qoloq moddiy-texnika bazasiga ega bo’lgan edi. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda , bu yerda ziroatchilik qurollarining ko’pchiligi , ayniqsa yer haydash va ekin o’rish qurollari ming yillar davomida o’zgarmay hozirgacha yetib kelgan. O’zbekistonda jamoa va shaxsiy xo’jaliklarda yerga ishlov berish qurollarining an’anaviy turlari hozir ham ishlatilmoqda. Masalan, yerni haydashda yog’ochdan yasalgan omoch(ba’zi yerlarda sipor, azal) kabi qurollar ishlatiladi. Omoch bo’yinturuq va tirkash bilan molga qo’shilgan.Haydalgan yerni tekislash va kesaklarni yanchish taxta mola yoki tishli six

mola(dandana) ishlatilgan. yer ishlarida bel, ketmon, kapcha(kichik bel), hosil yi g’ishda o’roq va xirmonda panjshoha, yog’och bel, zag’oma(tir) kabi qurollar 30-yillarning o’rtalarigacha juda keng foydalanilgan, ayrim joylarda ular hozirgacha saqlanib kelmoqda . Qishloq xo’jaligining barcha sohalarida , ayni qsaziroatchilikda eng muhim mehnat qurollari omoch, ketmon, bel va o’roq hisoblangan. Mazkur qurollarning mahalliy turlari bir oz farq qilgan. Omoch butun O’rta Osiyoda deyarli bir xilda bo’lsa-da, tabiiy-geografik sharoitga qarab ayrim xususiyatlarga ega. U ikki qismdan iborat. Yalit tut yoki o’rik yog’ochidan, pastki tekis poyli temir yoki cho’yandan yasalgan tish (poza) ot qo’shiladigan yakka shoti berkitilgan qismi. g’ir toshloq yerlarda katta omoch, yengil tuproqli yerlarda kichik omoch ishlatilgan. Omochga qarab yakka shotining uzunligi har xil bo’lgan: 1,75 m dan 2 m gacha , Farg’ona vodiysida 3 metrgacha , Samarqandda 2,14 m dan 2,8 m gacha. Xorazm kundasi boshqa omochlar tishining bir oz keng va yalpoqligi bilan ajraladi. Bu esa yerni yumshatibgina qolmay, qatlamlab, o’tlarni qir qishga imkon beradi. Xorazm kundasining omochdan afzalligini asrimiz boshlarida N.N. Aleksandrov qayd qilgan edi. Shu bilan birga, u ikki xil kunda – “yordam kunda” va “mayda kunda” mavjudligi to’g’risida ham yozgan. Birinchi kattaroq bo’lib, sholikor yerlarni yumshatishda , ariq o’tkazishda , ikkinchisi bosh qabarcha yer haydov ishlarida qo’llanilgan. Odatda omochga ikkita ho’kiz, ba’zi joylarda ot yoki tuya qo’shilgan. Buning uchun bo’yterak yog’ochdan yasalgan bo’yinturiq omochga o’rnatilib, unga ho’kizlar qo’shilgan. Bir qo’sh ho’kiz bilan bir kunda o’rtacha 1-2 tanob(Y a rim gektarcha) yer haydalgan. H aydalgan yerni tekislash va urug’ni sepgach ustidan tuproq tortish uchun mola ishlatiladi. Asli ikki xil mola bo’lgan: biri katta , og’ir tut yoki o’rik yog’ochidan yasalgan, uzunligi ikki metrgacha keladi, temir yoki cho’yan tishlar o’rnatilgan(six mola, dandana) va ikkinchi oddiy taxtadan (2,5 m va undan uzunroq) yasalgan, tishsiz mola, quriq qatqaloq va ajriqli yerlarda hamda sholikorlikda ishlatilgan. Bu moladan boshqa yer ishlarida ham foydalanilgan. Lalmikor (bahori) yerlarda moladan tashqari shox-shabbalardan yasalgan chapar bilan ham yerni molalaganlar. Ayrim kambag’al xo’jaliklarda omoch ko’ndalang yotqizilib oddiy mola shaklida ishlatilgan. Molaga ham bo’yintiroq o’rnatilgan qo’sh ho’kiz yoki ot qo’shilgan. O’zbekistonda qadimdan eng keng tarqalgan kovlagich qurol ketmondir. Ayniqsa, Far g’ona va zarafshon vodiylarida , Toshkent vohasida yer ishlarining barcha turlarida ketmon ishlatilgan. Dalachilik va polizchilik ekinlarini chopi qilishda va sug’orishda , Bo g’dorchilik va uzumchilikda, yerga ishlov berish va yo’llarni tuzatishda, qurilish va boshqa ishlarda ketmon asosiy qurol bo’lib xizmat qilgan. Ketmonlar shakli, hajmi va ishlatilishiga qarab farqlangan. Temirdan yasalgan to’la yoki yarim gardishli ketmonlarga tol daraxtlardan sop o’rnatilgan.

