Ўзбекистонда электрон микроскоп даврида гистология фанининг ривожланиши ва эришилган муваффақиятлари (1960 - 1990 йй.) - Tibbiyot - Referatlar

Ўзбекистонда электрон микроскоп даврида гистология фанининг ривожланиши ва эришилган муваффақиятлари (1960 - 1990 йй.)

Yuklangan vaqt:

04.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1147.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда электрон микроскоп даврида гистология фанининг ривожланиши ва эришилган муваффақиятлари (1960 - 1990 йй.) Режа: 1. Илмий йўналишлар ва уларнинг ечилиш йўллари 2. Ўзбекистон тиббиётида овқат ҳазм қилиш ва сийдик аъзолари гистологиясида эришилган муваффақиятлар 3. Ўзбекистон тиббиётида юрак қон-томир ва нафас олиш аъзолари гистологиясида эришилган муваффақиятлар

Илмий йўналишлар ва уларнинг ечилиш йўллари Ўзбекистон гистолог олимлари 1950 йилларнинг иккинчи ярмигача асосан нейрогистология йўналишида илмий - тадқиқот ишларини олиб боришган бўлса, 1960 йиллардан бошлаб, бошқа янги илмий йўналишларда ҳам изланишлар олиб бордилар. Тўғри, биз бу илмий йўналишлар ҳақида ёзганда, айрим йўналишларнинг Ўзбекистонга кириб келиши, янги йўналишларнинг пайдо бўлиши бўйича кетма-кетликни сақлашга ҳаракат қилсак-да, турли илмий жамоалар, мактаблар ва уларнинг пайдо бўлиш шароитлари ва вақтлари, илмий йўналишларнинг ўта ҳар хил бўлганлиги учун, бу иш қийинроқ кечди. Иккинчидан, айрим йўналишлар биринчи кундан то шу кунгача давом этиб келмоқда. Қуйидаги илмий йўналишларнинг пайдо бўлиши Ўзбекистонда гистология фанининг ривожланиш босқичига ўта бошлаганлигидан дарак беради. Функционал гистология, филоонтогенетик гистология, цитологик ва қиёсий гистология, ҳар хил нурлар таъсири гистологияси, эндокринологик гистология, регенерацион гистология, тўқималар ва қон гистологияси, компенсатормослашув жараёнлар қонуниятлари ва асослари гистологияси, токсикологик гистология, клиник гистология, ҳар хил салбий омиллар таъсири гистологияси, экологик гистология, цитогенетик гистология, турли дорилар таъсири гистологияси, фармако-гистология, гистологик микробиосценоз, иммунологик гистология ва бошқалар. Бу йўналишлар 1960 йилларда ва ундан кейин пайдо бўлди. Ўзбекистонга филоонтогенетик йўналишнинг кириб келишга кўп сабаблар бор. Биринчидан, ҳар бир тизим, аъзонинг филоонтогенетик қонуниятларини ўрганиш, биринчи галда морфология фанининг вазифаси ҳисобланади, иккинчидан, келажакка мўлжалланган катта илм учун тажрибада ишлатиладиган турли ҳайвонлар аъзоларининг морфологик хусусиятларини билиш лозим, фақат бир хил ҳайвонда филогенез, қиёсий морфологияни ўрганиб бўлмасди, учинчидан, эволюциянинг турли

босқичларида бўлган ҳайвонлар организми уларнинг яшаш шароити, овқатланишга кўра бир хил тузилишга ҳам эга эмас, тўртинчидан, организмда, аъзоларда ёшга кўра бўладиган морфо-физиологик ўзгаришларни, анте- ва постнатал хусусиятларини билиш лозим, чунки бу биринчи галда амалий тиббиёт учун ўта зарур, бешинчидан эса, бундай изланишнинг халқ хўжалигига катта фойдаси бор, масалан паррандачилик ёки қора молларни семиртириш ва ш.к. 1960 - йилларнинг охирига келиб, нур таъсири гистологияси бўйича анча маълумотлар йиғилди. Тошкентга, Самарқандга Собиқ Иттифоқнинг шу соҳа бўйича мутахассис олимлари, академиклар П. Д. Горизонтов, А. А. Войткевичлар бир неча бор ташриф буюрдилар. 1965 - 1970 йиллар ичида Ядро Физикаси институтида нур таъсири бўйича бир неча бор илмий анжуманлар ўтказилди. Шундай йирик анжуман 1967 йилда Самарқандда бўлиб ўтди ва бунда Ўзбекистон олимлари нур таъсирига бағишланган ишларда ўзларининг катта ютуқларини тўла-тўкис кўрсата олдилар. Нур таъсирида аъзоларда бўладиган морфологик ўзгаришлар, кечадиган регенерацион жараёнлар, уларнинг қонуниятлари ва келажакдаги морфологик режалари ўртага ташланди. Тошкентда ва Самарқандда цитология, цитохимия, қиёсий морфология, регенерация морфологиясига катта эътибор каратилди, асосий аъзолар цитологияси кўриб чиқилди, айрим аъзоларда субҳужайра тузилмалари субмолекуляр даражагача ўрганилди. 1960 йилда цитохимия бўйича гистологларнинг республика анжумани ўтказилди. Ўзбекистонда, айниқса Тошкентда цитохимия, гистохимияга катта ўрин берилганини К. А. Зуфаров, Д. Х. Хамидов ишларидан билса бўлади. Уларнинг ишларида буйрак, эндокрин аъзолари кенг ёритилган. Республикада 1960 -1970 йилларда кўп ишларда гистохимияга катта аҳамият берилди. Бунинг ҳам сабаби бор эди. Гистохимия, ёруғлик микроскопия ёки электронмикроскопия даражасида бўлишидан қатъий назар, у орқали метаболизм ўрганилди. Метаболизм ҳақида гап кетганда, ишнинг

мукаммаллиги, амалий аҳамияти яққол кўринади, учинчидан эса, бу йўл билан функционалликка чиқилар эди. Микроскопик даврда Ўзбекистон гистологларига хос бўлган яна бир хусусият ишга тушди, бу-муаммоларни ечишга бошқа соҳа мутахассисларини ҳам жалб қилишдир. Илмий изланишдаги кўп муаммоларни ечиш учун физик, биохимик, физиолог, амалиётчилар ҳам жалб қилинди, фанлараро учрашув нуқталарида илмий музокаралар бўлди, фанларнинг бундай илмий ҳамкорлиги ХХ аср морфологияси учун жуда зарур ва кўпроқ Ўзбекистон морфологларига ҳам хос бўлиб қолди. Бу ишларни бошқариш учун ТошДавТИ гистология кафедраси қошида муаммоли илмий-текшириш клиник экспериментал биофизик лабараторияси ташкил этилди (ПНИКЭБЛ). Кафедра ва лаборатория қошида илмий йўналишлар аъзолар гистофизиологияси бўйича, ишлаш усуллари бўйича 20 га яқин илмий гуруҳлар ишлай бошлади. Бу гуруҳларда турли йўналишларда ишлар бошланди, иккинчидан, лаборатория бошқа кафедра институтларга шу йўналишлар бўйича ёрдам бера бошлади. Регенерация жараёни доим долзарб бўлиб келган муаммолардан. Республикада биринчи бўлиб, турли таъсирларда, турли аъзоларда регенерациянинг хусусиятлари ўрганилиб, «Регенерация слизистой желудка при общем облучении номли монография 1969 йилда чоп этилди. К. А. Зуфаров, И. М. Бойбеков, А. А. Ходжиметов «Компенсаторно-приспособительные процессы в кишечнике» (1974). Аъзолардаги регенерация манбалари, камбиал ҳужайралар, уларнинг хусусиятлари ўрганила бошланди. 1990йилларга келиб, турли аъзолардаги регенерацияда ўзак ҳужайраларнинг роли аниқланди, камбиал ҳужайралар ўзак ҳужайраларми ёки иккинчи, учинчи потенциядаги ҳужайраларми, деган ғоя илгари сурилди. Адаптация-компенсация жараёнлари тиббиётнинг ўзак масалаларидан бири ҳисобланади, биология ва тиббиётнинг ҳамма фанларига алоқадор ва доим долзарб бўлган муаммоларидандир. Жаҳон тиббиётида бу муаммолар

неча марта кўтарилган бўлса, шунча марта муаммо бўлиб қолаверган, чунки тирик организм, бир-бирига боғлиқ йирик ва майда тузилмалардан иборатки, бу муаммони шу тузилмалар даражасида, турли касалликларда ва турли таъсиротларда маромига етказиб ўрганиш учун узоқ вақт лозим бўлади. Тўғри, бу муаммонинг кўпгина томонлари ўз ечимларини турли касбдаги олимларнинг ҳамкорлигида маълум даражада ечилган, лекин айтганимиздек, ҳали унинг ечилмаган қирралари кўп. Ўзбекистон олимлари 1960 - 1970 йилларга келиб ва кейинчалик компенсатор жараён асосларини нур таъсирида, ҳар хил экстремал ҳолатларда, онтогенезда, филогенезда, аъзоларнинг бир қисми ёки жуфт аъзонинг бири олиб ташланганда, асосан буйракда ўргана бошладилар. Кейинчалик эндокрин, ҳазм аъзоларига ўтдилар (К. А. Зуфаров «Клеточные механизмы приспособительных процессов в желудке и кишечнике у больных язвенной болезнью до и после резекции желудка» (1974). Ўрганилаётган ҳар бир мавзунинг тўғридантўғри катта назарий томонидан ташқари, амалиётнинг ривожланишига, функционал морфология тараққиётига асос бўларлик томонлари бор эди. I-ТошДавТИ гистологлари цитофизиологик жараёнларга алоҳида эътибор бердилар, ўсиш, дифференцировка, ҳазм, сўрилиш, фильтрация, секреция каби жараёнларни ўрганиш кенг йўлга қўйилдики, бу гистологиянинг ўта ҳаётийлигидан дарак берса, иккинчидан мукаммал функционалликка эришганлигини кўрсатди. Дунёнинг машҳур олимларидан (физиологлар) Ю. В. Наточин, А. М. Уголев, А. М. Чернух кабилар Тошкентда гистологиянинг бу даражада функционал ҳарактерда бўлишидан кўп марта ҳайратда қолишган. Бизнинг таҳлилга кўра, ўлкамиз гистологиясида адаптация, компенсатор-мослашув жараёнларини ўрганишдан асосан уч мақсад кўзланганлигини аниқладик. Масалан: адаптация, компенсатормослашув жараёнлар босқичларини, бу босқичлардаги морфологик ҳолатни билиш ва у орқали бу жараёнларни бошқаришга ўтиш эди. Адаптация, компенсатор-

мослашув жараёнларининг морфологик асосларини ўрганишдан кўзланган иккинчи мақсад-бу жараёнларнинг қанчалик ишончли эканлигини, ёшга кўра хусусиятларини аниқлаш эди, бу эса амалий тиббиётда, айниқса педиатрия соҳаси учун зарур эди. Адаптация-компенсатор жараёнида қатнашувчи тузилмаларнинг хусусиятларини ўрганиш, уларни аниқлаш орқали тўқималар ва ҳужайраларнинг ўзаро муносабатини ва аъзолар-тизимлараро структурфункционал боғлиқликларни билиш ва уни бошқариш учинчи мақсад эди. Бу катта назарий ва амалий аҳамиятга эга ишлар эди. Фанда бир йўналиш иккинчи йўналишга туртки бўлади, масалан аъзоларда компенсатор-мослашув жараёнлар морфологиясини, иммуноморфологияни ўрганиш, экологик морфологияга етаклади. Натижада Орол бўйи шароитининг компенсатор жараёнларга, иммуноцитларнинг функционал-морфологиясига таъсири ўрганилиб, бу билан айрим назарий ва амалий муаммолар маълум даражада ўз ечимини топди. Иммуноморфология фани илгаридан маълум эди. Ҳозир дунёда бу фан морфологиянинг бир қисми сифатида ҳам иммунологлар, ҳам гистологлар томонидан ривожлантириб борилмоқда. Лекин Ўзбекистонда иммуноморфологияга шахдам кириб келишнинг кўп сабаблари бор эди. Иммунология фани 1960-1970-йиллардан бошлаб назарий ва амалий тиббиётда шиддат билан ривожлана бошлади. Тиббиётнинг ҳамма соҳасида иммунитетнинг у ёки бу томони ўрганила бошланди. Чунки, беморнинг иммун ҳолатини аниқламай ва даволаш йўлларини ишлаб чиқмай, беморни тузатиб бўлмасди. Сурункали беморларда тажрибавий касалликларда иммуноцитлардаги ўзгаришлар, кейинчалик, айниқса сурункали гепатит, энтероколит касалликларида иммун ҳолат чуқур ўрганилиб, Т ва В лимфоцитлар ва улар турларининг ўзаро муносабатлари, яъни Т-лимфоцит камайиши, В-лимфоцит кўпайиши аниқланди. Ички касалликларда «иммунодефицит» атамаси кўпроқ ишлатиладиган бўлди. Айрим ўткир касалликларнинг ҳам иммунодефицит ҳолатида юз бериши мумкинлиги аниқланди.

Тошкент, Самарқанд ва Андижонда назарий билимлар иммуноморфологиясиз ўз ечимини тополмай қолди. Ҳар хил сабабларга кўра, организмда пайдо бўлаётган иммунодефицит ҳолатининг пайдо бўлиш механизмларини ва бу ҳолатни даволаш тактикасини ишлаб чиқиш ҳам зарур бўлиб қолди. Бунда морфолог олимлар ҳужайра, аъзолар даражасида иммун ҳолатни тасдиқлаши ҳам керак эди. Буларнинг ҳаммаси Ўзбекистонда иммуноморфологияни ўрганишни кенг йўлга қўйиш вақти етиб келганлигидан далолат берарди. Аммо, морфологлар олдида турли патологик ҳолатларда биргина иммуноцитлар турлари ва миқдорини эмас, балки иммуноцитлардаги сифат ўзгаришлар, иммунокомпетент ва ёрдамчи ҳужайралар морфологияси, иммун аъзолар, иммуноцитларнинг эпителиал ва бириктирувчи тўқима ҳужайралари билан муносабатларини ўрганиш, айниқса ёрдамчи иммун ҳужайралар, уларнинг локализациясини аниқлаш каби вазифалар турган эди. Тошкент гистологларининг иммуноморфология бўйича 2 та ноёб илмий асари яратилди. Монография иммунологлар, морфологлар эмас, балки клиник тиббиёт аҳли китоб жавонларидан жой олди ва бу билан иммуноморфология фанига катта ҳисса қўшдилар. Бу китобларга МДҲ давлатларидаги олимлардан кўплаб талаблар бўлди. Цитологик ишлар асосан Ўзбекистонга биринчи электронмикроскоп кириб келгач, анчагина қизиб кетди, ҳақиқий маҳаллий цитолог олимлар пайдо бўлди ва «Ҳужайра биологияси» шифри бўйича ҳимоялар бошланди. 1980-йиллар бошида бу соҳада махсус илмий кенгаш ҳам тузилиб, цитологияга кенг йўл очилди. Цитология соҳасида биргина морфологлар эмас, балки кимёгарлар, биокимёгарлар, физиологлар, айниқса цитологгистологлар самарали ишладилар. Сўнгра, цитология фани ривожланиб кетди, ундан митохондриология, мембранология, кариология каби қатор фанлар ажралиб чиққан. Шу жиҳатдан олганда мембраналар соҳасидаги ишлар ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлиб, моддаларнинг ҳужайра ичига кириши-эндоцитоз,

ташқарига чиқиши-экзоцитоз жараёнлари фаннинг охирги ютуқлари нуқтаи назаридан ўрганилиб, қатор янгиликлар яратилди. XX асрнинг 60-90-йилларида-цитологик муаммолар ўсимликлар, ҳайвон ҳужайраларида чуқур ўрганилди. Шу йилларда фанда кенг қўлланилган, ўта нозик усуллар цитологияга катта ютуқлар олиб келди. Масалан: нишонланган аминокислоталар, гормонлар, металлар ва бошқа моддаларни организмга юбориб, ҳужайра структураларидаги динамик ҳолатни ўрганиш, авторадиографик усуллар орқали синтетик, митотик, дифференцировка жараёнларини кузатиш, электронмикроскопия, электронмикроскопик цитохимия, электронмикроскопик авторадиография ва цито-гистохимия усуллари; 1970-йиллар иккинчи ярмида кириб келган дифференциал центрифугалаш усули. Бу билан ҳужайранинг исталган қисмини ажратиб олиб, у билан ҳам цитологик, ҳам биокимёвий ишлар олиб бориш усуллари кенг қўлланила бошлади. Бу усуллар асосан Тошкентда, кейинчалик Самарқандда жуда яхши йўлга қўйилиб, жуда қимматли маълумотлар олинди. Тошкентда ТошДавТИ гистология, биология, патологик физиология кафедраларида ва ЎзРФА Ўлка Биокимё, Хирургия маркази, Биоорганика, Генетика, Химия институтлари қошидаги қатор лабораторияларда цитология бўйича қизғин ишлар бошланди. Бу соҳадаги илмий изланишлар биргина илмий эмас, балки ижтимоийиқтисодий аҳамиятга молик изланишлар бўлган. Цитологик изланишлар орқали пахтачилик генетикасини ўрганиш, биология ва тиббиётда неопластик жараёнлар цитологияси ва цитогенетикасини ўрганиш, гормонлар, пестицидлар каби турли моддаларнинг ҳужайраларга таъсирини ўрганиш каби катта муаммоларни ечиш масаласи кўтарилди ва маълум даражада ҳал қилинди. 1960-йиллар ўртасида рус олимлари томонидан ҳужайра ичида ўз-ўзини бошқарувчи (В. Бродский, 1964) тизим мавжудлигини исботловчи қатор маълумотлар эълон қилингач, кўп олимлар ҳужайра ичи тузилмаларини чуқурроқ ўрганишга киришдилар. Ҳужайранинг мембрана принципида

тузилганлигига кўпроқ эътибор қаратилди. Плазмолемма ва унинг таркиби, мембранали органеллалармитохондрий, Гольджи аппарати эндоплазматик тўр, лизосома кейинчалик, пероксисомалар, микрофиламент тизимлари ҳақидаги батафсил маълумотлар кейинги илмий изланишларга хизмат қила бошлади. Ҳужайра мененджерлари, транслокацион жараёнлар, плазмолемма, мембранали тузилмалар, кариолемма, хромосомалар рецепторлари каби атамалар кўпроқ ишлатила бошланди. Биргина митохондрий бўйича Россияда ҳар йили ўтказиладиган Бутуниттифоқ анжуманида Тошкентлик цитолог олимлар ҳам қатнашадиган бўлдилар. Камилло Гольджи томонидан 1898 йилда пластинкасимон комплекс, биринчи ёзиб қолдирилган бўлса да, ҳозирда 100 йилдан ортиқ вақт ўтишига қарамай, бу органеллага ҳамон қизиқиш катта, чунки у ҳужайрада моддалар секрецияси ва транспортида, Са ++ аккумуляциясида, лизосомаларни ҳосил қилиш каби қатор жараёнларда фаол ишлайди. Гольджи комплексида гликоконьюгатлар синтезланади, уларда аденилатциклаза ферменти мавжуд ва бошқа турли трансферазалар топилган. Морфологик жиҳатдан унинг уч тури: электрон микроскоп остида майда везикулалар, цистерна-қопчалар ва йирик вакуолалар шаклида бўлиши кўпчиликка аён эди. Лекин бу шаклдаги тузилмаларнинг молекуляр жиҳатдан фарқлари Тошкентда Н. И. Цой томонидан аниқланди. Маълум бўлишича, Гольджи комплекси уч фракциядан (енгил, оралиқ, оғир) иборат бўлиб, улар бирбиридан таркиби, ферментлар фаоллиги ва РН бўйича фарқ қилади. Ҳужайра плазмолеммаси цитоплазматик тузилмалар, ядро рецепторлари билан гормонларнинг муносабати тиббий ва биология фанларининг диққат марказида турадиган масалаларидан ҳисобланган. Собиқ Иттифоқ миқёсида стероид гормонларнинг ҳужайра ва ҳужайра ичидаги фаолияти яхши ўрганилган. Лекин тиреоид, пептид гормонлари ҳали чуқур ўрганилмаган эди. Шу сабабли 1982 йилда А. А. Арипжанов томонидан ЎзРФА Биохимия институтида биринчи марта тиреоид гормонларнинг ҳужайра ядросига ўтиб, у ерда хромосомаларга ўтиши, ўсма ҳужайраларида эса, тиреоид гормонлар

хромосомаларга ўтилмаслиги аниқланган. Гормонларнинг Гольджи комплекси ферментларига таъсир этиш механизмлари ҳам Тошкентда ўрганилди. Ҳужайра ичидаги рецепторларни ўрганишга алоҳида эътибор қаратилди. Бунда ўз - ўзидан бирдан ўсадиган ўсма ҳужайраларида, меъёрий ҳужайраларда ва секин нобуд бўладиган ўсма хужайраларида рецепторларнинг фарқ қилиши ҳам аниқ усулларда кўрсатиб ўтилди. Ҳужайра биологиясини ўрганишни янада ривожлантириш учун ЎзРФА Биокимё институти цитохимия ва электронмикроскопия бўлимида биологик мембраналар тузилишини ўрганувчи янги лаборатория тузилди ва бу лабораторияга профессор А. Мирахмедов бошчилик қила бошлади. Қисқа муддатда бу лабораториядан ўнлаб олимлар етишиб чиқди. Улар лабораторияда кўп қўлланилиб келинаётган пестицидларнинг ҳужайрага таъсир механизмларини ўрганиб, бир қанча янгиликлар олдилар. Цитолог олим профессор Д. Х. Хамидов 1970-1990 йиллардаги илмий тадқиқот ишларини кўпроқ амалий-иқтисодий муаммолар билан боғлаб олиб борди. У шогирдлари билан биргаликда аввал ҳомилага генлар киритиш, кўчириб ўтказиш билан шуғулланди. Кейинчалик республикамизда биринчилардан бўлиб, ген инженериясига қўл урди ва цитогенетикани ривожлантирди. Дунёда биринчилар қатори транс-ген ҳайвонларнинг биринчи авлодини олишга эришди. У бунинг учун қуёнда рилизинг фактор- ўстирувчи гормон генини ўзида рух ва кадмий тутган металлотионеин промотр билан қуён ҳомиласига киритди. Бу соҳада Д.Х. Хамидов ва унинг шогирдлари каби иқтидорли ёш олимлар катта муваффақиятлар козондилар. ТошПТИ гистология кафедраси олимлари Э. О. Турсунов, О. Х. Саитмуратова, З. Ш. Хидоятовалар О. Содиқов номидаги ЎзРФА Биоорганик институти билан узоқ йиллар мобайнида ҳамкорликда ишлаб, бир қатор пестицидлар, доривор моддалар, ўсимликларни ўстирувчи моддаларнинг цитоплазма ва ядролардаги оқсил синтезига таъсирини ўргандилар. Маълум бўлишича пестицидлар фозалон, «  суми», «хорвейд F-25» лар оқсил синтезини ингибиция қилади, ядрода эухроматинни камайтириб, хроматин

конденсациясини оширади, ядроча ҳажмини кичрайтириб, унда фибрилляр тузилмаларни камайтиради, аксинча ўсимликлар ўсишини стимулловчи химиявий моддалар (Т-86, ТЖ-85) ҳужайраларга аксинча таъсир этиши исботланди. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, цитологиянинг айрим долзарб муаммолари кўпгина аъзолар морфологиясида яхши ўрганилган. Масалан, буйракда фильтрация, сўрилиш, секрецияда иштирок этувчи хужайралар, ҳазм тизимида сўрувчи ва эндокрин ҳужайралар иммун ва қон тизимида иммуноцитлар ва қон хужайралари ҳақида жуда кўп янгиликлар олинди. Аввал ҳужайра тузилмалари, уларнинг цитохимияси ёруғлик микроскопи остида ўрганилди. Биокимёвий изланишлар ҳам аввал гомогенатларда, суб, дифференциал центрифуглаш ёрдами билан, ҳужайра фракцияларида ўрганилди, бу билан яхлит тушунчалар олиш имконияти туғилди. Молекуляр механизмлар даражасига келганда макро-микро- молекуляр тузилмалар цитологлар, биокимёгарлар, цитогенетиклар томонидан янги тадқиқот усуллари билан чуқурроқ ўрганилди. 1960-1990 йиллар давомида суяк тўқимаси соҳасида олиб борилган ишлар онтогенетик ва ташқи омиллар таъсирида бўладиган ўзгаришларни ўрганиш ҳарактерида бўлган (Ш. М. Ахмедов). Лекин ҳозирда артрологик касалликлар кўпайиб бораётган бир даврда бу соҳада ишлар янада долзарб ҳисобланади. Мушак тўқимаси ҳақида сўз кетганда шуни айтиш лозимки, Тошкентда Физиология илмий текшириш институтининг «Мушаклар физиологияси» лабораториясида мушаклар гисто-физиологияси бўйича анча жиддий ишлар қилинди. Б. К. Саидқориев (1971) ишларида миокард кардиомиоцитлари ўрганилган. Изланишларимизда мушаклар бўйича маълумотлар аъзолар гистологиясида берилган. Қон тўқимаси гемопоэз, иммуноморфология билан боғлиқ бўлиб, қон инсон организмининг кўзгуси ҳисобланади. Ички муҳитнинг ҳар қандай ўзгариши албатта қонда акс этади. Периферик қонда кечадиган ўзгаришлар

албатта гемопоэз билан боғлиқ. Иккинчидан, иммун жараён, иммуноцитлар фаолияти ҳам қон билан боғлиқ. Чунки иммуноцитлар кўпроқ қон таркибида бўлади. Архив маълумотларига қараганда, ХХ-асрнинг 1960 йиллар иккинчи ярмида таниқли олим Д. Х. Хамидов атрофига иқтидорли ёш олимлар йиғилиб, қон ва гемопоэз бўйича катта илмий тадқиқот ишларини бошладилар. Профессор О. Т. Оқилов ўз илмий ишларида ҳайвонот дунёсининг турли вакилларида йилнинг турли фаслларида нурга нисбатан эволюцион сезгирликни аниқлади, турли ҳайвонларда гемопоэз ўчоқлари харитасини биринчилар қаторида яратди. А. А. Турдиев эса (1974), биринчи марта нур таъсири билан жароҳатланган касалларга лейкоцитар массани қуйиш ва суяк кўмигини трансплантация қилиш масалаларини кўтариб чиқди. П. А. Хакимов (1978), А. А. Акбаров (1978) йиллар давомида кобальт бирикмаларнинг нурланиш жароҳатларини даволашдаги ролини кўрсатиб бердилар. Қон ва гемопоэз бўйича изланиш олиб борган П. Р. Алимходжаева (1972, 2002), И. Г. Богданова-Березовская (1978), Р. Ш. Максудова (1979), В. К. Мадумарова (1979), К. Н. Нишонбоев (1971, 1981), А. И. Ишонқуловлар (1981, 1990) бу соҳага салмоқли ҳисса қўшдилар. Уларнинг илмий тадқиқотларида турли ҳайвонлардаги гемопоэтик ҳужайраларнинг цитохимик, ультрамикроскопик фарқлари, турли гемопоэтик ҳужайраларнинг нурга сезгирлиги, нур жароҳати, ҳужайравий патогенези аниқланди. Филоонтогенезда ҳайвонот дунёсининг турли вакилларида, турли гормонларнинг турли дозаларида нурланишнинг гемопоэз ва иммунопоэз аъзоларига таъсири Б. С. Гильдиева (1970), Л. И. Зинченко (1971), М. А. Нишонбоева (1971), Ж. Рахимовларнинг (1978) илмий ишларида мукаммал ёритилди. Кейинчалик қон орқали, гемопоэзга, иммуноморфологияга ва иммуноцитогенезга ўтилиб, бу соҳалар бўйича академик Д. Х. Хамидов

яратган мактаб вакиллари К. Н. Нишонбоев (1985-2005), П. Р. Алимхўжаевалар (1991-2005) бошчилик қилаётган ТошПТИ, ТошДавТИ кафедраларида ҳам катта ишлар олиб борилди. Иммуногенезда тимуснинг роли, қон ва иммуногенезда аъзоларнинг фил-онтогенетик хусусиятлари кенг ёритилди. Академик Д. Х. Хамидов ва унинг шогирдлари томонидан қон шаклли элементларининг меъёрий ва турли таъсиротлар таъсир этган ҳолатлардаги ривожланиши, уларнинг ҳужайравий ва субҳужайравий хусусиятлари, гемопоэзда стромал ҳужайралар ва аденилатциклазанинг роли (К. Н. Нишонбоев, 1980-1990 йй.), гемопоэз ҳужайраларининг цитохимияси, электрон микроскопик хусусиятлари, нур таъсирида қиёсий нуқтаи назаридан ўрганилиб, гемопоэзнинг қатор қонуниятлари яратилди. 1986 йилда кетма-кет бажарилган илмий тадқиқотлар асосида Д. Х. Ҳамидов, А. А. Турдиев, К. Н. Нишонбоев, О. Т. Оқиловларнинг гематологик атласи чоп этилди. Бу яратилган атлас собиқ Иттифоқда қон ва гемопоэз бўйича биринчилардан бўлиб чоп этилган атлас ҳисобланади (расм). Маҳаллий олимлар О. Т. Оқилов, П. А. Хакимов, А. А. Турдиев, К. Н. Нишонбоев, Б. С. Гильдиева, А. Ишанкулов, П. Р. Алимхўжаева, Р. Ш. Максудова, В. К. Мадумарова, М. Нишонбоева каби қатор олимлар номзодлик ва докторлик диссертацияларини ёқладилар. Қон яратиш ўчоқлари бўйича филонтогенетик карта яратилди, гемопоэз бўйича қатор қонуниятлар очилди. Юқоридаги ишлар асосан академик Д. Х. Хамидов раҳбарлигида олиб борилди, у янги назарий ғояларни цитологияга, гематологияга янгича йўналишларни олиб кирди. Унинг биргина ўзи 600 мақола, 11 монография, 5 дарслик муаллифи бўлди. Унинг қўл остида 22 ходим докторлик ва 45 та ходим номзодлик диссертациясини ҳимоя қилдилар (расм).

расм. Академик Д.Х. Хамидовнинг илмий фаолияти Давлатимиз томонидан олиб борилган ишларга юксак баҳо берилди ва 6 нафар олим А.Беруний номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлдилар (4 май 1992 Д. Х. Хамидов, О. Т. Оқилов, К. Н. Нишонбоев, А. А. Турдиев, Ю. В. Шполянский, Т. М. Исломов). ТошДавТИ гистология кафедрасида М. М. Маҳкамова қон ҳужайраларини клиник ва назарий гематология нуқтаи назаридан академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида энг замонавий усуллар билан ўрганди (1966 - 1972). Бу ерда қон морфологияси соҳаси бўйича бажарилган ишлардан асосан уч мақсад кўзланган эди: 1) тажрибада энг кўп ишлатиладиган ҳайвонлар-итлар ва каламушларда гемопоэз ва периферик қон шаклли элементларини цитоморфологиясини ўрганиш; 2) ҳазм найи касалликларидаги компенсатор мослашув реакцияларида гемопоэз ва периферик қон шаклли элементларнинг тутган ўрнини аниқлаш; 3) ва шулар 3.1 - расм. Академик Д. Х. Хамидов илмий мактабининг салоҳияти Радиация, экстр . ва эко. омиллар Қон ва гемопоэз, эндокрин аъзолар, қон яратув аъзолар, жигар Фанлар Гистология, анатомия, эндокринология, радиология, генетика, цитохимия, гематология . Қўлланилган усуллар Ум умий морфологик, цитохимия, элект. микроскопик, авторадиография Цитогенетика Қон яративчи аъзолар , Эндокрин аъзолар Регенерация Қон ва гемопоэз. Қон яратувчи аъзолар, Эндокрин аъзолар Фил о онтогенез Қон ва гемопоэз, қон ярат. ва иммун аъзолар, эндок. аъзолар Цитология

асосида янги йўналишга-клиник ва тажрибавий иммуноморфологияга ўтиш. Бу илмий ишлардан мақсад, гемопоэтик ҳужайралар ва иммуноцитлар, уларнинг ўзаро муносабатлари, иммуноцитларнинг морфо-цитохимик хусусиятларини ўрганиш эди расм). расм. Академик Д.Х. Хамидовнинг дарслик ва монографиялари Ҳайвонларда меъда ва ичакнинг турли хил резекцияларида периферик қон, қизил кўмик тўлиқ ўрганилди; М. М. Махкамова (1972), Р. К. Қурбонов (1973), К. Р. Тўхтаевлар (1973, 1984), томонидан докторлик ва номзодлик диссертациялари ёқланди. Дастлабки йўналишлар шуни кўрсатдики, қон морфологиясида қилинадиган ишлар кўп ва улар ниҳоятда зарур эди. Айниқса, қон ҳужайралари ва иммуноцитлар, қон ҳужайралари ва иммуноцитларнинг эпителиал, бириктирувчи тўқима ҳужайралари билан ўзаро муносабатларида бир қатор муаммолар бор эди. ТошДавТИ гистология кафедрасида бир неча ёшларга бу муаммолар бўйича илмий ишлар тақсимлаб берилди ва иммуноморфологияга кенг йўл очилди. Иммуноморфология 1980-йиллардан бошлаб жуда кўп клиник изланишларда ўз аксини топа бошлади. Ҳужайравий ва гуморал иммунитетнинг у ёки бу томонлари турли ички касалликларда, юқумли ва касб касалликларида ўрганила бошланди. Иккинчи иммунодефицит ҳолатлар

кўпроқ сурункали касалликлар асорати деб қарала бошланди (А. И. Николаев). Аммо иммун жараёнларни ўрганиш учун цитохимик, ультрамикроскопик, авторадиографик, электронмикроскопик цитохимия, электронмикроскопик авторадиография усулларни ишлатиш билан иммуногенезнинг очилмаган томонларини ўрганиш, иммунодефицит ҳолатларида иммуноморфогенезни аниқлаш ҳамманинг ҳам қўлидан келмас эди, иккинчидан, бу ишлар учун кенг фикрловчи кадрлар ва жиҳозлар лозим бўлган. Лекин ҳақиқий иммуноморфология, иммуногенезнинг структур томонлари гистологлар томонидан чуқур ўрганилди ва ўрганилиб келмоқда. Иммуноцитларнинг бириктирувчи тўқима, ёхуд ички муҳит тўқимаси билан морфологик муносабатларини, маҳаллий иммунитетни чуқур илмий ўрганишни тиббиёт фани тақозо этган. I-ТошДавТИ гистология кафедраси ва унинг қошидаги илмий лабораторияда иммуноморфологиянинг турли томонлари яъни, иммуноцитлар билан биргаликда бириктирувчи тўқима ҳужайралар, эпителиал тўқималари ва уларнинг ўзаро муносабатлари бўйича қатор янгиликлар яратилди. Айниқса А. М. Миклиев (1986), А. М. Рашидов (1979), Л. Д. Нуруллаев (1974), Д. И. Мавридилар (1974) томонидан нейтрофиллар ва эозинофиллар, базофиллар (қон ва тўқима базофиллари- Эрлихнинг семиз ҳужайралари), Т ва В лимфоцитларнинг иммуногенездаги роли, плазматик ҳужайралар субҳужайравий томондан тўлиқ ўрганилди. Периферик иммун аъзоларида Т ва В лимфоцитлардан эффектор ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши, уларнинг макрофаглар билан кооперацияси ҳақида янги маълумотлар тўпланди. II-ТошДавТИ гистология кафедраси мудири професор К. Р. Тўхтаев томонидан кўпроқ иммуноморфология йўналиши ривожлантириб борилмоқда. Бажарилган илмий тадқиқотлар бўйича 40 га яқин номзодлик, докторлик диссертациялари ҳимоя килинди ва 3 монография чоп этилди. Икки машҳур олим академик К. А. Зуфаров ва академик Д. Х. Хамидовлар мактабининг бу соҳадаги илмий ишлари бир-бирларини тўлдириб, гематологик ва иммунологик морфология соҳасида яхлит ғоялар тизимини

яратишга ва Ўзбекистон морфологиясини яна ҳам юқори поғонага кўтаришга хизмат қилди. Академик Д. Х. Хамидов раҳбарлигида гемопоэз ва қоннинг шаклли элементлари фил-онтогенезда, радиация, гормонлар каби қатор омиллар таъсирида дунё илмий даражасида ўрганилди ва бу соҳада 30 дан ортиқ номзодлик ва докторлик диссертацияси ёқланди, 3 та монография чоп этилди, бир қанча патентлар олинди. Албатта ХХ асрнинг 50-70 йилларида асосан Тошкент ва Самарқанд олимлари аъзолар ва тузилмаларга нур таьсирини ўрганишга тубдан киришиб, биология ва тиббиётда жуда кўп янгиликлар яратдилар ва Собиқ Иттифоқда биринчилардан бўлиб, биология ва тиббиётда юксак чўққиларга эришдилар. Шундай қилиб, ХХ асрнинг 50-60 йилларида бошланган тажрибавий ва клиник гематология, кейинчалик гематологияда гистоцитологик усулларнинг кенг қўлланилиши, қон гистологиясига гистолог олимларнинг кириб келиши оқибатида тўлақонли назарий ва клиник гематология асослари яратилди. Кенг қамровда бошланган бу илмий ишлар иммуноморфологияга келиб тақалди ва охирида Ўзбекистонда кенг қамровли цитоэндокринология, эволюцион гематология, ҳужайра инженерияси мактаби яратилди. Бу мактабнинг салоҳияти шундаки, иммуноморфология тизим ва аъзолар бўйича тиббий-биологик ва клиник фанларнинг деярли ҳамма йўналишларига мукаммал илм-фан сифатида кириб келди. Бу билан назарий иммунология ва амалий тиббиётда катта ютуқларга эришилди. Ўзбекистонда иммунология илмий текшириш институтини ташкил қилиниши бу соҳани яна ҳам ривожлантириб келмоқда. Бу ерда бажаралаётган ишлар жаҳон андазаси даражасида олиб борилмоқда. Нейрогистология илмий йўналиш сифатида Ўзбекистонга 1920-1940 йилларда хорижий олимлар билан бирга кириб келди ва Ўзбекистонда ҳам нейроморфологиянинг эртароқ ривожланишига асос бўлди. Морфологиянинг бу соҳаси бўйича Россия олимларининг Иккинчи жаҳон уруши йилларида Самарқандда ишлаши нейроморфология ривожига яна бир ҳисса бўлиб

қўшилди ва бу йўналиш СамДавТИ морфология кафедраларида етакчи йўналишлар даражасига чиқиб олди. Ҳозирги кунда ҳам бу йирик илмий ишлар давом этмоқда. Бундан ташқари, 1940-1950 йилларда Тошкентда ҳам, Москвада ҳам морфология соҳасида илмий изланиш олиб борувчиларга, морфолог- аспирантларга асосан нейрогистология бўйича мавзулар бериш одат тусига кириб қолганди (К. А. Зуфаров, Д. Х. Хамидов, М. С. Абдуллахўжаева). Иккинчи Жаҳон уруши даврида кўп қўлланиладиган қўл ва оёқ ампутацияларида, йирингли касалликларда нервларнинг жароҳат топиши кўпчиликка маълум бўлиб қолди. Лекин нерв регенерацияси ҳақида ўша даврларда деярли маълумотлар йўқ эди. Ампутациядан сўнг, келиб чиқадиган каузалгия, фантом оғриқларга Москвада ҳам, Тошкентда ҳам ҳали тўлиқ жавоб топилмаган эди. Бу муаммолар нейрогистология йўналишини ўрганишга яна бир туртки бўлди. Ўзбекистонда гистологлар, патанатомлар томонидан ХХ асрнинг 30-50 йилларида гелиотроп гепатит муносабати билан ҳам нерв тизимига эътибор кучайди, тажрибада нейрогистологик ўзгаришлар гистологлар томонидан кўриб чиқилди. Ҳайвонларда олиб борилган тажрибаларда гистология кафедраси мудири С. М. Миленков жигар морфологиясини нерв элементлари билан бирга қўшиб ўрганди, гистологлар Л. А. Элькинд периферик нерв тизимини, П. Н. Масевич юрак нерв аппаратини, Қ. Ю. Усмонов марказий нерв тизимини ўргандилар ва номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилдилар. СамДавТИ гистология кафедрасида нерв тизимини чуқурроқ ўрганиш профессор З. Х. Рахматуллин томонидан бошланган. Олим биринчи бўлиб, бу ерда нейрогистология лабораториясини ташкил этди, кафедрада вегетатив нерв тизимининг тузилмалари-юрак, ҳазм аъзолари нерв чигаллари, қуёш чигали ва бошқа вегетатив ганглийлар ва нерв чигалларининг турли экстремал ҳолатларда (юқумли касалликларда-қорин тифи, безгак, заҳарланиш, нур таъсирида) ўрганди ва жуда кўп янги маълумотлар олинди.

А. Т. Тилляев (1953), эпикард ва миокардда юрак ганглийларини топди, безгак, ўткир юқумли касалликларда уларнинг ўзгаришларини аниқлади. Нерв тизимининг нур таъсиридаги ўзгаришлари ҳам четда қолмади. Д. А. Абдураимов (1966) томонидан нерв охирларида кечадиган ўзгаришлар, нерв толаларида ўткир нур касаллигида нейрофибриллаларнинг йўқолиши, нейроплазманинг шишиши, нерв толаларидаги дегенератив ўзгаришлар кўрсатиб ўтилди. СамДавТИ гистология кафедраси мудири Л. У. Турдиев 1962 йилда анте-ва постнатал даврларда кўкрак симпатик устуни турли қисмларининг анатомияси ва гистологиясини 52 ҳомилада (эмбрионал даврда) ва 112 та чақалоқда ўрганди ва биринчи марта ёшга кўра уларнинг гистоморфологик хусусиятларини тўлиқ ёритиб берди. 1975 йилда Тошкентда Ҳ. Д. Ваҳобов «Қонсизланган ва йиринглашган тўқималарда периферик нервларнинг дегенератив ва регенератив хусусиятлари», М. Х. Ибрагимова «Жароҳатланган нервнинг тикланишида қўлланиладиган дориларнинг қиёсий тавсифи», 1995 йилда З. Ш. Содиқова «Ўткир қон йўқотиш ва қон тўхтатгични ишлатганда жароҳатланган периферик нервнинг регенерацияси» каби қатор мавзуларда ҳимоя диссертацияларни ёкладилар. Бу илмий ишлар катта назарий ва амалий аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистонда нейрогистологиянинг кўп қирралари тўла тўкис ўрганилди дейишга асосимиз бор. Бу соҳада академиклар К. А. Зуфаров, Д. Х. Хамидов, М. С. Абдуллахўжаева, профессорлар И. К. Қосимхўжаев, Р. Э. Худойбердиев, Н. А. Ибодов, Л. У. Турдиев, Н. К. Ахмедов, Х. З. Зохидов каби йирик олимлар ва уларнинг шогирдлари нейрогистологияга катта ҳисса қўшдилар ва ҳозирда ҳам уни давом эттириб келмоқдалар. Морфологлар ичида эндокрин аъзолар гистологиясига асосий эътибор 1950-1960 йиллардан бошлаб жадал олиб борилган. Биз Россия олимлари билан бўлган ҳамкорликларни инкор этмаган ҳолда бу илмий йўналиш

асосан республикамиз олимлари томонидан ўртага ташланганлигини ҳам айтиб ўтишимиз лозим. 1960-йиллар бошида Тошкент илмий текшириш Ўлка Тиббиёт институтида эндокринология лабораторияси (профессор Ё. Тўрақулов) ва бироз ўтгач К. А. Зуфаров бошчилигида гистохимия лабораториялари очилди ва бу икки лабаратория биринчи галда қалқонсимон без устида биокимёвий ва гисто-цитологик изланишлар устида иш олиб боришган. К. А. Зуфаров бошчилигида иш бошлаб, лабараторияга олдинма кетин Д. Х. Хамидов, Е. К. Шишова, З. Г. Сайдалиев, П. И. Тошхўжаев, Б. У. Мирахмедов, С. А. Зуфаров каби иқтидорли ёшлар келиб қўшилдилар. Лабораториянинг асосий йўналиши эндокрин аъзолар гисто-физиологиясини ўрганишга каратилди. Д. Х. Хамидовга буйрак усти безини нурланувчи радиация, гипофизэктомия, филоонтогенез шароитларида ўрганишни таклиф этилди, А. К. Мирахмедовга, Е. К. Шишовага нурланувчи радиация таъсирида жинсий безлар, қалқонсимон без, буйрак усти бези регенерацияси изланувчи З. Г. Сайдалиевга бўлиб берилди. Энг муҳими шундаки, бир вақтнинг ўзида эндокрин тизим ҳам гистологик, ҳам биохимик жиҳатдан тўлиқ ўрганила бошланди. Гипоталамус, гипофиз, эпифиз, қалқонсимон, буйрак усти бези, жинсий безлар нурланиш таъсирида, онтогенез ва филогенезда мукаммал ўрганиб чиқилди. Кейинчалик меъда ости бези филогенезда Л. А. Элькинд (1970), ичак резекциясида Н. Ш. Шарофитдинходжаев (1973), буйрак усти бези меъда резекциясида Х. И. Ирсалиев (1977), онтогенезда З. В. Маликов (1978) томонидан ўрганилди. Б. А. Хидоятов (1984) меъда ости безини морфологияда қандай усуллар мавжуд бўлса, уларнинг барчасини қўллаб, ўрганиб чиқди. Лаборатория усулида қандли диабет касаллигида эндокрин, экзокрин қисмлар ўрганиб чиқилди. Улар томонидан биринчи марта янги антидиабетик дориларни гистологик жихатдан текшириб кўрилди ва клиник эндокринологияга таклиф этилди.

Гисто-цитологик эндокринология бўйича йирик илмий ишлардан бири Д. Х. Хамидовнинг (1966) буйрак усти бези бўйича қилган докторлик иши бўлди. Бу ишга академик К. А. уфаров ва Ё. Тўрақуловлар раҳбарлик қилдилар. Илмий тадқиқотда буйрак усти бези онтогенезда, гипофизэктомияда, эпифизэктомияда, денервация ҳолатида, организмнинг умумий нурланишида ва организмга бошқа турли таъсиротларидан сўнг, рентген нури берилганда умумморфологик, гистохимик, электронмикроскопик усуллар билан тўлиқ ўрганилди ва жуда кўп саволларга жавоб топилди. Бу даврда гистологияга умумморфологик, нейрогистологик, цитологик ва гистохимик (сукцинатдегидрогеназа, цитохромоксидаза, ишқорий ва нордон фосфатаза, РНК, ДНК, катехоламинларнорадреналин, адреналин, углеводлар, оқсиллар), гистоавторадиографик ва радиологик (нишонланган тимидин-Н 3 , холестерин-С 14 ), люминисцент ва ниҳоят электронмикроскопик усулларнинг кириб келиши бу фан моҳияти ва ўрнини юксакликка кўтарди. Юқорида келтирилган усулларнинг деярли ҳаммаси Д. Х. Хамидовнинг докторлик ишида ўз аксини топди. Тугунли бўқоқнинг цитологик ва гистохимиявий ҳолати Е. К. Шишова томонидан (1963) ўрганилди. Машҳур олим К. А. Зуфаров (1962) ўз тадқиқотида биринчи бор электронограммалар ишлатган бўлса, Д. Х. Хамидов тадқиқотида электронограммалар кўпроқ ишлатилди ва шундай қилиб, электронмикроскопик давр бошланди. Бу илмий усулларнинг айнан Ўзбекистон ҳудудида йўлга қўйилиши, эндигина илмга кириб келаётган маҳаллий ёш олимлар учун жуда зарур эди ва бу жуда кўп маҳаллий ўзбек олимларининг илмий изланишларида бебаҳо бўлиб қолди. ТошДавТИ гистология кафедрасида 1965-1970 йиллардан бошлаб компенсатор-мослашув жараёнларини ўрганиш бошланиши билан эндокрин аъзоларда ҳам бу жараёнларнинг морфологик асослари ўрганила бошланди. Т. Н. Миродилов (1968) қалқонсимон без томирлари боғланганда, безнинг компенсатор характердаги морфологик ўзгаришларини ўрганди. Ингичка

ичакнинг кўп хажмдаги проксимал қисми олиб ташланганда қалқонсимон бездаги ўзгаришлар Н. Г. Гулямов томонидан 1975 йилда буйрак усти бези пўстлоқ қисмидаги ўзгаришлар ўрганилган ва бу безлардаги компенсатор ўзгаришларнинг жарроҳлик муолажалар муддатига боғлиқлиги кўрсатилган. 1983 йилда А. Р. Сирота ва 1986 йилда А. Т. Дўстматовлар томонидан жинсий безлар гистологияси заҳарли кимё моддалари таъсирида ўрганилди. Бу соҳага қизиқиш ўртага бепуштлик муаммоси қўйилгандан сўнг яна ҳам кучайди. Шундай қилиб 1960-1990 йиллар Ўзбекистон гистологиясида энг ривожланган йиллар бўлди, деярлик биз санаб утган барча йуналишларда асосан шу йилларда чуқур ўрганилди. Шу даврда К. А. Зуфаров ва Д. Х. Хамидовларнинг йирик илмий мактаблари яратилди. Бу даврда гистологияда энг ноёб усуллар: электронмикроскопия, цитофотометрия, морфометрия, радиология, электронмикроскопик цитохимия, хемолюминенценция усуллари кўланилди, бу билан ҳужайрада то молекуляр даражага етиб борилди. Бу эса, ўз навбатида ҳужайрадаги метаболизимни ўрганишга олиб келди. Ўзбекистон тиббиётида овқат ҳазм қилиш ва сийдик аъзолари гистологиясида эришилган муваффақиятлар Клиник гастроэнтерология узоқ тарихга эга. Айниқса, Ибн Сино асарларида бу соҳаларга кенг ўрин берилган. ХХ асрнинг 20-50 йилларида патологик анатомия фанининг ривожланиши натижасида гастроэнтерологик касалликлардан ўлган беморларнинг меъда ва ичакларида тузилмавий ўзгаришлар топила бошланди. Масалан, 19341938 йилларда ТошДавТИ патанатомия кафедраси мудири, профессор Г. Н. Терехов Ўзбекистонда 30 фоиз кишиларда сурункали энтероколит касаллиги борлигини аниқлаган. Бу маълумотлар фақат ёриб кўрилган мурдалар асосида олинган эди.

Иккинчидан, республикада шу даврда гастроэнтерология бўйича эпидемиологик ҳолат ҳам яхши эмас эди, чунки диаррея билан кечадиган дизентерия ҳар хил касалликлар, уларнинг сурункали шаклга ўтиши ва спру касаллиги кўп учраган. Унинг устига кейинчалик пахтачиликда заҳарли кимёвий моддалар ишлатилиши йилдан-йилга кўпайиб борганлиги сабабли, айниқса қишлоқ аҳолисининг кўпроқ заҳарланишига сабаб бўлиб, сурункали гепатит кучайган эди. Шу муносабат билан назарий гастроэнтерологияга ҳам эътибор кучайди. Мазкур даврларда гастроэнтерологияда морфологик жиҳатдан эмас, балки физиологик жиҳатдан ҳам анча ривожланиш рўй берган. Бунда физиолог олимлардан профессорлар А. С. Содиқов, А. Х. Хошимов, Г. Ф. Коротько, З. Т. Турсуновларнинг ҳам хизматлари катта бўлди. Юқумли ичак касалликларни ўрганиш бўйича Т. К. Нажмиддиновнинг ҳиссаси хам катта бўлди. Аммо назарий, айниқса морфологик гастроэнтерологияда илмий муаммолар кўп эди. Буни ўз вақтида сезган К. А. Зуфаров, Э. И. Отахонов ва бошқа олимлар ташаббуси билан 1970 йилларда ЎзРССВ Тиббий Илмий кенгаши ва ТошДавТИ қошида «Ҳазм аъзолари физиологияси ва патологияси» муаммолари бўйича Республика Муаммоли комиссия тузилди, комиссия ҳал қилиши лозим бўлган мавзулар тасдиқланди. «Ҳазм аъзолари физиологияси ва патологияси» муаммоларини ўрганишда морфологлар, физиологлар, патофизиологлар, биокимёгарлар, патанатомлар, микробиологлар, тиббий амалиётчилар бирлашиб катта илмий салоҳиятга эга бўлган жамоа пайдо бўлди. 1970йиллар бошида ТошДавТИ даги айрим кафедралар тўлиқ шу муаммо бўйича илмий-тадқиқот ишларини олиб боришга ўтдилар. Мазкур муаммони ўрганиш ва уни ечимини топишни биринчилардан бўлиб гистолог олим К. А. Зуфаров бошлаб берди. ТошДавТИ да қилинган тиббий ислоҳотлардан бири ЎзРССВ билан биргаликда ТошДавТИ назарий кафедраларида кўп стажертадқиқотчиларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг

кўпчилигини шу муаммога жалб этилиши бўлди. Биргина гистология кафедрасида ҳар йили 2-3 битирувчи стажер-тадқиқотчи сифатида ишда қолган. Айрим ходимлар стажер-тадқиқотчи сифатида илмий ишларини якунлайдиган даражада ҳам бўлган. Тошкент ва Самарқанд гистолог олимлари ҳазм ва бошқа аъзоларни филонтогенез нуқтаи назаридан ўргандилар. Тошкентда ҳазм тизимининг ҳамма аъзолари филогенезда, ҳам онтогенезда ХХ асрнинг 1960-1970 йиллар охиригача ўрганиб чиқилди. Барча илмий ишлар замонавий усулларда бажарилди ва уларнинг илмий қиммати жуда юқори бўлди. 1970 йилларнинг охирига келиб Собиқ Иттифоқда гистологик гастроэнтерология соҳаси бўйича Ўзбекистон морфолог олимлари олдига тушадиган бирор йирик мактаб йўқ эди. Меъда гистологияси бўйича тиббиётда Ўзбекистон олимларининг ўз ўринлари бор ва бу соҳа бўйича Ўзбекистонда бажарилган илмий ишларнинг салоҳиятини алоҳида кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Меъданинг компенсатор-адаптив хусусиятларини ўрганишдан олдин, аввал унинг тузилишидаги хусусиятлар, постнатал тараққиётини яхши билиш керак эди. Бу соҳадаги билимлар кўлами ҳали етарли бўлмай, бунинг устига замонавий усуллар билан умуман ўрганилмаганлиги ҳам аниқ эди. Мавжуд морфологик ишларда фрагментар кўпроқ бўлиб, функционал тушунчалар етарли эмас эди. Иккинчи асосий мавзу, бу меъданинг турли касалликларида жарроҳлик муолажаларидан сўнг кечадиган компенсатор-мослашув жараёнлардаги морфологик ўзгаришларни ўрганиш бўлган. Бу мавзунинг катта клиник- амалий аҳамияти биринчи галда «меъда ва 12 бармоқли ичак яраси касаллиги» ни жарроҳлик йўлида даволашдан олдин ва кейинги морфологик ҳолатини билиш ва шунга кўра даволаш ишларини олиб боришдан иборат эди. 1980 йиллардаги ошқозон гистологияси бўйича йирик илмий ишлардан бири ТошДавТИ гистология кафедраси ходими Х. Алимжановнинг (1981) илмий тадқиқоти бўлди. Олим сут эмизувчиларнинг вакиллари-оқ

каламушларда ва итларда меъданинг ёшга кўра морфофункционал жиҳатдан шаклланиши хусусиятларини тўлиқ ўрганиб чиқди ва қатор янги илмий маълумотлар олди. Биринчи марта меъда умумморфологик, гистохимик, морфометрик, электронмикроскопик, авторадиографик усуллар билан ҳомиланинг 17кунлигидан тортиб, туғилгандан сўнг, то қарилик давригача ўрганиб чиқилди. Ичак проксимал резекцияси бўйича Г. А. Ломоносова (1969) биринчи ҳимояни қилди. Бунда резекциядан сўнг, 5-15-30-60-90-180360 кунда итларда меъда гисто-морфологик жиҳатдан текшириб кўрилди. Тошкентда биринчи марта меъданинг кардиал, фундал ва пилорик қисмлари гистохимик, электронмикроскопик усулда меъёрда ва тажрибада ўрганилди. Ўша даврдаги гистология фанининг энг етук олимлари профессорлар В. П. Михайлов ва А. И. Студитскийлар бу ишга юқори баҳо бердилар. ТошДавТИ гистология кафедрасида бажарилган бу ишлардан ташқари ёш ва етук ёшдаги ҳайвонларда ингичка ичак проксимал қисмининг 50-60 фоизи олиб ташланганда ошқозоннинг морфофункционал қисмлари ўрганилди. Бу тадқиқотларнинг ечимини Қ. И. Расулев (1972), А. А. Ходжиметов (1975), Х. Алимжоновлар (1981) олиб боришди, меъдада кечадиган компенсатор жараёнларнинг морфологик асослари исботлаб берилди. 1970-1980 йилларда меъда резекцияси билан боғлиқ тажрибалар бўйича кўп материаллар деярли йиғилиб бўлинди, айрим маълумотлар чуқур таҳлил қилинди, айримлари бошқа фанлар маълумотлари билан таққосланди, пайдо бўлган янги ғоялар яна такрорий тажрибаларда кўрила бошланди. Амалга оширилган илмий изланишларда: умумморфологик, гистохимиявий, электронмикроскопик усуллар (электронмикроскопик гистохимия билан бирга), дифференциал ультрацентрифугалаш, цитофотометрик, авторадиографик, (Н 3 тимидин, С 14 лейцин ва ш.к.), радиологик усуллар (нишонланган аминокислоталар, ёғлар, витамин В12ларнинг сўрилиши), анатомик усуллар (томирларга инъекцион массалар қуйиш), биокимёвий

усуллар (аъзолардан тайёрланган гомогенатлар ва ҳужайра фракцияларида ферментлар, металлар миқдори, оқсил фракцияларини аниқлаш), физиологик усуллар (деворий ҳазм, ҳазм ширалардаги ферментлар) қўлланилди. Энг муҳими, меъдаси резекция қилинган ҳайвонда меъданинг қолган қисми, гастро-энтероанастомоз соҳаси, унинг олдинги ва орқа қисми, ичаклар, жигар, ошқозон ости бези, қон ва қон яратувчи аъзолар, айрим эндокрин аъзолар бир вақтда юқорида келтирилган усуллар билан ўрганилди, қўшимча равишда меъда филоонтогенезда, турли касалликларда жарроҳлик муолажалардан сўнг тўлақонли равишда ўрганилиб чиқилди ва жуда кўп ноёб маълумотлар тўпланди. ТошДавТИ гистология кафедраси олимлари биринчилар қаторида фил- онтогенезда ҳазм аъзолари ва уларга нурланишнинг таъсири бўйича қатор мавзуларни ишлаб чиқдилар. Э. М. Байбекова (1966, 1974), Р. Х. Ниязова (1975) лар ва ниҳоят шу мавзуда номзодлик диссертациясини ҳимоя қилдилар. А. С. Логиновнинг (1968) ёзишича, «меъда ва 12 бармоқли ичакда морфологик ўзгаришларни ўрганиш, ҳужайра ва субҳужайра даражасида гистологик ишларни бажаришга катта ўрин бериш керак ёки «гастроэнтерологияда электронмикроскопияни, молекуляр биохимияни қўллаш, тажрибалар ўтказиш, меъда ширасида хлорид кислотанинг мураккаб синтез жараёни ва бошқа моддалар ҳосил бўлишини аниқлашга ёрдам беради». Бу соҳада 1969 йилда Тошкентда ТошДавТИ гистологлари томонидан ўша вақтда Собиқ Иттифоқда биринчи бўлиб чоп этилган «Электронная микроскопия органов пищеварения» собиқ Иттифоқ олимлари томонидан ижобий баҳоланди.1969 йилда дунёда биринчи бўлиб академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида тайёрланган бу атлас бутун дунё гистологлари орасида катта муваффақиятга эга бўлди (муаллифдошлар профессор П. И. Тошхўжаев, профессор Е. К. Шишова). Бу атласларнинг Тошкентда чоп этилиши ва уларда биринчи марта меъда безларидаги секретор хужайраларнинг

ультраструктур хусусиятлари ҳақидаги маълумотлари ўша даврда жуда қимматли бўлиб, дунё олимларида катта қизиқиш уйғотганди. Меъда резекциясидан сўнг, меъданинг қолган қисмларинианастомоз соҳалари ва 12 бармоқли, оч ва ён бош ичакларни Т. К. Нажмутдинов (1971), П. И. Ташхожаев (1972), Э. А. Торкин (1972), жигарни Н. М. Шарипова (1973), Г. А. Алижанов (1973) ўргандилар ҳамда номзодлик ва докторлик диссертацияларини ҳимоя қилдилар. Ўша даврда ошқозоннинг учдан икки қисми олиб ташланганда, қолган учдан бир қисмининг компенсатор-мослашув жараёнларидаги аҳамиятига баҳо беришда кўп олимларнинг фикрлари бир-биридан фарқ қилар эди. Бунинг ҳам маълум сабаблари бор эди, чунки жарроҳлик муолажасидан олдинги ва муолажадан кейинги ҳолатлар бунда муҳим роль ўйнайди, иккинчидан, тажрибада олинган асосий маълумотлар соғлом ҳайвонларда бажарилгани учун унга бироз салбийроқ кўз билан қаровчилар ҳам бор эди. Дарҳақиқат, улар резекциядан сўнг ҳайвонлар ва беморларда компенсатор- мослашув жараёнлари бир хил кечмайди деган хулосада эдилар. Бу саволга жавоб бериш мақсадида, Тошкентда профессор С. А. Далимов итларнинг меъдасида атофан ярасини чақирди ва меъда резекцияси (Бильрот II) дан сўнг 12 ой давомида меъданинг қолган қисми, анастомоз соҳаларини ўрганди. Олинган натижа соғлом итлардаги резекциядан катта фарқ қилмади. Олинган маълумотлар асосида 1968 йилда олим докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. Меъда ярасида кўп қўлланиладиган Бильрот I-II резекциядан сўнг, унинг қолган қисмида кечадиган гистологик ўзгаришларда шартли уч давр фарқ қилинди. Биринчи давр 20 кунгача, иккинчи давр 1-3 ойгача, учинчи давр 6- 12 ойгача белгиланди. Бу даврларда кечадиган морфологик ва функционал ўзгаришлар ўз даражаси билан бир-биридан кескин фарқ қилди. Бу даврлар ва уларда бўладиган ўзгаришларнинг Бильрот-I ва Бильрот-II усулида ҳам маълум даражада фарқ қилиши аниқланди. Бильрот-II (Гофмейстер- Финстерер модификациясида) услуби қўлланилганда, меъдада кечадиган

дисрегенератор ва атрофик ўзгаришлар чуқурроқ кечсада, иккала усулда учта даврнинг аломатлари кўпроқ сурункали гастрит аломатларини эслатади. Буни 1974 йилда Э. М. Байбекова тўлиқ исботлаб берди. Биринчи давр учун юзаки гастрит аломатлари, шиллиқ ишловчи ҳужайралар фаолиятининг ортиши, бош ва париетал ҳужайралар фаолиятининг сусайиши характерли эканлиги ўз тасдиғини топган. Иккинчи даврда (1-3 ой) гастрит аломатлари ошқозон безидаги ўзгаришлар билан ҳарактерланса, учинчи даврда (6-12 ой) шиллиқ парда атрофияга учраб, атрофик гастрит аломатлари пайдо бўлади, пролиферация ва дифференцировка орасидаги мутаносиблик бузилади. Яна бир асосий масала меъдага умуман хос бўлмаган, ичакларда учровчи без ҳужайраларининг пайдо бўлиши. Бундай хулосани эълон қилишдан олдин, беморлардан олинган биоптатларда ҳайвонлар меъдасида умумморфологик, морфометрик гистохимик, электронмикроскопик усуллар билан олинган маълумотлар ўрганиб чиқилди. Бир неча ўнг минглаб меъда безлари ҳужайралари санаб чиқилди. ТошДавТИ гистология кафедрасида кейинги илмий тажрибаларда меъда морфологияси биргина ошқозон резекциясида эмас, балки ингичка ичак проксимал қисмининг 50-60 фоизи олиб ташланганда ҳам ўрганилди. Ўрганиш бир вақтда итларда, каламушларда олиб борилди ва меъдада кечадиган компенсатормослашув жараёнлар тўлиқ ўрганилди. Ичак резекцияларида ҳам меъдани ўрганиш босқичма-босқич олиб борилди. Биринчи босқичда ингичка ичакнинг проксимал қисми, иккинчи босқичда унинг дистал резекцияси (илеоцекал бурчак ҳам олиб ташланар эди), учинчи босқичда йўғон ичак резекцияси, яъни йўғон ичакнинг турли қисмлари 80-фоизлик ва тотал резекцияси қўлланилди ва ҳар босқичда меъда тўлиқ ўрганилди. Бу ҳам янги йўналиш ва катта илмий ва амалий аҳамиятга молик илмий иш эди. 1970-йиллардан бошлаб, Тошкент, Самарқанд, Андижон тиббиёт институтларида меъда касалликларини тўғридан-тўғри гастрофиброскоп

аппаратлари билан кўриш ва ташҳис қўйиш бошланди. Бу ўша даврларда катта муваффақиятлардан бири эди, кейинчалик биоптатлар олинадиган бўлди ва морфологик ташхисга ўтилди. Бу ишларни асосан гистолог олимлар, жарроҳлар билан ҳамкорликда олиб бордилар. 1978 йилда изланувчи К. Хошимов, номзодлик ҳимоясида Ўзбекистонда биринчи марта меъда касалликларида, меъда безлари ҳужайраларидаги ультраструктур ўзгаришларни кенг ёритди. Ҳар бир беморда меъда резекциясигача, резекциядан сўнг (Бильрот II) то 12 ой муддат ичида меъда морфологияси тўлиқ ўрганилди ва атрофик гастритнинг гистологик сабаблари аниқланди. Бунда биринчи марта меъдада париетал ҳужайралар ва микроорганизмларнинг муносабатлари, меъда фундал безларидаги айниқса бўйин, тана ва туб соҳасидаги ҳужайраларнинг ультраструктур хусусиятлари, ўзгаришлар батафсил ёритилди. Мазкур изланишнинг кўрсатишича, резекциядан кейинги компенсатор- мослашув жараёни, «меъда яраси» касаллиги субатрофик гастрит билан кечган бўлса, резекциядан кейинги давр бошқача кечади. Бундай беморларда, резекциядан сўнг, 1-2 ойларда пострезекцион гастритлар ривожланиши, фундал безларда ҳужайралар сони 3-4 марта камайиб кетиши гистологик жиҳатдан асослаб берилди. Фундал безларда ҳужайралар муносабатлари бузилиб, нисбатан шиллиқ ишловчи қўшимча ҳужайралар кўпайиб кетади. Гистолог олим профессор Қ. И. Расулев маълумотига кўра,Ўзбекистонда 1969 йиллардан бошлаб ҳазм найи эндокрин ҳужайралари морфологлар томонидан чуқур ўргана бошланди. Пирс (1962) организмда тарқоқ жойлашган, эндокрин моддалар ишлайдиган ҳужайралар тизимини АПУД- системаси деб, уларга катта эътибор беради. Кейинги йилларда бу тизимга «диффуз эндокрин ҳужайралар тизими» (ДЭХ), А. М. Уголев томонидан «гастроэнтеропанкреатик тизим» (ГЕП) (чунки ошқозон ости бези (панкреас) ҳужайралари ҳам киритилган) деган ном ҳам берилди ва унда 21 хил ҳужайра кўрсатилди. Ўзбекистон морфологлари ГЭП тизимини ўрганишда бошқа мамлакат олимларидан анча

илгарилаб кетдилар. Улар олган кўп маълумотлар дунёнинг йирик физиолог олимлари А. М. Уголев, П. К. Климов ва бошқалар учун жуда қўл келди. Биринчи марта тошкентлик олимларнинг ҳимоя ишларида ва монографияларида без ҳужайраларнинг ультраструктур белгилари, цитофункционал хусусиятлари ҳамда уларнинг турлари 1974 йилда К. А. Зуфаров, Р. Ш. Жураев (1979) илмий тадқиқотларида тўлиқ ўз ифодасини топди. Меъда морфологияси соҳасида шуғулланувчилар бу ҳужайраларга кейинчалик эътиборни янада кучайтирдилар. Профессор Қ. И. Расулевнинг 1990 йилдаги докторлик диссертациясида меъдадаги бу ҳужайраларни меъёрда ва касаллик ҳолатлари, билан боғланган ҳолда «ДЭХ» ҳужайраларини ультроструктуравий хусусиятлари биринчи бор тўлиқ ёритилди. Олимнинг катта хизмати шундаки, у эндокрин хужайралар турлари очиқ ва ёпиқ, уларнинг меъда без ҳужайралари билан муносабатларини тўлиқ ўрганиш асосида меъда функционал элементини тўлиқ асослади. Бу элементда эндокрин ҳужайралар муҳим роль ўйнайди. Айрим пестицидлар, заҳарли кимёвий моддаларнинг масалан, фозалон, кельтан, бульдог,  -суми, харвейд-F-25, МСI 2 меъда шиллиқ пардасининг морфологик ҳолатига ўткир ва сурункали таъсири ТошПТИ гистология кафедрасида Е. К. Шишова (1974), А. С. Альфетаев (1978) томонидан ўрганиб чиқилди. Инсон организмидаги кислота-ишқорий мувозанатини сақлашда ошқозон фаолиятининг муҳим роль ўйнаши илгаридан маълум эди. Кўп касалликларда организмдаги РН кислоталик томонга оғади, ацидоз ҳолати вужудга келади, баъзида эса, алколоз ҳолати вужудга келади. Алколоз вақтида эса, гипофункционал ҳолат юз беришини тажрибада кўрсатди, ҳамда бу ҳолатларда париетал ва бош ҳужайраларнинг ультраструктураси, ультраструктур морфометрияси тўлиқ кўрсатилди. Шу ҳолатларда меъдада кечадиган ўзгаришларни М. М. Исмоилов (1974), Б. У. Мирахмедов (1989) ўрганишди.

Бизнинг фикримизча, Ўзбекистонда меъда гистологиясини ўрганиш қуйидаги хусусиятлари билан бошқалардан фарқ қилади: 1. Меъданинг ҳар бир тузилмаси, айниқса шиллиқ парда гистоцитологик элементларига морфофункционал жиҳатдан баҳо берилди.Бир вақтда тажриба маълумотларини клиник маълумотлар билан солиштирилди, шу асосда янги ва ягона фикрлар пайдо бўлди. 2. Меъданинг структур-функционал хусусиятлари бошқа ҳазм аъзоларининг хусусиятлари билан боғлаб ўрганилди ва бу билан масалага ҳазм тизими бирлиги позициясидан ёндошилди ва аъзолараро боғлиқликка чиқилди. Меъданинг эндокрин тизими тўлиқ ишланиб чиқди. 3. Меъданинг полифункционал хусусиятга эгалиги, турли без ҳужайраларининг турли тузилишга ва турли функционал ҳолатга эга эканлиги ва меъда касалликларининг кўп учраши муҳим аҳамият касб этади. 4. Меъда морфологиясини филогенезда, онтогенезда, турли таъсиротлар таъсирида, жарроҳлик муолажаларидан кейин ўрганишда Ўзбекистон гистолог олимларининг илмий ишларининг салмоқли ўрни бор. Бу даражага улар энг замонавий морфологик усулларни қўллаш, кенг қамровда ишлаш ва катта билим туфайли эришдилар. 1960 йиллар охирида ТошДавТИ гистология кафедрасида мақсадли равишда ичакка катта куч ташланди. Биринчи босқичда ингичка ичак чуқур ўрганила бошланди. Тошкент морфологлари И. М. Байбеков (1972), Д. Д. Сафаровалар (1973), А. Ю. Юлдашев (1974,1989), Н. Х. Сагдуллаев (1980) дастлаб ичакнинг филоонтогенезини чуқур ўргандилар, бунда қатор номаълум бўлган филоонтогенетик қонуниятлар маълум бўлди. 12-бармоқли ичак гистологиясига бағишланган асосий илмий тадқиқот ишлари 1970-1973 йиллардан бошлаб кўзга ташланади. Мазкур йилларда Д. Д. Сафарова 12 бармоқли ичак онтогенези ва унда жойлашган дуоденал Бруннер безларининг шаклланиши ва тараққиёти билан шуғулланди ва номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. 1970-йиллар бошида меъда ва

ичак резекциясида ингичка ичак ўрганила бошланди. А. П. Парпиев (1971) томонидан бу мавзу алоҳида ўрганилди. У уз илмий тадқиқотида 50-60 фоиз ингичка ичак резекция қилинган итларда 12-бармоқли ичакда бўладиган қатор ўзгаришларни кузатди. Ишда жаррохлик муолажаларидан сўнг 1-3- ойларда бу ўзгаришлар 12 бармоқли ичакда компенсатор-мослашув жараёнларининг ўзига хос такомиллашганини асослаб берди. Биринчи марта ичак эпителийсида кечадиган гистохимик, морфометрик, электрон микроскопик ўзгаришлар олимнинг илмий тадқиқотида тўлиқ ёритилди. ТошДавТИ гистология кафедрасида бажарилган бу ишлар функция билан боғланган ҳолда, яъни онтогенезнинг ҳар бир ёшида бўладиган физиологик жараёнлар морфологик жараёнлар билан боғлаб ўрганилди. Ёш организм она сути, аралаш ва дефинитив овқат қабул қилганда ингичка ичакнинг қандай морфологик ҳолатда бўлиши аниқланди; ингичка ичакда гистохимия, электронмикроскопия, авторадиография, морфометрия каби қатор замонавий усулларнинг қўлланилиши бир қанча морфологик ҳолатларга тўлиқ ва аниқ баҳо беришга ёрдам берди ва проксимо-дистал градиентнинг морфологик моҳияти, унинг шаклланиш муддатлари ҳам тўлиқ ўрганилди. ТошДавТИ гистологлари томонидан ичакда турли хил таассуротларда, касалликларда кечадиган компенсатор-мослашув жараёнларининг морфологик асослари, чуқур ўрганилди. Аввал ингичка ичакнинг проксимал томондан 50-60 фоиз резекция қилинган, кейинчалик шундай дистал резекция, илеоцекал бурчак резекцияси, йўғон ичакнинг субтотал резекцияларидан сўнг шунтланган ингичка ичакда ичакнинг қолган ҳамма қисмларида кечадиган морфологик ўзгаришлари мукаммал даражада ўрганилди. Ингичка ичакда кечадиган компенсатор жараёнларни Э. О. Турсунов (1972) уч босқичга бўлиб ўрганилди. Ҳар бир босқичнинг морфо-функционал белгилари оддий ёруғлик микроскопидан то электрон микроскопия даражасигача ўрганилди ва бунда авторадиография, радиология усуллари

қўлланилиб, компенсатор жараён асосида ичак эпителийсида гиперплазия, пролиферациянинг кучайиши, дифференцировка ва экструзиянинг эрта кечиши тасдиқланди. Ҳар бир даврда энтероцитларнинг ўлчовлари ва ультраструктураси кўрсатиб берилди. Бу илмий тадқиқотлардаги янгиликлардан яна бири, мазкур йилларда тиббиётга эндигина кириб келаётган ичакдаги сўрилиш жараёнини радиологик усул билан ўрганиш эди. Профессор Э. И. Отахонов ташкил этган биофизика лабораторияси ходимлари билан ҳамкорликда витамин В12 (В12 Со 58 ), олеин кислотаси, нейтрал ёғлар ишлатилди. Ичак экскретор функцияси эса, қонга поливинилпиролидон юбориш билан аниқланди. Бу машаққатли изланиш турли гуруҳ ҳайвонларида олиб борилди, интакт гуруҳ ҳайвонлари учун меъёрий нормативлар 1972 йилда Э. О. Турсунов, А. П. Парпиев, И. Г. Свиньковалар томонидан ишлаб чиқилди. Ичак резекциясидан сўнг, 60-кунлардан бошлаб, сўрилиш жараёнида стабил компенсация даври бошланганлиги маълум бўлди, яъни структур ва ферментатив компенсация бир-бирини тасдиқлади ва бу икки жараён ичакдаги сўрилишнинг меъёрига тушганини аниқлади. 1980-1990 йилда Академик К. А. Зуфаров ва профессор А. Ю. Юлдашев томонидан эрта постнатал даврда, жинсий балоғат ёшида ва кексаликда сут эмизувчиларда оқсиллар, ёғларнинг сўрилиш босқичлари-яъни сўрилиш цитофизиологияси меъёрда ва ичакнинг проксимал қисми олиб ташланган ҳолатларда ўрганилди. Эрта неонатал даврда мембранали ҳазм ферментларининг микроворсинкаларда ўта кам бўлиши, юборилган моддалар абсорбцияси пиноцитоз шаклида, парчаланмаган ҳолда сўрилиши маълум бўлди. Иккинчи томондан, сўрилиш жараёнини электрон микроскоп остида ўрганиш сўрилишнинг бир неча босқичдан иборатлиги ва ниҳоят строманинг депо вазифасини ўташи ва бу билан унинг овқат ҳазм гомеостазида қатнашуви ҳақидаги янгиликлар биринчи марта эълон қилинди. Эпителий ва строманинг овқат сўрилишдаги ўзаро муносабатлари сут эмизувчиларда очлик ва тўқлик ҳиссининг морфологик асосларини билишга олиб келди.

Лактобациллалар, холера вибриони, меъёрий ичак микрофлоралари устидаги изланишларда ичакда микроорганизмларнинг морфоген ва иммуноген таъсири, ҳамда ичакда ҳазм, сўрилиш ва иммун вазифалар интеграцияси мавжудлиги ҳам биринчи марта ТошДавТИ морфологлари томонидан исботланди. Ингичка ичакда олиб борилаётган илмий тадқиқотлар тўғридан-тўғри геронтологияга ҳам алоқадор бўлди. Масалан, қариликда ичакда ворсинка, крипта ва энтероцитлар қатор параметрларининг ўзгариши оқибатида ичак шиллиқ пардасида ўртача сўрув майдони 34 фоизгача камаяди. Бу маълумотлар кекса кишиларда ичак шиллиқ пардасида субатрофик ўзгаришларнинг морфологик ўзагини ташкил этган. М. К. Ишанова (1989) томонидан бажарилган илмий ишларида яна ҳам клиник шароитларга яқинлаштириш ва амалий жиҳатини ошириш учун ичакнинг проксимал қисми субтотал шунтланган ҳолатдаги ичакдаги ўзгаришлар ўрганилди. Ичакка қилинган «ҳужум» майдони йилдан-йилга кенгайиб борди. Кейинчалик проксимал эллик фоиз резекциядан саксон фоиз субтотал резекцияга ўтилди. Ундан кузатилган мақсад субтотал резекцияда бўладиган ўзгаришлар эллик фоизлик резекциядаги ўзгаришлар билан бир хилми ёки нималар билан фарқ қилади деган саволга жавоб бериши керак эди. Бу соҳада Н. Ш. Солиев (1980), У.К. Ибрагимов (1981) ва бошқалар илмий тадқиқот ишларини олиб бордилар. Олиб борилган илмий ишлар компенсатор-мослашув жараёнларининг босқичлари, вақти ва сифати билан фарқ қилишларини кўрсатди. Тошкент ва Самарқанд тиббиёт институтлари гистология кафедраларида кўп аъзоларга геронтологик морфология нуқтаи назардан ҳам қаралди. Шу жиҳатдан олганда қари организм ингичка ичакларида бўладиган умумий ўзгаришлар ва компенсатор-мослашув ўзгаришлар ҳам эътибордан четда қолмади. И. Халеловнинг (1979) тадқиқотларида қари организмда ингичка ичакда компенсатормослашув жараёни балоғат ёшидаги ҳайвонлардан фарқ

қилиши, проксимал резекцияда 12-бармоқли ичакда шиллиқ парда гипертрофияси крипталар ҳисобига, ёнбош ичакда эса, крипталар ва ворсинкалар ҳисобига бориши кузатилди. Самарқандлик олимлар қари кишилар ичаги нерв толаларида варикоз таначаларининг пайдо бўлишини ва унинг тузилма таркибини кўрсатдилар. Ичак ганглияларида, нерв ҳужайраларида нерв толаларнинг камайиши, узун ва тенг аксонли нейронлар муносабати ўзгариб, Догель ҳужайралари иккинчи хилининг кўпайиши аниқланди. 1984 йилда К. Р. Тўхтаев томонидан турли аллергик ҳолатларда, айниқса, овқатга бўлган аллергияда ингичка ичак бириктирувчи тўқималардаги ҳужайраларнинг ўзаро муносабатлари ҳужайра ва субҳужайра тузилмалари даражасида ўрганилди. Шиллиқ парда стромасида плазматизация ва плазматик ҳужайраларнинг макрофаглар билан алоқаси, семиз ҳужайралар, тўқима эозинофиллари сонининг кўпайиши мононуклеар макрофагик тизим-ММТ да фаолликнинг ортиши, эндоцитознинг кучайиши, лейкоцитларда доначалар лизиси ва уларда ультраструктур ўзгаришларнинг намоён бўлиши исботланди. 1980 йилларнинг охирларига келиб, меъда, ичак морфологиясида функционал гистология устувор йўналишга айланди, бу эса А. П. Парпиев (1971), Э. О. Турсунов (1972), К. Н. Расулов (1972), К. Р. Тўхтаев (1973), А. Ю. Юлдашев (1974), Е. К. Шишова (1974), Л. Д. Нуруллаев (1974), илмий ишларида яхши кўрсатилган. Йўғон ичак ингичка ичак давоми бўлсада, ўзига хос морфофункционал ҳарактерга эга. Йўғон ичак морфологияси умуман ҳазм найининг кам ўрганилган қисмига киради. Йўғон ичак овқат моддаларининг сўрилишида ингичка ичакдан кейинги ўринда турса ҳам, унинг экскретор, микробиологик, эндокрин, иммунологик, сув ва тузларни сўриш, заҳарсизлантириш, ахлатни шакллантириш ва эвакуация қилишидек қатор вазифалари ва шунга кўра морфологик хусусиятлари бор. Бундан ташқари, йўғон ичакнинг бошқа аъзолардагидек қатор компенсатор имкониятлари ҳам

мавжудки, уларни аниқлаш, кўрсата билиш катта назарий ва амалий аҳамиятга эга. Йўғон ичак морфологияси асосан ТошДавТИ ва Андижон морфологлари томонидан 1970-1980 йилларда мукаммалроқ ўрганилган бўлса, З. Г. Сайдалиев (1966) энтероколит касалликларида тўғри ичак биоптатларини ўрганди. Ш. Б. Иргашевнинг (1974) изланишларида йўғон ичакда крипталар ҳосил бўлиши хусусиятлари, бу ерда ҳам эрта неонатал даврда сўрилишнинг пиноцитоз усули мавжудлиги кўрсатилди. Йўғон ичакнинг тузилиши овқатланишга боғлиқлиги аниқланди, масалан аралаш овқатланиш давридан бошлаб крипталарнинг пастки 1/3 қисмида пролиферация зонасининг ҳосил бўлиши маълум бўлди. Ёш ҳайвонларда ўтказилган қайта проксимал резекциясида компенсация шиллиқ парда гипертрофияси, эпителий пролиферацияси ҳисобига бориши ва крипталарда қадаҳсимон ҳужайралар камайиб, аксинча призматик жиякли эпителийнинг кўпайиши кузатилган. Ўзбекистонда ингичка ичак гистологияси бўйича қилинган илмий тадқиқот ишлари маълум жиҳатлари билан энтерологик морфологияни баланд чўққиларга олиб чиққан бўлса, бошқа жиҳатлари билан умумий морфология фанининг равнақига катта ҳисса қўшди, маълум морфологик қонуниятларнинг онтогенез турли босқичлари учун хослиги ҳақида қатор янги фикрлар пайдо бўлди, учинчи томондан ҳужайра цитофизиологияси бўйича ҳам қатор янгиликлар яратилди. Ичак ўзига хос морфо-функционал онтогенетик хусусиятларга эга. Шу билан бирга Ўзбекистон олимлари ичакни ўрганиш давомида унинг қатор хусусиятларни тўлақонли асосладилар. Номаълум бўлган хусусиятларни кашф этдилар, яъни: ичак ташқи муҳит билан тўғридантўғри боғланган ҳажм жиҳатдан энг катта аъзо; ичак биргина ҳазм аъзоси эмас, балки ўз тўқимавий таркибига кўра иммун аъзо ҳамдир, унда ҳазм ва иммун жараёнлари бўлади. Ичак юзини қоплаган эпителийси ва унинг остида ётган строманинг ўзаро муносабати бутун онтогенез даврида, касаллик холатларида ўзгариб туради.

Шиллиқ ва шиллиқ ости пардаларида жойлашган бириктирувчи тўқима ўз ҳужайравий таркибига кўра, махсус морфоген хусусиятга эга. Ингичка ичакда «крипта-ворсинка» тизими морфо-функционал бирлик бўлсада, унинг ҳамма қисми бир хил хусусиятга эга эмас. Ичак эпителийсининг тез янгилинаши дифференцировка, миграция, экструзия хусусиятларига боғлиқ. Ингичка ичак эпителийси ўз онтогенези даврларида овқат моддасини босқичма-босқич, ўзгарган ҳолда қабул қилади ва шу даврларга мос ҳолда овқат моддасига адаптация пайдо бўлади. Меъда ости бези касалликлари, айниқса ўткир ва сурункали панкреатитлар, қандли диабет, безнинг ферментопатологияси клиник тиббиётда эътиборли ўринлардан бирини эгаллайди. Иккинчи томондан, меъда ости бези организмнинг гормонал ва ферментатив гомеостазида муҳим роль ўйнайди. Меъда ости бези ҳам филоонтогенезда кўплаб турли экстремал омиллар таъсирида чуқур урганилган. Безнинг онтогенетик хусусиятлари, нурланувчи радиацияга таъсири ТошДавТИ гистология кафедраси изланувчиси Н. Д. Асеева (1967) томонидан ўрганилди. ТошДавТИ гистология кафедрасида 1960-1980 йилларда меъда ости безининг ўрганишга катта аҳамият берилди. Буни кафедрада ташкил этилган «Ошқозон ости бези» ни ўрганиш гуруҳининг илмий ишларидан ҳам билса бўлади. Мазкур гуруҳ раҳбари доцент Б. А. Ҳидоятов ва гуруҳ аъзоларидан доцент Л. А. Элькинд (1970) ўн турдаги жами 960 ҳайвонда меъда ости безининг экзокрин, эндокрин қисмларининг филогенетик тузилишини, посттравматик регенерациясини, нурланувчи радиация таъсиридаги компенсатор мослашув ўзгаришларини ўрганди ва шу асосида 1980 йилда докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. Безнинг экзокрин қисми нурланувчи радиация таъсирида кучли ўзгариб, биринчи галда ациноцитларда қатор органеллалар жароҳат топади, без регенерациясида эса, най ҳужайралари асосий роль ўйнади. Бу ишдаги муҳим янгиликлардан бири, ацино-инсуляр трансформация, яъни ацинар

ҳужайраларининг инсуляр ҳужайраларга ўтиши кузатилди. Безнинг 1/2 экзокрин қисми олиб ташланганда эса, қолган қисмда регенерацион гипертрофия рўй берди. Бу билан ҳатто, меъда ости безида кечадиган регенерация тури ҳам аниқланди. Бу жарроҳликда жуда муҳим омил бўлиб хизмат қилди. Илмий изланишнинг иккинчи қисмида меъда ости безига резекция қилингандан сўнг нур таъсири ўрганилди. Маълум бўлдики, меъда ости бези резекция қилинган ҳайвонларга нурли ионизация чуқурроқ таъсир этиши, уларда регенерация, компенсатор-мослашув муддатлари чўзилиб кетиши, чунки бунда ҳужайра ва ҳужайра ичи органеллалари, айниқса донадор цитоплазматик тўр жароҳатланиши ўз исботини топди. Ингичка ичакнинг 50-60 фоиз проксимал резекциясидан сўнг, 1968-1973 йилларда Н. Ш. Шарофиддинхўжаев сут эмизувчи ҳайвонларда меъда ости бези экзокрин қисмининг цитологик ва ультраструктур хусусиятларини биринчи марта ациноцитларнинг секретор циклига боғлаб ўрганди, чунки секреция бир неча босқичлардан иборат бўлгани учун ҳар босқичда ҳужайра ультраструктурасида органеллаларнинг биргина фаолияти эмас, балки сифати, миқдори томонидан фарқ бўлиши ҳам аниқланди. Ичак резекциясида меъда ости безидаги ўзгаришлар даврий хусусиятларига эга бўлиб, компенсатор-мослашув характерида бўлади. 1960-йиллар охирида шу нарса маълум бўлдики, меъда ости безининг экзокрин ва эндокрин қисмлари цитофизиологияси яхши ўрганилмаганди. Бу ҳолни ўз вақтида сезган академик К. А. Зуфаров, аспирант А. С. Альфетаевга меъда ости бези экзокрин қисми цитофизиологиясини безнинг чиқарув найлари беркитилганда ва кейинчалик най йўли тикланганда ўрганишни тавсия қилди. Ёш олим маълумотларига кўра (1978), безнинг чиқарув найи тўлиқ окклюзияга келтирилганда, яъни боғлаб қўйилганда панкреатит ривожланди. Қонда без ферментлари кўпаяди.

1970-йиллардан бошлаб, меъда ости бези ҳужайралари ациноцитларда секретор жараёнларнинг кинетикасини ўрганишга киришилди. Бу соҳада ТошДавТИ гистология кафедраси ходимлари А. Дадабоев (1979), Д. Х. Рахманова (1981), Б. А. Хидоятов (1984), Т. А. Томина (1986) самарали илмий ишлар олиб бордилар. Дастлабки даврда улар энг замонавий усулларни ўзлаштирдилар. Чунки, секреция жараёни кинетикасини ўрганиш учун ташқаридан шу жараёнда қатнашувчи моддани юбориш лозим ва энг аниқ усул нишонланган модда- аминокислота юбориш ва электронмикроскопик авторадиографияни қўллаш керак эди. Бу усул ҳали Собиқ Иттифоқда ҳам яхши йўлга қўйилмаган эди. Меъда ости бези экзокрин қисмида ишлайдиган ферментлар оқсил табиатли бўлиб, ҳужайраларда шу оқсил синтезини ўрганиш билан ферментлар синтезини билиш мумкин. эди. Оқсил синтезини ўрганиш учун нишонланган аминокислоталар (Н 3 -лейцин, Н 3 -метионин, Н 3 -глицин) ишлатилди ва электронмикроскопия усули билан ҳар ҳил босқичларда иштирок этадиган органеллалар ўрганилди. Дунё миқёсида қандли диабет касаллигининг ортиб бориши гистологларни ҳам четда қолдирмади. Меъда ости безининг эндокрин қисми- Лангерганс оролчаларини ўрганишга жиддий киришилди. Турли таъсиротларда, аллоксан диабетида эндокрин ҳужайралар тўлиқ ўрганилди, қатор янги маълумотлар олинди, эндокрин ҳужайралар ҳосил бўлиши, ацино- инсуляр ҳужайралар ультраструктураси замон даражасида ёритилди, турли дориларнинг секретор циклининг қайси фазасига таъсир этиши мукаммал ўрганиб чиқилди. Биринчи марта, меъда ости безида ва ичакда микроциркулятор оқимнинг ҳамма беш қисми тўлиқ Герот массасини юбориш йўли билан ва гистологик жиҳатдан ўрганилди, меъёрда ва қандли диабетда эндотелийнинг ультраструктур хусусиятлари аниқланди. Қон томирлари деворининг қалинлашувида эндотелийнинг шишиши, эритроцитларнинг адгезияси кўрсатиб берилди. Диабет бошлангач, уч

ойлардан сўнг, меъда ости бези қон томирларда деструктив ўзгаришлар кучайиши ва бу ўз навбатида ацинар ва инсуляр аппаратда дистрофик ўзгаришларни чақириши аниқланди. Даволаш учун диамикрон препарати ишлатиб кўрилганда, унинг ангиопротекторлик хусусиятга эга эканлиги аниқланди ва ушбу препарат таъсирида меъда ости безида майда, эндокрин функциясини ўтовчи янги оролчалар пайдо бўлиши тажрибада гистологик жиҳатдан тасдиқланди. Меъда ости безининг онтогенезини ўрганишнинг геронтологик аҳамияти ҳам бор. Бу жиҳатдан ТошДавТИ гистология кафедраси ходими Д. Х. Рахмонованинг 1978-1981 йилларда олиб борган илмий тадқиқоти анчагина эътиборга лойиқдир. Тажрибада ациноцитларда секретор циклнинг катта ёшдаги сут эмизувчиларда 45-60 минут, чақалоқларда 70-80 минут, қариларда эса салкам икки соат давом этишини гисто-радиологик усулида аниқлади. Юқоридагилардан маълум бўладики, Ўзбекистон гистологлари ошқозон ости безининг замонавий усулларда ўрганиб, бу соҳада жаҳон андозасида ишладилар ва гистология фанига бетакрор ҳисса қўшдилар. Ўзбекистонда жигарни ўрганиш муаммоларига ХХ асрнинг 4050 йилларидан эътибор берилди. Аслида эса, жигарнинг меъёрий анатомо- гистологик тузилиши 1960 йилларда дунё гистологиясида (Рапопорт, Элиас, Поппер, Шафнер 1950, 1956, 1963) маълум даражада ёритилган. Ўзбекистонда морфологик гепатология тиббиёт институтлари фаолияти билан боғлиқ ҳолда ривожланиб борди. Юқорида айтганимиздек, дастлабки гистологик ишлар гелиотроп гепатитини ўрганиш билан бошланди. 1930- 1950 йилларда бу соҳада олиб борилган илмий изланишлар жигарнинг меъёрий тузилиши хусусиятларига заҳарли моддаларнинг жигарга таъсирини беморда ва тажрибада ўрганишга бағишланди. Жигар морфологияси дастлабки даврда «гелиотроп гепатити» муносабати билан кўпроқ ўрганилган бўлса, кейинги йилларда жигарнинг онтогенези, организмда компенсатор-мослашув жараёнларида тутган ўрни, регенерацион хусусиятлари, турли касалликлардаги реактив ўзгаришлари

ўрганилди, жигарнинг турли хил патологик моделлари ишлаб чиқилди ва бу билан жигар морфологиясини ўта кенг ўрганишга шароит яратилди. Морфологик тадқиқотлар жигарнинг полифункционал аъзо нуқтаи назаридан олиб борилди. Жигар гистологияси эса Ўзбекистон олимлари диққат марказида бўлди. Гистолог олимлар билан бирга анатомлар, патофизиологлар, биокимёгарлар, амалиёт шифокорлари бирга иш олиб бордилар Э. М. Бойбекова 1966 йилда номзодлик, 1974 докторлик илмий ишларида ва А. А. Аюбов (1968) 30 та меъда ва 12 бармоқли ичак ярасига учраган, 20 та меъдаси резекция қилинган беморларда жигар биоптатларини морфогистохимик усуллар билан ўргандилар. Илмий изланишда меъда резекциясидан сўнг ва кейинги 5-8 йилдан кейин ҳам портал трактда ва гепатоцитларда ўзгаришлар бўлиши аниқланди. Мазкур йилларда жигар гистологиясига электрон микроскопик гистохимия ва ҳужайра қисмларини дифференциал центрифуга ёрдамида ажратиб олиб, микроскопда кўриш ёки уларда биокимёвий тадқиқотлар ўтказиш ҳам тўлиқ кириб келди. Академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида В. Б. Шнейвайс (1970) электромагнит майдонининг жигарга таъсирини шу усуллар билан ўрганиб, жигарда жароҳатланиш ва регенерация хусусиятларини текширди. Илмий тадқиқотда 16-25 кгц частотали электромагнит майдони қўллаб кўрилди, чунки бундай усул эндигина клиникаларда қўлланила бошланган эди. Ушбу тадқиқотда электромагнит майдони таъсирини узоқ давом эттириш ёки бир неча марта таъсир этганда, жигар ҳужайралари органеллаларидаги кузатиладиган дегенератив ўзгаришлар, оқсил синтезининг сусайиши аниқланди. Синусоид капиллярлар эндотелий ҳужайраларидаги қатор ўзгаришлар кўрсатиб ўтилди. Бу даврда яқин ва узоқ хорижий давлатларда катта олимларнинг жигар электронмикроскопияси бўйича айрим ишлари эндигина эълон қилинаётган эди. Шунинг учун ҳам бу илмий иш Собиқ Иттифоқ ва Ўзбекистонда биринчилардан бўлди.

Умуман Ўзбекистонда вирусли гепатит ва унинг ҳар хил турларининг эндемик ва эпидемик ҳолда учраб туриши, қишлоқ хўжалигида заҳарли гепатотоксик заҳарли кимёвий моддаларнинг ҳаддан ташқари кўп ишлатилиши, ичак инфекцион касалликларининг кўп жиҳатдан сурункали гепатит шаклида асорат бериши, сурункали холестатик гепатитларнинг кўпайиши морфолог олимлар олдига ҳам қатор вазифаларни қўйди. ТошДавТИ гистология кафедрасида жигар морфологиясида катта илмий изланишлар олиб борилди. 1970-1990 йиллар ичида клинико-морфологик ишлар бўйича 30 дан ортиқ номзодлик, 16 та докторлик диссертациялари ҳимоя қилинди ва бир неча монографиялар чоп этилди. М. Ильхамов (1984) томонидан жигарнинг онтогенези сут эмизувчи ҳайвонларда ўрганилиб, жигарга хос бўлган қатор постнатал тараққиёт қонунлари аниқланди. Жигар тузилиши постнатал онтогенезда кўкрак сути, аралаш ва дефинтив овқатланиш даврлари билан боғлиқ ҳолда ўрганилди ва бу ишлар катта амалий аҳамият касб этди. Жигар гистологияси бўйича асосий қилинган илмий ишларда меъда ичак касалликлари билан боғлиқ ҳолда, меъда-ичак резекцияларида, буйрак резекциясида, жигарда кечадиган компенсатормослашув жараёнлари ва бу жараёнларнинг морфологик асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу илмий ишлар асосан Тошкент ва Самарқанд морфологлари томонидан бажарилди. ТошДавТИ одам анатомияси кафедрасида Ф. Н. Баҳодиров жигар гистологияси бўйича ўз фикрларини ўртага ташлади. У ўз устозлари анатом Р. Э. Худойбердиев ва К. А. Зуфаровлар билан бирга жигарда микроциркулятор ҳавза ва бўлакчалар орасидаги муносабатни меъёрда ва жигар резекциясидан сўнг кўриб чиқди. Ф. Н. Баҳодиров (1988) ўз илмий изланишларида жигардан қаватма-қават кесмалар олиб, уларни реконструкция қилди. Шу асосда жигарда яна бир йирикроқ морфологик бирлик-жигар комплекслари мавжудлигини кўрсатиб берди. Бу комплекслар жигар тузилишида бўлакчалардан юқорироқ даражада турди ва маълум

гистологик хусусиятларга эга бўлди. Олимнинг жигар комплекслари 2-3 жигар бўлакчаларидан тузилган лигини кўрсатди ва жигар ичкарисига кириб борган сари томирлар архитектоникаси ҳам ўзгариб боришини исботлади. Жигар ва буйрак организмда ички муҳитнинг доимийликда сақланиши- гомеостазда катта роль ўйнайди ва улар организмнинг «фильтрлари» ҳисобланади. Уларнинг биридаги хасталик иккинчисида албатта ўзгаришлар чақириши мумкин. 1989 йилда С. П. Абдуллаев бу ўзгаришларнинг гистологик хусусиятларини аниқлаш учун буйракнинг 50 фоиздан то 80 фоизгача кетма-кет резекцияси оқибатида жигарда кечадиган гистологик ўзгаришларни ўрганди. Бу ўзгаришларнинг асосий сабаби уремия бўлиб, у икки аъзо ўртасидаги боғлиқликнинг бузилишига олиб келди. Бунда буйракда узоқ давом этган протеинурия ҳам катта роль ўйнайди. Самарқандлик олим Т. Д. Эшкобилов (1972) турли ядохимикатлар таъсирини инсоляция фонида ўрганди ва инсоляциянинг пестицидлар таъсирини кучайтиришини гистохимиявий усуллар ёрдамида кўрсатди. Шу билан бирга бир неча пестицидларнинг биргаликда бир вақтдаги таъсири ҳам ўрганилди. Бу ерда СамДавТИда бажарилган Д. Р. Қўлдошевнинг (1968) илмий ишларини алоҳида кўрсатиб ўтиш лозим. У Республикада биринчилардан бўлиб токсикомания морфологиясини ўрганди, оғиз орқали гашиш моддаси юборилганда жигардаги гистологик ўзгаришлар бўлишини кўрсатиб берди. Академик К. А. Зуфаров ва унинг шогирдлари жигарда дорилар метаболизмига бензонал таъсирини ўрганиб, бензоналнинг ҳайвонларда гексеналнинг уйқу чақириш муддатини, заҳарли таъсирини камайтириши ва фенобарбиталга нисбатан кучлироқ индуктор эканлигини аниқладилар. Республикада кўзга кўринган патофизиолог олимлар Н. Х. Абдуллаев (1978), Е. Х. Каримов (1983) лар токсик гепатитлар бўйича монография чоп этдилар ва асосий маълумотлар, таҳлиллар морфологик асосида амалга оширилди.

ЎзРФА Биокимё институтида 1982 йилда А. А. Турдиев, Ю. А. Трифонов бензол билан заҳарланганда кучли интоксикация ёз ва қиш ойларида учрашини аниқладилар. Бу ҳолат гепатоцитлардаги митохондрийларда оксидланиш-фосфорланиш жараёнининг фаслий ҳарактерга эга эканлиги билан боғлиқлигини кўрсатди. Токсик гепатитларни даволашда энг муҳим ва асосий кўрсаткичлар морфологик кўрсаткичлар ҳисобланади. 1990 йилда эълон қилинган ТошДавТИ МИТЛ гистологлари Л. И. Султонова, Э. М. Бойбековаларнинг токсик гепатитларни преднизолон, оротат калий ва бензонал билан даволашга бағишланган илмий ишлари ҳам эътиборга лойиқдир. Бунда бензоналнинг ҳужайра ва ҳужайра ичи регенерациясини тезлатиш қобилиятига эга эканлиги кўрсатилди. Токсик гепатитларни даволашда ўт ҳайдовчи дориларнинг қўлланиши илгаридан маълум эди. Тўғри, фақатгина 1970-1980 йиллардан бошлаб бундай даволашнинг морфологик асослари чуқурроқ ўрганила бошланди. Турли хил заҳарли кимёвий моддалар таъсирида жигарда кечадиган гистологик ўзгаришларни «Бўзноч» ўсимлиги таркибидаги флавоноидлар, «Байан шотараси» ўсимлигидан олинган протопин алкалоиди билан даволаш бўйича қатор физиологик ва морфологик ишлар олиб борилди. Бу илмий ишларда флавоноидлар, протопин гидрохлорид алкалоидининг гепатоцитларда ўт секрециясида қатнашувчи органеллаларга ижобий таъсир этиши 1986-1991 йилларда Ф. Мансурова, Э. Турсунов, Б. Алиевлар томонидан кўрсатилди. Жигар гистологияси Ўзбекистонда чуқур ўрганилган соҳа бўлиб, бажарилган илмий ишлар ўзининг кенг қамровлилиги, бошқа фанлар билан комплекс ҳолда олиб борилганлиги, клиник ишлар билан боғланганлиги, гепатобилиар тизимни тўлиқ ўрганганлиги билан қимматлидир. Жигар гистологияси олимларимиз томонидан ҳар томонлама ўрганилган ва олинган кўпгина янги маълумотлар дарсликларга, монографияларга

киритилган ва бу маълумотлар гистология фанини бойитишга, амалий ва назарий муаммоларни ечишга хизмат қилмоқда. Жигар гистологиясига якун ясайдиган бўлсак, бу соҳада ТошДавТИ гистологлари пешқадамлар сафида бўлдилар ва бу соҳада кўплаб олимлар тайёрладилар. Буйрак гистологияси дарстлаб хорижда кўпроқ ўрганилган. Масалан XIX асрда Малпигий таначаси, Шумлянский-Боуэмен капсуласи, Феррейни нурлари каби буйракка тегишли тузилмалар ва атамалар хориж олимлари томонидан киритилган ва бу тузилмалар маълум даражада ўрганилган. Ўзбекистонда буйрак ва сийдик йўллари гистологияси бўйича асосий илмий ишлар ХХ асрнинг 60-йилларидан сўнг Тошкентда бошланди ва 1970-1990 йилларда академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида бу соҳада оламшумул янгиликлар яратилди. Тошкентда буйрак бўйича биринчи катта гистологик тадқиқотлар К. А. Зуфаровнинг докторлик диссертациясида ўз аксини топди. Унда меъёрий ва деафферентация қилинган буйрак морфологияси чуқур ўрганилди. Олим буйракнинг морфо-функционал бирлиги нефрон бўйича ўзининг биринчи тавсиф ва таснифини берди. Бу илмий тадқиқот буйрак бўйича кейинги ишлар учун катта туртки ва морфологик нефрология учун асос бўлди дейиш мумкин. Кейинчалик, буйрак, филоонтогенезида турли таъсиротлар (радиация, моддалар таъсири, бир томонлама ва қисман нефрэктомия) да, ҳар хил экстремал ҳолатлар ва бу ҳолатларда компенсатор-мослашув жараёнлар, фильтрация, секреция ва бу жараёнлар асосларини ўрганиш нуқтаи назаридан ўрганилди. 1960-1970 йилларда ТошДавТИ гистология кафедрасида олиб борилган ишларда нефрон ҳар бир қисмининг цитологик хусусияти билан бирга йиғувчи най чуқур ўрганилди. Кейинги илмий ишларда бу мавзулар қиёсий даражада Н. К. Ландшман (1967) томонидан бир буйрак олиб ташланганда, Д. Х. Акрамова (1969) томонидан гамма нурлар таъсири ўрганилди. Олинган натижалар олдиндан айтилган ғояларни тўлиқ тасдиқлади.

1970-йилларда Ўзбекистон гистологиясида компенсатор жараён ва регенерация асослари ва регенерация турларини ўрганишга эътибор анча кучайган эди. Буйракда компенсатор гипертрофия жараёнининг кечиши А. А. Акбаров (1978) томонидан кўп қон кетганда, узоқ оч қолганда, қуруқ овқат еганда В. М. Гонтмахер (1970, 1978), А. С. Газиев (1981) томонидан эрта онтогенез ва нордон ишқорий муносабат бузилганда, С. Д. Юлдашев (1970), М. М. Ахмеджанова (1972) томонидан дока ва гидрокортизон таъсирида ўргандилар. Олинган маълумотлар асосан ультрамикроскопик даражада бўлди. Айрим маълумотлар анатомик ҳарактерда ҳам бўлиб, кўпроқ буйрак таначаси-гломеруладаги артериола ва капилляр томирларига бағишланди. Шу вақтда нефрон ва йиғувчи найча ҳужайра ва субҳужайра элементларининг меъёрий цитофункционал хусусиятларини тўлиқ ўрганиш ва турли таъсиротларга нефрон ва йиғувчи найча қисмлари реакциясини ўрганиш бўлди. Гистология кафедрасининг доценти Б. А. Хидоятовнинг (1972) илмий ишларида нефроннинг турли бўлакларида АТФ-аза фаоллиги электронмикроскоп остида турли ҳолларда (нефректомия, тузли эритмалар бериш) ўрганилди. Биринчи марта (Na + + K + ) - АТФазаларининг нефрон проксимал, дистал найчаларида жойлашув хусусиятлари, дистал найчаларда базал бурмалар хусусиятлари, бўйлама жойлашган митохондриялар билан бўлган муносабатлари кенг ёритилди. Ўша даврда буйрак физиологияси бўйича энг кучли олимлардан бири Ю. Наточин Тошкентдаги ишлар билан қизиқиб қолди ва кейинчалик ўз илмий ишларида тошкентлик гистолог олимларнинг илмий маълумотларидан кенг фойдаланадиган бўлди ва ҳамкорликда иш олиб борилди. К. А.З уфаров Иттифоқ катта ФА да “Буйрак муаммолари” ишчи гуруҳининг раиси бўлди. Буйрак бўйича қилинган филоонтогенетик ишларда цитогистогенез, фильтрация, сўрилиш, секреция жараёнлари, табиий ва экстремал таъсиротлар жавоблари турли ҳайвонларда ўрганилди. 19641995 йилларда бу

жараёнлар, айниқса сут эмизувчиларда чуқурроқ ўрганилиб, янги онтогенетик қонуниятлар очилди, онтогенез босқичларининг структур аломатлари кўрсатилди. Биргина ТошДавТИ гистология кафедрасида ўндан ортиқ ходим изланиш олиб борди, 7 докторлик, 20 дан кўп номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди ва 4 та монографияда буйрак бўйича янги маълумотлар келтирилди. Ўзбекистон гистология мактабининг асосчиси, Республикада биринчи электронмикроскопиянинг ташкилотчиси, Ўзбекистон ФА академиги, Беруний номли Давлат мукофотининг совриндори, жаҳонда энг обрўли Пуркинье медали совриндори, МДҲ давлатлари анатомлари, гистологлари, эмбриологлари Ассоциацияси раисининг муовини, Ўрта Осиё ва Қозоғистон Морфологларининг Мувофиқлаштирувчи кенгаш раиси, катта илм ташкилотчиларидан бири К. А. Зуфаров раҳбарлик қилган гистология кафедраси ва унинг қошидаги лаборатория ходимлари ҳамда у билан ҳамкорликда ишлаган бир неча олимлар гуруҳи асосида яратилган илмий жамоа ниҳоятда салоҳиятли, дунёга машҳур илмий жамоага айланди. Олим яратган бу илмий мактаб дунёга машҳур «Зуфаров мактаби» номини олди (расм 3.4). Кейинги илмий тадқиқотларда буйракда фильтрация жараёни ва бу жараённинг микроскопик ва ультрамикроскопик асослари филоонтогенезда, турли таъсиротларда яна ҳам чуқурроқ ўрганилди. Қатор янгиликлар яратилди. Жумладан, 1975 йилда К. А. Зуфаров фильтрация тўғрисида Бутуниттифоқ патофизиологлари съездидаги маърузаси юксак баҳоланди. Буйрак фильтрини ва нефрон каналчаларини ўрганиш юкстагломеруляр аппаратини (ЮГА) ҳам тўлиқ ўрганишни тақозо қилар эди. Шунингдек, ЮГА га ҳам алоҳида эътибор берилди ва Тошкентда ЮГА биринчи марта юқорида келтирилган шароитларда ўрганиб чиқилди.

расм. Академик К.А.Зуфаров илмий мактабининг салоҳияти Бунда буйрак онтогенезида нефронда кечадиган даврий структур- функционал ўзгаришлар аниқланди ва тажриба ҳайвонларида 4 давр ажратилди; структур-функционал бирликларнинг миқдорий ортиши (туғилгандан сўнг 2 ҳафтагача), дифференцировка ва махсуслашувнинг устуворлиги (15-90 кунлар), буйракдаги нисбий стабиллик (3-15 ойлар), инволюция характеридаги структурфункционал ўзгаришлар (15 ойдан бошлаб) аниқланди. К. А. Зуфаров, шогирдлари ва машҳур чет эллик олимлар билан ҳамкорликда яратган қатор монографиялари тарихда ўчмас илмий китобларга айланди, биргина гистологлар учун эмас, балки барча назарий амалий тиббиёт ходимлари учун асосий қўлланма бўлиб қолди (3.5 расм). Олимнинг китоб ва мақолаларига МДҲ ва узоқ хориж олимлари юксак баҳо бердилар. К. А. Зуфаров раҳбарлигида морфология ва тиббиётнинг турли соҳаларида 57 фан доктори ва 157 фан номзоди тайёрланди. Етишиб чиққан олимлар ичида Грузия, Москва, Тожикистон ва бир неча узоқ хорижий давлат вакиллари бор. Олим шогирдлари ичида Д. Х. амидов, К. Юлдашевлар академик, 56 олим кафедра ва лаборатория мудирлари лавозимларида ишладилар ва ишлаб келмоқдалар (3.6-расм).

расм. Академик К.А. Зуфаров ва шогирдларининг дарслик ва монографиялари расм. Академик К.А. Зуфаровнинг илмий фаолияти Кейинги йилларда эрта ёшдаги ва кексаликда аъзоларда бўладиган структур ўзгаришларни ўрганишга катта аҳамият берилди. Янги туғилган чақалоқларда нефрон проксимал найчаларнинг протеолитик фаолияти анчагина баланд, бу асосан проксимал най ҳужайраларидаги лизосомалар ва улардан ҳосил бўладиган резидуал таначалар, ҳамда цитолеммадаги инвагинация ва пиноцитоз пуфакчалар орқали тасдиқланди. Қари ҳайвонлар ҳужайраларида лизосомалар фаоллиги сусайишдан ташқари, бошқа кўрсаткичлар пасайиб кетганлиги ва лизосомалар «таначалар тўпламига»

айланиб қолганлиги аниқланди. Электронмикроскопик тадқиқотлар билан тажрибавий протеинурияда 1982-1984 йилларда Н. К. Зуфарова томонидан олинган бу маълумотлар катта амалий аҳамият касб этди. Бу биринчи ультраструктур даражадаги маълумотлардан бири эди. 1987-1989 йилда З. Т. Исмоилов томонидан йиғувчи найлардаги оч ва тўқ ҳужайралар ҳам ўрганилди ва тўқ ҳужайраларда митохондрийлар, майда силлиқ-текис деворли пуфакчалар топилди. Текис деворли пуфакчаларда Н + ионлари тўпланиши аниқланди. ТошДавТИда буйрак нефронларини ажратиб олиш микродиссекция усулини ўзлаштирдилар ва бу билан нефроннинг исталган қисмида морфометрик тадқиқотлар ўтказа бошладилар. Ёш олимлар З. Т. Исмоилов, Е. Мухитдинов, Р. О. Муротовлар томонидан А ва В ҳужайраларнинг ультраструктур хусусиятлари, уларнинг метаболик ацидоз, алкалоз, ҳар хил тажрибавий юкламалар таъсирида бу ҳужайраларнинг хусусиятлари тўлиқ ўрганилди ва натижада А турли ҳужайраларнинг сийдик йиғувчи найча пўстлоқ ва ташқи мағиз қисмида, В ҳужайраларининг буйракнинг ички мағиз қисмида жойлашуви ва асосан H + ионларининг секреция қилиши тўлиқ асосланди. Бу илмий ишларга кўплаб хорижлик олимлар юксак баҳо бердилар. Буйрак соҳасида ТошДавТИ гистологлари томонидан бажарилган илмий ишлар «Буйрак электронмикроскопик атласи» (1969), «Буйракнинг цитофункционал хусусиятлари» (1974) каби қатор монографияларда ўз аксини топди. Самарқанд, Андижон гистолог олимлари ҳам буйрак морфологияси соҳасида эътиборга молик ишлар олиб бордилар. Масалан, О. Б. Бобохожаев (1973) йилда узоқ муддатда пестицидларсевин ва метилмеркаптофос берилганда ҳайвонларда токсик гломерулонефрит ривожланишини морфо- гистохимик усуллар билан кўрсатди. Яна бир қатор илмий ишларда буйрак морфологияси радиация ва бошқа таъсиротлар таъсирида ўрганилди. В. А. Бабаева ўз шогирдлари билан гипокинезияда буйракда кечадиган структур

ўзгаришларни ёритди. Бу илмий тадқиқотларда асосан нефрон қисмлари ва ЮГА ҳужайралари ўрганилди. Шундай қилиб буйрак морфологиясида Ўзбекистонлик олимларнинг ҳиссаси катта бўлди. Бу ерда буйрак биринчи марта, филоонтогенез даврларида, турли таъсиротлар таъсирида, турли касалликлар ва нефроэктомияда компенсатор мослашув, регенерация, фильтрация, реабсорбция ва секреция каби катта ҳаётий муаммолар нуқтаи назаридан ўрганилди. Буйрак морфологияси бўйича энг йирик монографиялар Тошкентда яратилди. К. А. Зуфаров, В. М. Гонтмахер ва А. Ю. Юлдашевларнинг она сути оқсилларини чақалоқларда, ичакда пиноцитоз усули билан сўрилиши ва буйракда парчаланиши ҳақидаги 1987 йилда Собиқ Иттифоқдаги 332 сонли кашфиётидир. Бу кашфиёт тиббиётда катта аҳамиятга эга, назарий ва амалий жиҳатдан илмий изланишлар учун янги илм майдонини очиб берди. Тошкентда энг йирик морфолог-нефролог олимлар мактаби вужудга келди. Бу маълумотлар буйрак морфологияси бўйича Ўзбекистон морфологиясининг жаҳон даражасига чиқиб олганлигидан ва катта обрўли мактабга айланганлигидан далолат беради. 1980-йилларда Академик К. А. Зуфаров Собиқ Иттифоқ Академиясида буйрак муаммолари бўйича ишчи гуруҳ раиси бўлиб ишлади. Бу ТошТавТИ гистолог олимларини бу соҳада эришган катта ютуқларидан дарак берса, иккинчидан уларни жаҳон гистологлари томонидан тан олиниши Ўзбекистон гистолог олимларининг тиббиёт фанида ўз ўрнига эга эканлигидан далолат беради. Ўзбекистон тиббиётида юрак қон-томир ва нафас олиш аъзолари гистологиясида эришилган муваффақиятлар Юрак қон-томир тизими гистологияси Ўзбекистонда ХХ аср ўрталарида анча чуқурроқ ўрганилди. 1940-1960 йилларгача бу соҳадаги морфологик

тадқиқотлар асосан мурдаларда олиб борилган ва кўпроқ анатомик йўналишда бўлиб ва умум-гистологик усуллардан фойдаланилган. Мазкур даврларда СамДавТИ ОХТА кафедрасининг асосий илмий йуналиши аъзоларнинг қон томирлари, уларнинг ёшга кўра ўзгаришларини гистологик усулларда ўрганиш бўлган. Жарроҳлик анатомияси ва гистотопографияси нуқтаи назаридан ҳам ўпка, жигар, қон томирлари ва юрак морфологияси ўрганилган. Шу кафедра ходими А. К. Габченко 1967 йилда ўз илмий тадқиқотида ҳомилалик даврида эндокард томонидан ҳосил бўладиган қон томирини (Вьесена-Тебезия томири) чуқур ўрганди ва уни гистологик усуллар билан асослаб, биринчи марта юракда Тебезия-Вьесена томирларининг шаклланиш гистологиясини ишлаб чиқди. А. К. Габченко морфология соҳасидаги хизматлари учун Россия антропологлари академиясига ҳақиқий аъзо этиб сайланди. СамДавТИ гистология кафедрасида эса, юрак клапанларининг қиёсий ҳарактеристикаси, уларнинг шаклланиши ўрганилди ва бир қанча номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди. ТошДавТИ гистология кафедраси лабораторияси қошида юрак гистологиясини ўрганувчи гуруҳ тузилди. Б. К. Саидкариев (1971) томонидан юрак миокарди меъёрда ва бир ўпкаси олинган ҳайвонларда ўрганиб чиқилди. Бу тадқиқотда Ўзбекистонда юракнинг меъёрий гистологияси, кардиомиоцитларнинг ультраструктур тавсифи биринчи маротаба ўрганилди. Бир томонлама пневмоэктомиядан сўнг, юракда кечадиган ўзгаришларни ўрганишда гистологиядан электронмикроскопия, гистохимия, морфометрия усуллари қўлланилди. Юрак гистологиясини ўрганувчи гуруҳда Кардиология илмийтекшириш институтининг ташкил этилиши билан кардиогистология бўйича илмий тадқиқотлар кенг йўлга қўйилди. Бу бир томондан ижтимоий буюртма бўлса, иккинчи томонидан ҳали юрак-қон томирлари тизими морфологиясининг маълум жиҳатлари бўйича маълумотлар етарли эмас, ҳал этилмаган муаммолар кўп эди. Кардиология илмий тадқиқот институтининг

гистопатология лабораторияси ва ТошДавТИ гистология кафедраси лабораториясида юракни ўрганувчи гуруҳнинг илмий изланишларини гистология кафедраси доценти Ш. Б. Иргашев бошқарди. У ўз атрофига бир неча тажрибали кардиолог-гистолог, ангиолог-гистологларни йиғиб, муаммоларни жиддий ўргана бошлади. Маълумки, юрак морфологиясида кардиомиоцитларда кечадиган ҳужайра ичи регенерацияси ва унинг турли ҳолатлардаги хусусиятлари баҳсли муаммолардан ҳисобланарди. Бу регенерацияда иштирок этадиган ҳужайра тузилмалари, органеллалар, митохондрий, саркоплазматик тўр, ҳужайра қобиғи, сарколемма, Т-тизим каби қатор тузилмалар ҳамма жароҳатларда бир хил ўзгармайди ёки регенерацияда бир хил қатнашмайди. Юрак ва қон томирлар гистологияси соҳасидаги ишлар ХХ асрнинг 80- 90 йилларида анча ривож топди ва кардиомиоцитлар бўйича олинган маълумотлар ўта тўлиқ ва мукаммал эди. Чунки, гистоцитологик маълумотлар биокимё усулларида ҳам ўз тасдиғини топганди. Иккинчидан, бу маълумотлар юрак кардиопатияси коррекциясида катта аҳамият касб этди. 1960-1970 йиллардан бошлаб, ТошДавТИ гистология кафедрасида ўпка бўйича илмий тадқиқотлар амалга оширилган. Ўпка морфологиясида умумморфологик, гистохимиявий усуллар анча ривож топди. Гистохимик усуллар орқали ҳужайра ва тўқималарда: метаболитик жараённинг фаоллиги ёки сустлиги, бирон бир моддаметаболитнинг пайдо бўлиши, йўқолиши ёки ҳужайрада узоқ туриб қолиши; тўқима, ҳужайраларда ёшариш ёки қарилик жараёнининг устунлигини аниқлаш мумкин эди. Гистохимиявий усуллар бу даврларда асосан сифат кўрсаткичлари сифатида ишлатилиб, гликоген учун ШИФФ, РНК учун Браше, ДНК учун Фёльен, ёғ учун судан реакциялари кўп ишлатилиб, яхши самара берган. Ўпка соҳасидаги морфологик ишларни тартибга солиш ва бу соҳа морфологиясини ривожлантириш учун профессорлар Ф. Ф. Амиров ва К. А. Зуфаров бир қарорга келдилар. Гистология кафедраси ва унинг лабораторияси қошида ўпкани ўрганувчи гуруҳ ташкил этилди. Ўпка

онтогенезда, пластик жарроҳликларда, ўпканинг бирон қисми олиб ташланган ҳолларда кенг кўламда ўрганила бошланди. Гуруҳга Н. Х. Шомирзаев раҳбарлик қилди. Бу гуруҳда изланувчи Р. К. Қурбонов, Ш. М. Султонов, С. Ходиевлар фаолият қўрсатган. Шу йилларда ўпка морфологиясида бажариладиган ишлар тамомила гистологик йўналишга ўтиб олди. Бунга профессор Ф. Ф. Амировдан сўнг, Н.Х.Шомирзаевнинг гистология кафедрасида узоқ йиллар доцент лавозимида ва кейинчалик ОХТА кафедраси мудири сифатида гистологлар билан бирга ҳамкорликда ишлаши асосий сабаб бўлди. У мудирлик даврида ҳам гистология кафедрасида «ўпкани ўрганувчи» гуруҳга раҳбарлик қилди. Шу даврда ва кейинчалик нафас йўлларида олиб борилган илмий тадқиқотлар бир неча йўналишда олиб борилди. Масалан: меъёрда ва тажрибавий касалликларда, турли ҳажмдаги пневмоэктомиядан сўнг қолган ўпкада ва юракда кечадиган компенсатор-мослашув жараёнлари ва бу жараёнларнинг гистологик асосларини ўрганиш; ўпка касалликларида жаррохлик муолажалари ва бу муолажалардан сўнг ўпкадаги гистогенез жараёнлар; ўпка ателектази ва реаэрация шароитида ўпкада бўладиган гистологик ўзгаришлар; сурункали пневмония гистологияси; ўпка касалликлари коррекцияси гистологияси ва бошқалар эди. Бу йўналишларда олиб борилган изланишларда ТошДавТИнинг гистология кафедрасида қўлланиб келинаётган барча морфологик, биохимик, биофизик усуллар қўлланилди. Ўпка ателектази ва ателектаздан кейинги реаэрация қилинган ўпка морфологияси Ш. М. Султанов (1970), Х. С. Ходиев (1973) томонидан чуқур ўрганилди. Бу соҳада биринчи марта электронмикроскопия усули қўлланилди. Ателектаз ва реаэрациядан кейин ҳам бир йилгача муддатда олинган маълумотлар ателектаз ва реаэрация даврида алвеолалараро томирлар, тўқима ва ундаги макрофагларда кечадиган ўзгаришлар, перибронхиал ва периваскуляр склероз хусусиятлари кўрсатилди, ўпкада кечаётган компенсатор-мослашув жараёнларининг муддатлари белгиланди. Ателектаз даврида ўпканинг майда ва йирик қон

томирларидаги ўзгаришлар ҳам А. Х. Саидов (1978) томонидан талаб даражасида ўрганилди. Пульмоноэктомиядан сўнг қолган ўпкадаги компенсатор-мослашув ўзгаришлар жараёни Р. К. Қурбоновнинг (1973) илмий ишларида морфологик ва функционал усуллар билан ўрганилди. 1973 йилда Н. Х. Шомирзаев докторлик диссертациясини ҳимоя қилади. Бу илмий тадқиқотда биринчи марта ўпкада кечадиган жараёнларга компенсатор-мослашув нуқтаи назаридан ёндошилди. Ўпка тўқималарида кечадиган компенсатор-мослашув жараёнларининг асослари оддий морфологик усуллардан тортиб, то электронмикроскопик даражасигача ўрганилди. Бу ишга Москвалик олим морфолог академик В. В. Серов ва академик В. В. Воҳидовлар юқори баҳо бердилар ва Тошкентда топанатом ва гистологлар ҳамкорлигида ўпка морфологияси бўйича янги илмий мактаб яратилаётганлиги таъкидлаб ўтилди. 1970-1990-йилларда ўпка гистологияси соҳаси яна ҳам ривожланди, жуда кўп ёш олимлар жалб қилинди. Ўпка ателактази динамикаси ва унинг реаэрация муаммолари: патологик ҳолларда маълум қисми олиб ташланган (пульмонэктомия, лобэктомия) ўпканинг функционал-метаболик ва структуравий хусусиятлари: сурфактант дефицит ҳолатлар ва уларни даволаш: ўпкада ёғлар метаболизми: ўпка артериал гипертензиясини жарроҳлик усуллари билан даволашда сўрилиб кетувчи янги иплар ва полимер материалларни синаш ва амалиётда қўллаш устида ишлар олиб борилди. Клиник ҳолатларда кўп қўлланиладиган пневмоэктомиядан сўнг, албатта қолган ўпкада структур-функционал ўзгаришлар рўй берди, сурункали ўпка етишмовчиликлари пайдо бўлади. Бу ҳолатларда газ алмашинуви кечадиган альвеола деворида ҳужайравий ва субҳужайравий ўзгаришлар катта ахамият касб этади. Бу жараёнда альвеола деворидаги альвеолоцитлар, ҳаво-қон тўсиғи, ўпкамакрофаглари катта роль ўйнайдилар. Шу тузилмалардаги декомпенсация аломатлари умумий ўпка етишмовчилигига асос бўлиши аниқланди.

Шундай қилиб айтадиган бўлсак, Ўзбекистонда гистологик пульмонология кечроқ ривож топсада, 1990-йилларга келиб ўз ривожланиш ва мавқеи жиҳатдан морфологиянинг бошқа соҳалари билан тенглашиб олди. Ўпка морфологиясини ўрганишда анатомлар ва гистологлар хамкорлиги катта роль уйнади, қўйилган мақсад ва вазифаларни чуқурроқ ўрганишни тақозо этди. Энг муҳими, анатомик ва жарроҳлик йўналишларда гистологик усулларнинг кенг қўлланилиши катта ютуқларга олиб келди.

Адабиётлар рўйхати : 1. Абдуллаев А. А. Академия Хорезм-шаха Мамуна в Хорезме. Знаменитые ученые медики древнего Хорезма. //Мед. журнал Узбекистана. - 1971. - №8 - 1972. – 57-59 с. 2. Абдуллаев А. А. Очерки истории развития медицины в Хорезме. - Ташкент, Медицина. - 1980. - 162 с. 3. Абдуллаев А. А. Исмоил Журжоний ва Умар Чағминий қадимги Хоразмнинг машҳур олимлари.- Ташкент. – Медицина. - 1972. - 125 с. 4. Абдуллаев С. П. Структурно-функциональные особенности печени при экспериментальном уменьшении массы почек: Автореф.... канд. мед. наук. – Т., 1989. - 18 с. 5. Абдураимов А. Морфо-функциональные особенности слизистой оболочки желудка щенят при естественном и искусственном вскармливании в раннем постнатальном онтогенезе: Автореф...... канд. мед. наук. – Т., 1995. – 18 с. - Абдурахманов М. Структурные основы иммуно-эндокринных взаимоотношений при хроническом гелиотринном гепатите и некоторые пути их коррекции: Автореф. … док. мед. наук. - Т., 2002. 40 с. 6. Абдураимов Д. А. Пострадиационные изменения в нервных элементах языка после воздействия рентгеновых лучей и радиактивного цезия: Автореф.... канд. мед. наук..- Т., 1966. -18 с. 7. Абдуллахўжаева М. С. Ҳаракат анализаторининг гистохимияси: Автореф.... канд. мед. наук. – М., 1960. – 18 с. 8. Абу Али ибн Сино. “Канон врачебной науки”. 2-е издание. - Ташкент; Фан, 1981. кн. 1: 1982 кн.III; т.I. 1980 кн. III. т. II 1980 кн.IV. 1980, кн. IV. 9. Алимходжаева П. Р. Кровь и кроветворение птиц в различные сезоны года и под влиянием облучения: Автореф....канд. биол. наук..- Т., 1971. - 20 с.

O'xshashlar

Ўзбекистон ҳудудидаги тиббиётда микроскоп кашф қилингандан кейинги даврда гистология фанининг шаклланиши ва ривожланиши (1920 - 1960 йй.)

Мовароуннаҳр тиббиётида микроскоп кашф қилингунча қадар бўлган даврда гистология фанининг шаклланиши (X-XIX асрлар)

Ўзбекистон тиббиётида мустақиллик йилларида гистология фанининг ютуқлари ва унинг истиқболлари

Умумий цитология

Умумий гистология. Эпителий ва қон тўқималари