Xorazm va Janubiy O’zbekistonda yer ishlarida ko’proq bel ishlatilgan. Xorazm beli konus shakldagi uchi o’tkir ikki tepki quloqli (Surxondaryoda bir tepki quloqli) temirdan yasalgan bo’lib, u aravaga tuproq yoki go’ng ortishda va dalaga sepishda, yerga ishlov berish va kovlashda, qazuv va chopiqda ko’proq ishlatilgan. Suv inshoatlarini tozalashda va sug’orishda, paxsa qurishda va boshqa yer hamda loy ishlarida yengil bel (kapcha, belcha)dan foydalanilgan. Ketmon va belning mahalliy turlarini kartograflashtirish natijasida quyidagi xulosaga kelingan edi: XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Shimoliy-Sharqiy O’zbekiston (Toshkent va Far g’ona vo hasi) da dehqonchilik asbob – uskunalari ichida asosan ketmon, Markaziy O’zbekiston (Zarafshon vodiysi) tumanlarida ham asosan ketmon; qo’shni Buxoro viloyati tumanlarida ketmon hamda bel ishlatilgan; Janubiy O’zbekistonda, Xorazmda, O’rta Amudaryoda bel ketmonga nisbatan ko’proq tarqalgan. O’zbekistonda ziroatchilikning yirik s o halaridan biri g’allakorlik hisoblangan. Bu sohada bosh ekin bug’doydir, keyin makka va oq jo’xori, arpa, sholi, suli, tariq, mosh, loviya va hokazolardir. 1915 yilda Turkiston o’lkasidagi ekin ekiladigan yerlarning yarmidan ko’pi, Buxoro amirligi va Xiva xonligidagi yerlarning 2/3 qismi bug’doy bilan band bo’lgan. Asosan uch xil bug’doy turlari ekilgan. Ular xo’jalik ehtiyojlarini qondirgan hamda tovar xarakteriga ega bo’lgan, ya’ni bozorga chiqarilgan. Bug’doy turlaridan “oq bug’doy”, “qora bug’doy”, “laylak bug’doy”, “tuya tishi”, to g’li tumanlarda sovuqqa chidamli “chivit” tarqalgan. Arpa mahalliy xo’jaliklarda nafaqat otlarga yem sifatida, balki kambag’al oilalarga non uchun xam ekilgan. S h u maqsadda tariqning ayrim turlari, undan keyin jo’xori ham ekilgan. Zarafshon va Farg’ona vodiylarida jo’xorining bir necha turlari: ”kaltapoya”, “yo`g’onpoya”, “uzunpoya” yoki “shirinpoya”, Xorazmda matxop, yasmoq, kattabosh kabilari ma’lum bo’lgan. Bu yerda shakar qamish ham ekilgan.

A D A B I Y O T L A R . 1. I.A.Karimov. Uzbekistonning uz istiklol va tarakkiyot yuli. T. «Uzbekiston», - 1992. 2. I.A.Karimov. Uzbekiston: milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkura. T. «Uzbekiston».1993. 3. I.A.Karimov. Uzbekiston – bozor munosabatlariga utishning uziga xos yuli. T. «Uzbekiston».1993. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

An’anaviy prepress jarayonlar

Grammatistlar va til jamiyati faoliyati

Germaniyada reformatsiya va lyuter faoliyati

Ona tili ta’limi jarayonida o’quvchi va o’qituvchi faoliyati

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari