Ўзбекистон тиббиётида мустақиллик йилларида гистология фанининг ютуқлари ва унинг истиқболлари - Tibbiyot - Referatlar

Ўзбекистон тиббиётида мустақиллик йилларида гистология фанининг ютуқлари ва унинг истиқболлари

Yuklangan vaqt:

04.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

265 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон тиббиётида мустақиллик йилларида гистология фанининг ютуқлари ва унинг истиқболлари Давлатимиз мустақилликка эришгач, бошланғич даврларда тиббий- морфологик фанлар тараққиётида, хусусан гистология фани соҳасида қатор ўзгаришлар юз берди. Албатта бу ўзгаришлар негизида қатор сабаблар бор эди: 1. Собиқ Иттифоқ даврида ҳамма тиббий фанлар қатори, морфологик фанлар ҳам маълум даражада Москва томонидан бошқарилиб турилар, Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошида фанлар бўйича секциялар бўлиб, улар ўқув ишлари бўйича услубий марказ ҳисобланарди. Ҳамма ўқув дастурлари Москвада тузилар ва шу марказлар томонидан тасдиқдан ўтар эди. Илмий ишлар бўйича Иттифоқ анатомлари, гистологлари, эмбриологларининг жамияти бўлиб, у ҳар 4 йилда бир съезд чақирар, бу съездларда морфологик муаммолар маълум даражада ечилар ва янги муаммолар қўйилар эди. Бу жамият ҳам бошқарув ролини бажарар эди. Иттифоқ Фанлар Академияси, Тиббиёт Фанлари Академиялари ҳам турли муаммоли ва ишчи комиссиялар орқали морфологик фанларни (бошқа фанлар ҳам шундай эди) бошқариб турарди. Республикада Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Республика Фанлар Академияси ҳам Москвага бўйсунар эди. Бу жиҳатлар Мустақиллик йиллари бошида бирданига йўқ бўлди. Бу эса, тиббий морфологик фанларга маълум даражада таъсир этди. 2. Тиббиёт институтларига қабул камайди. ТошДавТИ дан IIТошДавТИ ажралиб чиқди. Бухорода мустақил тиббиёт институти ва учта вилоятда (Қорақалпоғистон, Фарғона, Хоразм) тиббиёт институтларининг янги филиаллари очилди. Морфология соҳасида ишлаб турган жамоалар табиий равишда янги институтларга бўлиндилар. Бу ҳолат эса мўлжалланган илмий ишларнинг ечимига салбий таъсир эта бошлади. Кадрларнинг тарқалиши, марказий тиббиёт институтларида қабулнинг камайиши

оқибатида айрим, илмли кишилар, педагоглар кетиб қолишди, бу ҳам бошланғич даврда илмнинг ривожига салбий таъсир кўрсатди. 3. Гисто-морфологик изланишлар учун ноёб реактивлар керак бўлади. Ўша даврларда реактивлар асосан Россиядан ёки Россия орқали чет элдан олинарди. Бошланғич даврларда айрим кафедра, лабораторияларда аста-секин реактивларнинг танқислиги, уларни топишнинг қийинлиги бошланди, бу танқисликлар ҳали ҳам давом этиб келмоқда. 4. Адабиёт танқислиги ҳам пайдо бўла бошлади. Унинг устига дастлабки даврларда марказий журналларда мақолалар чоп этиш, ҳимоя қилиш ҳам қийинлашди. 1990-1992 йилларда фақат Москва, Қозон, Новосибирск шаҳарларида ҳимоя қилиш имконияти бор эди. Олий Аттестация Комиссияси фақат Москвада ўтирар эди. Лекин шундай қийинчиликларга қарамай, морфолог олимларимиз ўзларининг ватанпарварлик, содиқлик туйғуларини кўрсата бошладилар. Кичик нуқталарда ҳам, катта нуқталарда ҳам илмфан тараққиётини сақлаб қолиш, аввалги даражадан пастга туширмаслик, яна ҳам ёшариш ғоялари одамларда кучли эди. Ўсаётган олимларнинг иштиёқларини сусайтирмаслик мақсадида Республикада биринчи галда махсус илмий кенгашлар барпо этилди, Республика Олий Аттестация Комиссияси тузилди. 1990-1991 йиллардаги энг қийин аҳвол, яъни ҳимоя ишларида навбат кутишга барҳам берилди. Биокимё институтида, I-ТошДавТИда гистология, цитология, эмбриология, одам анатомияси, одам физиологияси, патанатомия фанлари бўйича махсус кенгашлар иш бошлади. I-ТошДавТИда академик К. А. Зуфаров раис этиб тайинланди. Кейинчалик, бу илмий кенгаш патфизиология, гистология, аллергология ва иммунологияни ҳам ўз ичига олган ҳолда II-ТошДавТИда ташкил этилди ва ҳозирда ҳам Тошкент Тиббиёт академиясида фаолият кўрсатиб келмоқда (Ўша даврдаги уч-шаҳарга Москва, Киев, Новосибирск шаҳарларига ҳимоя учун бориш барҳам топди). Иккинчидан, Москва ва Россиянинг бошқа шаҳарлари билан илмий боғланган жамоалар кам қолган бўлсада, энди Москва билан алоқа узилса

нима бўлади, хорижга қандай чиқамиз деб оҳ уришга кўп ҳам ҳожат қолмаганди. Чунки, 1970-1980 йилдаёқ Ўзбекистонда мустақил морфология мактаби пайдо бўлганди, унинг обрўси баланд, илдизлари чуқур эди. Шунинг учун ҳам энди Ўзбекистон тўғридантўғри четдан таклифнома олиб, ўзи мустақил четга чиқа бошлади. Тўғри, мустақилликка ўтиш даврида Ўзбекистонда кўп илм соҳалари энди қийналиб қолади, деган тахминлар бор эди. Кутилгандек бўлмади. Айрим соҳаларда бир-икки йил узилиш бўлсада, улар ўзларини тез тиклаб олдилар ва ҳатто олдинги даражадан ўзиб ҳам кетдилар, энг катта ютуқ томонлари, янги илмий йўналишлар пайдо бўлдики, улар бироз чўкиб турган бошқа соҳаларни қоплаб ҳам кетди. Масалан, янги ташкил этилган II- ТошДавТИ гистология кафедрасида иммуногистология янги қирраларда, янги йўналишларда катта ривож топди ва айниқса иммунологияни янги маълумотлар билан бойитиб юборди. I-ТошДавТИ гистология кафедрасида ҳам маҳаллий иммунитет ҳақида кўп ишлар қилинди. Шунинг учун мустақиллик йилларида устувор йўналишлардан бири иммуногистология бўлди. 1991-2010 йилларда иммун аъзолар турли ҳайвонларда ёшга кўра ҳам, беморларда ҳам тўлиқ ўрганилди, иммун аъзолардан маҳаллий иммунитетда катта роль ўйновчи лимфа тугунлари электронмикроскопик даражада турли ёшдаги ҳайвонларда кўриб чиқилди. Ҳужайравий ва гуморал иммунитет ривожидаги микроблар ва уларнинг роли, овқатланишнинг аҳамияти каби янги йўналишлар пайдо бўлди ва бу билан уч бошқарув тизимининг (нерв, эндокрин, иммун) морфологик асослари Тошкентда тўлиқ ўз ечимини топди десак бўлади. Бу ишлар асосан I-ва II-ТошДавТИ нинг гистология, кафедраларида бажарилди. II-ТошДавТИ гистология кафедрасида (аслида бу кафедра ходимлари I- ТошДавТИ гистология кафедрасидан ўтишган, кафедра мудири К.А.Зуфаров қўлида номзодлик ва докторлик ҳимоясини қилган ва буюк устоздан кўп ўгит олиб, аслида унинг ғояларини давом эттирдилар ва янги кадрлар

тайёрладилар) иммуноморфология бўйича Республикада янги илмий йўналишлар шакллана бошлади. Бу йўналишлар биргина қондаги иммуноцитларни ўрганмай, балки иммун аъзоларни тўлиқ ўрганиб чиқди, иммун тизимда аъзолараро муносабатлар энг замонавий усулларда ўрганилди, кейинги босқич, тизимлараро ўрганиш бўлди, яъни иммун ва жинсий тизим, иммун ва эндокрин тизим муносабатлари бўйича заминий ишлар бажарилди. Айниқса, иммун тизимда тимус, талоқ, лимфа тугунлар роли қиёсий даражада батафсил ишлаб чиқилди. Портал гипертензия, гиперспленизмда қўлланиладиган спленэктомия роли иммун жиҳатдан асосланди. Ҳар бир иммун аъзо роли аниқ кўрсатилди ва қайси аъзодан олинадиган иммун препаратлари самарали эканлиги белгилаб берилди (М. С. Рахматова 1999; М. М. Маҳмудова 2004; А. Х. Мухаммеджанов 2004; М.Р.Тиллабоев 2004). Гипер- ва гипотиреозда жинсий тизим фаолиятининг бузилиши ҳам илмий асосланди. Клиник эндокринология, сексопатология учун илмий янгилик пайдо бўлди. Дунёда энг кўп тарқалган сурункали гепатит кўпроқ вирусли гепатитлар, ундан кейин токсик гепатитлар ва бошқа ҳазм аъзолари касалликлари асоратидан келиб чиқади. Сурункали гепатит иккиламчи иммунодефицитни келтириб чиқарадими ёки аксинчами, ҳозирги кунда бунга тўлиқ жавоб йўқ. Лекин бу икки ҳолат муносабатлари гистолог олимлар томонидан чуқур ўрганилмоқда. Хўш, сурункали гепатитда талоқ олиб ташланса нима бўлади. Чунки, жарроҳликда гиперспленизм, портал гипертензияда спленэктомия кўп қўлланилади. Бу саволга жавоб А.Х. Муҳаммеджонов (2004) ишларида тўлиқ келтирилди. Юқоридаги ишларда иммун тизимда аъзолараро ва жигариммун тизим муносабатлари ўрганилган бўлса, бошқа изланишларда иммун ва эндокрин (икки бошқарув тизим) муносабатлари жигарнинг сурункали касаллигида қандай бўлади, деган саволга жавоб ахтарилди. Бу муаммо М. Абдурахмонов томонидан (2002) ишларида ҳал бўлди. Олимнинг кўрсатишича, сурункали

гепатит шароитида иммун ва эндокрин тизим (айниқса гипофиз, буйрак усти безлари) га ўзгача муносабатда бўладилар. М. Р. Тиллабоев томонидан (2004) илк бор, каламушларда препубертат даврида чақирилган тажрибавий гипо-ва гипертиреоз ҳолатларида уруғдоннинг генератив ва эндокрин фаолиятидаги структур ва функционал ўзгаришларни ўрганди. Препубертат даврида чақирилган қалқонсимон без дисфукциялари балоғат даврига келиб, уруғдондаги сперматогенез жараёнига ва эндокрин фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши аниқланди. Иммуногистологияда маҳаллий иммунитетни ўрганиш, бу структур- функционал даражада маҳаллий идора роли ҳақидаги заминий тушунчаларни бойитади. Бу борада Ф. Х. Азизова (2002) нинг ишлари (бу иш I-ТошДавТИ ва II-ТошДавТИ гистология кафедраларида бажарилди) диққатга сазовордир. Бу иш онтогенетик гистоиммуногенезга бориб тақалади. Тадқиқотлар чақалоқликдан то етуклик давригача бўлган оқ каламушларда олиб борилди. Ингичка ичакнинг иммун тизими морфология, морфометрия, радиоавтография ва электронмикроскопия усуллари ёрдамида ўрганилди. Ингичка ичакнинг иммун тизими асосий уч компонентдан-ичак шиллиқ пардаси, Пейер пилакчалари ва мезэнтериал лимфа тугунларидан иборат бўлиб, уларнинг ўзаро ҳамжиҳат фаолият кўрсатишигина ичакда иммун гомеостазини таъминлайди. Янги туғилган чақалоқларда ингичка ичак иммун тизимининг ҳали тўла ривожланмаганлиги, унинг постнатал такомиллашуви даврий характерга эга бўлиб, гўдак организмининг озиқланиш турига бевосита боғлиқ эканлиги аниқланди. I-ТошДавТИ гистология кафедрасида ҳазм аъзолари турли қисмларининг (ошқозон, ингичка ва йўғон ичаклар) ўзаро структурфункционал муносабатлари мустақиллик йилларида яна ҳам чуқурроқ ва янги қирраларда ўрганилди. Ингичка ичакнинг катта ҳажмдаги (субтотал) резекцияларида йўғон ичакнинг функционал ҳолати, айниқса ёнбош ичакнинг Баугинев қопқоғига қўшиб резекция қилингандаги ҳолати фақат Тошкент гистологлари томондан маромига етказиб ўрганилди деса

бўлади, чунки мақсадга адекват ҳолда жуда кўп гистоцитологик, рентгенологик, радиологик усуллар қўлланилди. Бу ишлар А. П. Парпиевнинг (1994) докторлик диссертациясида ёритилди. Ишда йўғон ичак шиллиқ қаватининг функционал морфологияси оқ каламушларда икки хил тажриба орқали ўрганилди. Икки хил тажрибада ҳам йўғон ичак шиллиқ қаватидаги компенсатор- мослашув жараёнларининг кетма-кет келиши ва бу жараёнларнинг бир неча босқичлардан иборатлиги кўрсатилди. Энг муҳими, компенсатор-мослашув жараёнларининг ҳужайра ва субҳужайравий асослари аниқланди. Ю. Нишоновнинг (1997) докторлик иши А. Парпиев ишини давомидек бўлиб чиқсада, аксинча, бу ишда йўғон ичак резекцияларида ингичка ичак ўрганилди. Тажрибада йўғон ичак олиб ташлангандан сўнг, ингичка ичакдаги мослашув жараёнларининг морфологик ва функционал асослари 518 та оқ каламушларда кўриб чиқилди. Олиб борилган тадқиқотлар орқали морфофункционал ва морфометрик кўрсаткичларга ҳамда ички қон томирларининг тақсимланишига қараб ичак деворида тўрт соҳа: ичак тутқичи соҳаси, тутқич қаршисидаги ва икки ён соҳалар тафовут қилинди. Ичак деворининг икки ён соҳаси соҳалар орасида энг юқори функционал ва мослашув хусусиятларига эга эканлиги аниқланди. Ичаклар гистологияси I-ТошДавТИ гистология кафедрасида 1960- йиллардан бери ўрганилиб келинади. Тўғри, ичаклар аввал филоонтогенезда, кейин турли хил жарроҳлик муолажаларида юқумли касалликлар моделларида, кейинчалик табиий ва сунъий овқатланишда ўрганилди. Йиллар ўтиб борган сари, ичакларнинг ошқозон, жигар, тери, оғиз бўшлиғи, буйрак касалликларига ҳам функционал жиҳатдан алоқадорлиги ҳам аниқланиб келинмоқда. Бу борада А. Юлдашев, Г. Б. Исломовалар иши (1994) диққатга сазовордир. Бу ишда табиий ва сунъий овқатланишда ингичка ичак морфологияси, ичак тузилмалари морфометрияси ва микрофлораси аниқланди ва мукаммал хулосалар қилинди. Сунъий

овқатланиш ичак (постнатал) тараққиётига ҳар томонлама салбий таъсир этиши асосланди. Ишнинг муҳим илмий-амалий аҳамиятларидан бири, сунъий овқатлантиришда келиб чиқадиган дисбактериоз, буйракдаги асоратлар илмий асосланди. Дисбактериознинг олдини олиш учун махсус ўзида кучсизлантирилган микроблар тутувчи (лактобактерин, бактериум, бифидум) препаратларни бериш лозимлиги уқтириб ўтилди. Ингичка ичак постнатал тараққиётида иммунжараён, эпителий ва бириктирувчи тўқималар, лимфоцитлар ва эпителий муносабатлари бўйича 1998 йилдан гистология кафедрасига мудирлик қилиб келаётган профессор А. Юлдашев ўзининг қатор мақолаларини эълон қилди. Мустақиллик йилларида ошқозон АПУД тизими, табиий ва сунъий овқатланишда ошқозонда кечадиган ўзгаришлар янада чуқурроқ ўрганилди. К. А. Зуфаров вафотидан сўнг, кафедра қошидаги муаммоли клиник экспериментал биофизик лабораторияга профессор Қ. И. Расулев раҳбарлик қила бошлади. Лаборатория мавқеини сақлаб қолиши ва ишни давом эттириши учун собиқ I-ТошДавТИ ректори академик Т. О. Даминов ташаббуси билан лаборатория хоналари қайта таъмирланди. Ҳозирда лаборатория ходимлари асосан ошқозон ва ичак гистологияси бўйича грант асосида изланиш олиб бормоқдалар. Мустақиллик йилларида Самарқанд олимлари ҳам ҳазм аъзоларида эндокрин хужайралар, АПУД тизимининг хусусиятлари, локализацияси, зичлиги, адрен-ва холинэргик нерв тизимига боғлиқлиги ва уларнинг муносабатлари, бу муносабатларнинг эса, овқатланишга боғлиқлигини ўрганишни давом эттирмоқдалар. СамДавТИ гистология кафедраси мудири профессор Т. Деҳқонов раҳбарлигида Х. Х. Бойқўзиев (1994) бу масалаларни филогенезда, оч қолганда ва ядохимикат карбофос таъсирида ўрганди. Ушбу изланишда одам ва овқатланиш шароити ҳар хил бўлган баъзи сут эмизувчи ҳайвонларнинг ошқозон туби деворининг тузилиши, нерв ва эндокрин аппаратининг солиштирма морфологияси, бу тузилмаларнинг ўзаро

морфологик ва морфометрик муносабати меъёрда ҳамда баъзи бир экспериментал таъсирларда ўрганилди. Овқатланиш шароити ҳар хил бўлган баъзи сут эмизувчи ҳайвонлар ошқозони деворининг умумий тузилиши, қаватларининг қалинлиги ва хусусий безларининг жойлашуви, зичлиги, уларнинг овқатланиш турига боғлиқлиги маълум бўлди. П. Ю. Юнусхожаев (1992) қандли диабет касалида ошқозон ости бези микроциркуляция томирларидаги ўзгаришларнинг ва бу ўзгаришларни диамикрон препарати билан коррекция қилиш масаласини профессор Б. А. Хидоятов раҳбарлигида ўрганиб чиқди. Бу ишда биринчи бор ошқозон ости бези экзокрин ва эндокрин қисмлари томирларидаги фарқлар кўрсатилди. Гап шундаки, оролчаларда йиғувчи венулалар йўқлиги аниқланди. Диабет касаллигида микроангиопатия, капиллярлар деворида эндотелийнинг жароҳатланиши, эритроцит, тромбоцит агрегатларининг «Тангачалар столбчаси» шаклида ҳосил бўлиши капилляр тешикларининг беркилишига олиб келиши асослаб берилди. Ушбу изланиш шуни кўрсатдики, диамикрон препарати қоннинг реологиясини яхшилайди, антиангиопатик таъсир кўрсатади. I-ТошДавТИ гистология кафедраси ва ЎзР ССВ Тиббий реабилитация ва физиотерапия илмий текшириш институтида жигарга токсик моддаларни (фосфоорганик пестицидлар ва хлорорганик пестицидлар) нинг сурункали таъсирида жигардаги ўзгаришлар ва бу ўзгаришларни физиотерапевтик даволашдаги самаралар Т. К. Нажмуддинов (1992) ишларида гистологик жиҳатдан асослаб берилди. Хлор ва фосфоорганик пестицидлар билан сурункали заҳарланганда жигар тўқималарида гемодинамик ўзгаришлар, гепатоцитларнинг оқсил ва баллон дистрофияси, некроз ва некробиоз ҳолатлари учрайди. Шулар қаторида кўп ядроли йирик гепатоцитлар ҳамда бўлинаётган ҳужайралар сони кўпаяди. Бу регенерациянинг кучайишидан далолатдир. Бу ўзгаришлар жигар ҳужайраларининг тикланиши, янги шароитга мослашиш қобилиятини кўрсатади. Заҳарли моддалар таъсирида

митохондрийлар шишади. Гольджи мажмуасининг фаолияти сусаяди, ўт каналчалари атрофида лизосомалар сони ортади. Тиббий балчиқ, ультратовуш, балчиқли ва дорили ионофорез биргина жигарда эмас, балки бўғинларда, ички аъзоларда тери ва тоғай тўқималарининг ҳужайраларида ижобий ўзгаришлар чақиради. Э. О.Турсунов (1991) томонидан ТошПТИ да гепатобилиар тизим тўлалигича пестицидлар, фозалон, келтан, трефлан таъсирида ўрганилди, «Пестицидлар таъсирида гепатобилиар тизимнинг структурфункционал тавсифи» мавзусида докторлик ишида турли заҳарли химикатлар билан заҳарланганда жигарда содир бўладиган морфоцитологик ўзгаришлар, ўт алмашинуви, жигарда фибрознинг пайдо бўлиш механизмларини, заҳарли химикатларнинг ўт йўлларига таъсири ва ниҳоят, токсик гепатитларни янги биокомплекслар билан даволаш усули ишлаб чиқилди. Изланувчи биринчи бор хлорорганик, фосфоорганик, нитропрепаратлар билан ўткир, сурункали ва кетма-кет заҳарланганда жигарда бўладиган морфологик ўзгаришларнинг фарқларини кўрсатиб берди, ўт кислоталари кам ажралганда заҳарли моддалар таъсирининг кучайишини, ўт кислоталари айниқса ди-ва триоксидли ўт кислоталарининг заҳарли моддаларни ўзларига конъюгация қилиб, жигардан олиб чиқиб кетишларини аниқлади. Бажарилган ишнинг маълум фоизи Россия ФА Цитология институтида олиб борилди ва қилинган бу ишга институт олимлари катта баҳо бердилар. Кафедрада аспирант У. А. Атажонов (2000) буйрак-тош касаллигида (БТК) тажрибада ва беморларда (биоптатларда) ошқозон шиллиқ пардасидаги ўзгаришларни ўрганди Бу ҳимоя ишида ошқозонда БТК да диффуз гастрит, ошқозон яраларининг структур механизмлари очиб берилди, яъни Н + ионларини секрет қилувчи париетал ҳужайраларининг гиперплазияси ва шу билан бирга уларнинг деструкцияси кўрсатилди. Бу ишда буйракдагидек, ошқозонда ҳам париетал ҳужайраларнинг А ва В типлари биринчи бор электронмикроскопик изланишлар орқали аниқланди. Бир вақтда ошқозондаги ўзгаришларни метоболизмга таъсир кўрсатувчи

дорилар билан даволаш морфологияси ҳам асослаб берилди. Ишнинг энг муҳим томонларидан бири, БТК да кечадиган гастритларнинг структур механизмлари ҳам беморларда, ҳам тажрибада биринчи бор кўрсатилди. Мустақиллик йилларида олиб борилган қатор изланишларда касалликлар моделида дориларнинг таъсири гистологик усулларда ўрганилди. I-ТошДавТИ Марказий Илмий Текшириш лабораториясида М.Т. Сулаймонова (1994) ишларида сурункали токсик гепатит касалига дучор этилган ҳайвонларда 12 бармоқли, оч ва ёнбош ичаклар шиллиқ пардасида касаллик бошлангандан 40,60 ва 90 кун ўтгач рўй берган ўзгаришлар ўрганилган. Текширишлар умумморфологик, гистохимик, морфометрик ва электронмикроскопик усуллар билан олиб борилган. Жигар морфологияси бўйича заминий фикрларни ўртага гистолог- анатом Ф. Н. Баходиров ташлади. У ўз устозлари анатом Р. Э. Худойбердиев ва К. А. Зуфаровлар билан бирга жигарда микроциркулятор ҳавза ва бўлакчалар орасидаги муносабатни меъёрда ва жигар резекциясидан сўнг ўрганди (1974-1990). Кейинчалик у ўз шогирдлари Ф. Х. Олимхўжаев (1997), В. А. Шевердин (1997) билан онтогенезда ва жигар резекциясида жигар томирлари ва микроциркулятор оқимининг ўзгаришларини ўрганди. Бу изланишлар самарали натижалар берди ва жигар морфологиясига қатор янгиликлар олиб келди. Республика ФА Биокимё институтида ҳам жигар морфологиясига бағишланган чуқур назарий ва амалий ахамиятга эга бўлган ишлар қилинди. Бу ишларнинг цитологик қиммати жуда катта бўлиб, дунё стандартларига мос эди. Г. Т. Шамсутдинова (1991) томонидан нурланган ҳайвонлар ҳомиласи жигарида ва постнатал онтогенезда, нурланиш ва турли ядохимикатлар таъсирида гепатоцитлар ядроси ва унинг қобиғида бўладиган структурфункционал ўзгаришлар аниқланди. Бу изланишларда эмбриогенезнинг 3-куни энг радиосезирлик муддат эканлиги, ядродан РНК транспортининг камайиши, ядро-цитоплазматик муносабатларда қатнашадиган ферментлар фаоллигининг радиация дозасига боғлиқлиги

кўрсатилди. Туғилгандан кейин бир йил мобайнида каламуш гепатоцитларидаги юз берган цитологик ўзгаришлар, липидларнинг пероксид оксидланиши, мембранага боғланган ферментлар ҳамда РНК нинг ядродан гепатоцит цитоплазмасига ўтиши ўрганилди. 1-ТошДавТИ гистология кафедрасида ўт йўллари тошкасалликларида олинган материаллар-биоптатларда (биоптатларни доцент В.В.Киселёв олган) ва тажрибада (умумий ўт йўли боғланганда) жигар морфологияси, обтурация вақтида сариқликнинг келиб чиқиш сабаблари чуқур ўрганилди ва қатор амалий таклифлар киритилди: ўттош касаллигида обтурацион сариқлик асорати пайдо бўлгандан сўнг 20 кундан кўп вақт ўтганда, албатта касалларда жигар етишмовчилиги мавжуд бўлади; жигарнинг ички ва ташқи лимфатик системаси жигар функциясининг тикланишида, ўт гипертензиясини камайтиришда, токсик моддаларни чиқариб юборишда қатнашади, шунинг учун перихоледох жойлашган лимфатик тугунчаларни жарроҳлик муолажаси вақтида сақлаш лозим; жарроҳлик муолажаси учун энг оптимал вақт, обтурацион сариқлик пайдо бўлган биринчи декада ҳисобланади. Бу ишни бажарган А. Ф. Садриддинов (1993) шу маълумотлар билан чекланмай, бу мавзуни 2000 йилларгача ўрганди ва Россия марказий журналларида қатор мақолалар чоп этди, жигар циррозининг морфогенези ўтнинг билиар трактдан қонга ўтиш босқичларини, жигар қон томирдаги ўзгаришларни, синусоидал ҳужайралар муносабатлари тутган ролни тўлиқ кўрсатиб берди. Бу унинг докторлик диссертациясида ёркин ифодасини топди. З. Б. Ботирова (1991) сурункали пневмония касаллигининг пневмококк микробларини юбориш йўли билан чақирди ва бу касалликда ўпка морфологиясини замонавий усуллар билан ўрганиб чиқди. Олима ўпка тўқимасини биринчи бор янгича усулда ёндошган ҳолда ўрганди, айниқса маҳаллий иммунитет механизмларини чуқур ўрганди, натижада қатор қонуниятлар маълум бўлди. Кафедра ходимлари Х. Х. Мирзажонов (1991), Б.

Р. Бобожонов (1991), У. Э. Бегалиев (1991), ўпка жарроҳлигига морфология фанини олиб кирдилар ва бу билан кўп муаммоларни ҳал қилдилар. Р. Ж. Усмонов (1991) нинг докторлик ишларида пневмоэктомиядан сўнг қолган ўпкада чуқур морфологик изланишлар олиб борилди, аэрогематик тўсиқ, строма ҳужайраларининг ультраструктураси, ЛПО, ёғлар метаболизми ўрганилди. Бу изланишлар даволаш ишлари билан бирга олиб борилди ва шу асосда амалий пульмонологияга қимматли тавсиялар берилди. Кафедра ходимлари республикада биринчилардан бўлиб, ўпка ва ҳазм найида ўтказиладиган жарроҳлик муолажаларида, акушерлик ва гинекологияда пахта целлюлозаси асосида республикамизда олинган жарроҳлик тикув ипларининг (кацелон, окцелон, кацеллон-вх, биолан) тўқималарга таъсирини ўргандилар. Натижаларга кўра, бу ипларнинг бир неча хили амалиётга таклиф этилди. Бу билан республикамизда жарроҳлик тикув иплари муаммоларини ечишга катта ёрдам берилди. Буйрак гистофизиологияси Ўзбекистон гистологларининг эътибор марказидаги мавзу ҳисобланади. Мустақиллик йилларида бу соҳадаги ишлар асосан академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида турли йўналишда олиб борилди. Постнатал онтогенезда буйракда кечадиган компенсатор гипертрофия ва компенсатор-мослашув жараёнлари масалалари бўйича З. З. Саъдуллаев (1992), С. Д. Юлдашев (1993), Т. Рузиев (1993) докторлик диссертацияларини ҳимоя қилдилар. З. З. Саъдуллаев (1992) ишларини буйрак цитофизиологиясига бағишланган десак бўлади чунки, бу ерда асосий ўрганилган объект нефрон ҳужайралари ҳисобланади. Маълумки, постнатал онтогенезда эрта босқичда буйракда ҳужайралар пролиферацияси устун бўлса, кейинчалик устунлик гипертрофияга ўтади. Шу икки жараён буйрак ўсишини ташкил этади. Шу жиҳатдан буйракни онтогенезнинг турли даврларида ўрганиш катта аҳамият касб этади. Буйракнинг компенсатор ўсиши асосида нефронларнинг ва қолган аъзо гипертрофиясини келтириб чиқарувчи ҳужайра ва ҳужайра ички

тузилмаларининг гиперплазия ва гипертрофияси ётади. Бу механизмлар босқичма-босқич даврий равишда кечар экан, жараён тараққиётида қуйидаги учта давр ажратилади (С. Д. Юлдашев 1993): 1. Аъзо гипертрофиясининг ривожлана бошлаш даври. Бу давр тузилмалар фаолиятининг синхронланиши, органеллалар фаолиятининг кучланиши, оқсил, РНК, ДНК синтезларининг фаоллашиши, эпителий пролиферациясининг ошиши ва ҳужайралар ўлчамлари ўзгармаган ҳолда уларнинг массалари ўсиши билан тавсифланади (дастлабки 7-10 кун). 2. Аъзонинг сезиларли гипертрофия даври. Структур элементлари, ультратузилмаларининг гипетрофияси ва гиперплазияси асосида буйракнинг гипертрофиялашуви билан тавсифланади (10-30 кун). 3. Структур-фаолият кўрсаткичларининг нисбатан барқарор даври (30 кундан бошлаб). Р. О. Муратов (1993) ишларидан шу нарса аниқландики, сут эмизувчилар буйракларининг йиғувчи найлари иккиламчи сийдик ҳосил бўлишида асосий ва сўнгги нуқта ҳисобланади. Қондаги калий ионлари мувозанатининг бузилиши йиғувчи найларнинг бош ва киритма хужайралар сонининг бир-бирига нисбатан ўзгаришларига олиб келади. E. Т. Мухитдинов (1995) нинг ишларида 140 зотсиз, 120-140 г оғирликдаги оқ эркак каламушларда тажрибалар ўтказилган. Ҳамма ҳайвонлар 6 гуруҳга бўлинган. Биринчиси-назорат гуруҳи, қолган 5 таси эса тажрибавий гуруҳлар бўлиб, уларда турли кимёвий моддалар бериш билан сурункали метаболик ацидоз ва алколоз ҳолатлари вужудга келтирилган (1%-НСl, 10%-NН 4 Сl, 13%-(NН 4 ) 2 О 4 , 8,4%NаНСО 3 , 4%-Nа цитрат). Бу моддалар тиббиётда қўлланилиб, катион ёки анионлари парчаланиш хусусиятига эга. Ҳайвонларга бу моддалар ё катион, ё анионларга эквимоляр миқдорда бир хил берилди. Тажрибалар 10 кун давом этди, чунки шу муддатда қондаги кислотаишқорий муҳитнинг энг кучли ўзгаришлари кузатилди.

Шундай қилиб, нефрогистология соҳаси мустақиллик йилларида унумли соҳалардан бири бўлди. Бу соҳани шахсан академик К.А. Зуфаров ўзлари бошқариб бордилар. Мустақиллик йилларида биргина шу соҳада 4 докторлик ва 6 кандидатлик диссертациялари ҳимояси бўлди. Бу маълумотни ўзиёқ нефрогистология соҳасида кенг ишлар олиб борилганидан дарак беради. Иккинчи муҳим йўналиш-бу морфологик эндокринология соҳасида қандли диабет асоратларининг морфологик асосларини ўрганиш бўлди. Айниқса, диабетик ангиопатиянинг морфологик хусусиятлари, турли дорилар таъсирида уларнинг ўзгаришлари ҳам чуқур ўрганилдиким, бу ердаги энг қувончли ҳодиса, бу изланишлар янги ташкил этилган институтлар БухДавТИ ва I-ТошДавТИ Ургенч филиалида бажарилди. I-ТошДавТИ гистология кафедраси изланувчиси А. А. Разиков (1992) томонидан қалқонсимон олди безига бағишланган иш Ўзбекистонда бу без бўйича ягона гистологик иш ҳисобланади. Бу ишда уч мақсад қўйилади: безнинг ҳужайравий таркибини билиш; без ҳужайралари функциясини билиш; ишқорий-кислота муҳити бузилган ҳолатда без ҳужайраларининг реактив ҳолатини аниқлаш. Мустақиллик йилларида аъзолараро ва тизимлараро муносабатлар бўйича катта ишлар қилинди. II-ТошДавТИ Фарғона филиалида эндокрин ва иммун тизим муносабатларининг хусусиятлари гелиотрин гепатит касаллигида ўрганилди ва қатор қонуниятлар очилди. Андижон тиббиёт институтида онтогенетик нейроморфология соҳасида 1980-йиллардан сўнг жиддий ишлар қилина бошланди ва 2000 йилларга келиб 20 дан ортиқ номзодлик ва докторлик иши бош миянинг турли майдонлари бўйича қилинди. Ёшга кўра аъзолар ва тўқималарда бўладиган ўзгаришларни аниқлаш тиббиётда доимий долзарб масалалардан ҳисобланади. Чақалоқ ва постнатал даврнинг турли босқичларида нейронларнинг морфометрик ўлчамлари, ёшга кўра морфологик бўладиган

ўзгаришлар тиббиётда, айниқса педиатрияда, доим долзарб бўлиб келган ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. СамДавТИда нейрогистологлар Л. Турдиев, Т. Деҳқоновларнинг шогирдлари мустақиллик йилларида эндокрин ва нерв охирлари муносабатларини онтогенезнинг турли даврларида, ядохимикатлар таъсирида, турлича овқат истеъмол қиладиган ҳайвонларда ўргандилар ва қатор янги қонуниятларни очдилар. Муҳим янгиликлардан бири, ядохимикатлар таъсирида ҳазм найидаги эндокрин ҳужайраларнинг холинэргик ва адренэргик нерв охирлари билан муносабатлари онтогенезда кеч шаклланади. Бу эса, туғма камчиликлар келиб чиқишида роль ўйнайди. Бу янгилик ҳозирги вақтда кўпайиб бораётган ичак ферментопатиясига тўғридан тўғри алоқадордир. ТошПТИ тиббий биология кафедрасида профессор К. Н. Нишонбоев раҳбарлигида иммуноморфология, қон-иммун элементларининг цитологик, цитогенетик ҳолатларига бағишланган ишлар олиб борилди. С. А. Рахимов (1993) ишларида ревматоид артритни келтириб чиқарадиган омиллар клиник ва цитогенетик нуқтаи назаридан таҳлил қилинди. Касалликнинг келиб чиқишида қариндошлар ўртасидаги инбред ҳолатнинг муҳим роли кўрсатилди. Инбредли никоҳдан туғилган болаларда ювенил ревматоид артрит бир неча бор кўп учрайди. Мустақиллик йилларида цитологик, цитогенетик ишлар асосан ЎзР ФА Биокимё институти цитология ва электронмикроскопия бўлимида академик Д.Х. Хамидов раҳбарлигида олиб борилди. Олиб борилган ишлар цитология соҳасининг энг нозик қирраларигагормонларнинг ҳужайра турли соҳаларига рецепцияси, метаболизмда, ҳужайра мембраналари фаолияти, транспорт, цитоплазма-ядро муносабатлари каби муаммоларга бориб тақалди. Қатор ишларда турли тиреоид, гликокортикоид, гонадотропин каби гормонларнинг ҳужайралар ва уларнинг дифференцировкасига, функционал ҳолатига таъсири кенг кўламда ўрганилди. Энг муҳими, ҳужайра ичи тузилмалари, митохондрий, цитозол, ядро компонентларига гормонларнинг рецепцияси,

тузилмалар дифференцировкасининг гормонларга боғлиқлиги кўрсатиб берилди. Г. Н. Аблятипова (1994), А. Н. Федорущенко (1997) номзодлик диссертацияларида организмдан ташқарида тухум ҳужайраларини етиштириш муаммолари кўриб чиқилди. Тажрибада ҳужайра дифференцировкасини тезлаштирувчи омиллар ўрганилди. Қатор илмий янгиликлар олинди ва амалиётда иқтисодий самарага эришилди. Гистология фанининг тиббиёт, биологик, клиник фанлар ичига табиий равишда кенг кириб бориши икки нарсадан далолат беради. Биринчидан, гистология фани заминий фан сифатида бошқа фанлар тараққиётида муҳим роль ўйнаса, иккинчидан, жуда кўп тиббий биологик муаммоларнинг ечими охирида микроструктурага, гистоцитологик тузилмага бориб тақалади. Гистология фани кўплаб тиббийбиологик фанлар ичига кириб кетган ва бу фанлар эҳтиёжини тамомила қониқтириб келмоқда. Гистологик усуллар, фикрлар, таҳлиллар асосида яратилган умумназарий фикрлар мақсадга эришилганлигидан далолат бўлади. Мустақиллик йилларида гистология соҳасида бажарилган ишлар таҳлили қуйидаги хулосаларга олиб келади. Мустақиллик йилларида гистология фани ўз ривожидан тўхтамади, аксинча янги қирраларда ривожланди. Аввалги изланишлар чуқурроқ давом эттирилди, янги илмий мактаблар шаклланди. Иммуногистология, экогистология, буйрак, жигар, ичак гистологияси ва цитология йўналишлари янада чуқурроқ олиб борилди. Энг муҳими, энг мураккаб даражага чиқиш, аъзолараро, тизимлараро гистология кучли ривожланди. Мустақиллик йилларида ҳимоя қилинган диссертациялар, чоп этилган монографиялар, олинган патентлар, мақолалар сони таҳлил қилинганда гистология фани маълум ривожланиш, юксалиш йўлига кирганлигидан далолат беради (4.1 расмда Тиббиёт институтларининг илмий салоҳияти келтирилган).

Яна бир қувончли томони шундаки, гистология фанидан хорижий илмий анжуманлар, конгрессларда гистолог олимларимизнинг қатнашуви ҳам йилдан-йилга ортиб бормоқда. 1996 йилда хорижда маъруза учун 2 та тезис қабул қилинган бўлса, 2017 йилга келиб улар сони 223 тага етди. Мустақиллик йилларида биргина I-ТошДавТИ гистология кафедраси ходимлари томонидан 1097 та илмий иш, IIТошДавТИ гистология кафедраси ходимлари томонидан эса 1026 та илмий иш чоп этилган. 2005 йилда I ва II ТошДавТИ бирлашиб Тошкент Тиббиёт академияси ташкил этилди. Тиббий биология ва стоматология кафедралари учун I - ТошДавТИ гистология кафедраси. Даволаш факультети учун II - ТошДавТИ гистология кафедраси жавобгар этиб тайинланди. Дунёга машҳур академик К. А. Зуфаровнинг гистологлар мактаби, академик Д. Х. Хамидовнинг цитологлар мактаби мустақиллик йилларида яна ҳам баракали ишлаб, гистология фанини янги чўққиларга олиб чиқишда катта роль ўйнади. Бу мактабларнинг илмий салоҳияти биргина гистология фанини эмас, балки бутун тиббиёт фанининг ривожида муҳим ўрин эгаллайди. Мустақиллик йилларида гистология соҳасида бажарилган ишлар таҳлили қуйидаги хулосаларга олиб келади: 1. Мустақиллик йилларида гистология фани ўз ривожидан тўхтамади, аксинча янги қирраларда ривожланди, аввалги изланишлар давом эттирилди.

2. Иммуногистология, нейрогистология, экогистология, буйрак, ичак гистологияси ва цитология чуқур янги йўналишларда ўрганилди. Энг муҳими, аъзолар ва аъзолараро гистологиядан, аъзо ва тизимлар, тизимлараро гистология даражасига чиқилди. Бу фаннинг катта ютуқларидир. ХОТИМА Маълумки , жахон гистология фани тарихий жихатдан уч босқичга бўлиб ўрганилади ; микроскопгача , микроскопик ва электрономикроскопик боскичлар . XVII асрда Европада биринчи микроскоп пайдо бўлди ва шу йилдан бошлаб микроскопик давр бошланди. Микроскопгача бўлган даврда гистология фанида маълум ғоялар, гистология фани яратилиши учун асослар яратилган. Лекин адабиётларда бу соҳада факат Европа олимлари тилга олинади ва асосан Гиппократ, Гален, ишлари келтирилади, Ўзбекистон худудида яшаб ижод этган олимларнинг ишлари эса, умуман четлаб ўтилади. Чунки Ўзбекистон ҳудудида яшаб ижод қилган олимларнинг назарий тиббий қарашлари яхши ўрганилмаган, иккинчидан, уларнинг ишлари рус ва ўзбек тилларига етарлича таржима қилинмаган. Микроскопгача бўлган даврда Ватанимиз ҳудудида Х асрдаёқ Абу Али ибн Сино илмий тиббиётга асос солиб, тиббий заминий, хусусан гистология фанига тегишлик фикрлар билан назарий тиббиётни ривожлантирган. Бу ҳақдаги маълумотлар «Тиб қонунлари» асарининг биринчи китобида ўз аксини топган. Масалан, ибн Сино одамнинг суяк ва мушакларидан ташқари, ҳатто нерв гистологияси ҳақида, яъни уларнинг тузилиши, вазифалари ҳақида ёзиб, нервларни бошланиш ўринлари мия бўлиб, таралиб тамом бўлиш жойи аъзолар, яъни терилардир деб ёзади. Унинг ёзишича, мушаклар майда қисқарувчи толалардан иборат, шу толалар хисобига мушаклар қисқаради. Бундан ташқари, Ибн Сино мушак аъзоларининг ҳаракатлантирувчи толалари ҳақида фикр юритиб, уларнинг вазифаларини моҳирона тушунтириб берган. Ибн Сино томирларни пардалардан тузилганлиги ҳақида ҳам тўғри фикр юритади. Ҳатто қайси томирлар неча

қават бўлишини ҳам ёзиб ўтади. Бу ўша давр учун катта янгилик ва гистология учун асос бўларлик эди. Ушбу тиббиёт алломаларидан кейин XV-XIX асрларда фаолият кўрсатган олимлардан Файзуллоҳ, Табризий, Убайдулло Қаҳҳол, Умар шайх тиббий ва бошқалар тўқималар регенерацияси ва нерв системаси туғрисида ўша даврга хос маълум тушунчалар бериб ўтганликлари маълум бўлди. Шундай қилиб, микроскопгача бўлган даврда Ўрта Осиёда тўқима ҳақида Европага нисбатан анча чуқурроқ ва хақиқатга яқинроқ тушунчалар бўлган. Буюк аллома Абу Али Ибн Сино тўқималар хакадаги ўз фикрлари билан Гален, Гиппократлардан устунроқ поғонага чиққан ва Европа университетларида унинг китоби дарслик ўрнида қўлланилган. Ўзбекистон худудида 1918 йилда Олий Тиббий мактаб ва 1920 йилда Ўрта Осиё Давлат Университети тиббиёт факультети таркибида гистология кафедраси ташкил этилгач, замонавий микроскопик давр бошланган. Мазкур кафедрага Москвалик олим профессор Е.М. Шляхтин (1920- 1938 йй) мудир этиб тайинланган, у ўзи билан 15 та ўқув микроскопини олиб келиб, ўқув ва илмий тадқиқот ишларини бошлаган. 1930 йилда эса, шифокорларга бўлган мухтожлик ва Республикада тиббий салоҳиятнинг ортиб бориши билан, университетнинг тиббиёт факультети асосида Тошкент тиббиёт институти ташкил этилади ва гистологияга эътибор кучайди. Маҳаллий халқ орасидан илк бор гистолог олимлардан К. Ю. Усманов, А. С. Содиқов, Х. Р. Рахманов, К. А. Зуфаров Д. Х. Хамидовлар етишиб чиқишди. 1940 йилда маҳаллий кадрлардан К.Ю. Усмонов, 1941 йилда Л. А. Элькиндлар номзодлик ҳимоясини ёқладилар. 1945-1952 йилларда профессор С. М. Миленьков, 1952-1961 йиларда К. Ю. Усманов кафедра мудири вазифасини ўтайди. Бу даврда маҳалли олимлар сони 16 га етади, нейрогистологик ишлар ривож топади. 1954 йилда К. А. Зуфаров «Турли ёшлардаги одам ва ҳайвонларда хиқилдоқ устининг нерв элементлари», 1956 йилда Д. Х. Хамидов «Ёшга кўра бачадоннинг иннервацияси», 1960 йилда М. С. Абдуллахўжаева

«Харакат анализаторининг гистохимияси» мавзуларида номзодлик диссертацияларини (Москвада) бажардилар ва Тошкентга келиб, гистологик усулларни кенгроқ йўлга қўя бошладилар. 1950 йилларнинг охирларида Ўзбекистон Ўлка илмийтекшириш тиббиёт институти очилди К. А. Зуфаров, Д. Х. Хамидов ва ш.к янги институтга ўтадилар ва биринчи гистология лабораториясини ташкил этадилар. Бу ерда кўпроқ қалқонсимон, буйрак ва буйрак усти бези бўйича ишлар бошланади кейинчалик. ЎзРФА қошида Ядро Физикаси институти очилгач, бу лабораториянинг кўпгина ходимлари янги институтда очилган “Радиацион цитология” лабораториясига ўтиб, иш бошлайдилар. Асосий мавзу эндокрин безларга нурлар таъсири бўлсада, бу ерда цитология, цитохимия, ёшга кўра гистология, эндокрин тизим цитофизиологияси каби катта муаммоларга қўл урилади. 1960 йиллардан бошлаб, гистологияга гистохимиявий усуллар кириб келади ва 1960-1980 йилларда кенг қамровда қўлланилади. Гистохимиянинг кенг қўлланилиши жуда кўп муаммоларни ечишга ёрдам беради: дифференцировка, регенерация, хўжайрадаги метаболитик жараёнларни ўрганишда, РНК, ДНК гликоген, оқсил ёғлар, турли ферментларни аниқлаш орқали кўп саволларга жавоб топилди. XIX асрнинг 1920-йилларигача Ўзбекистонда гистология фанининг микроскопгача бўлган даври деб қаралса тўғри бўлади. Европа мамлакатларида бу давр 2000 йилларни ўз ичига олади. Ўзбекистонда эса 1000 йилларга давом этади ва Ибн Сино даврларидан бошланади. 20-30 йиллар Ўзбекистонда микроскопик даврнинг бошланиши бўлиб, бу давр 1960 йилларгача давом этиб, ўрта ҳисобда 40 йилгача давом этади. Микроскопик даврда Ўзбекистонда тиббиёт институтлари пайдо бўла бошлади ва уларда гистология кафедраларида гистология фан сифатида ўқитила бошланди; гистология фанига илмий йўналиш сифатида нейрогистология биринчи бўлиб кириб келди, бошқа йўналишлар эса кейинроқ пайдо бўлди; 20-50 йилларда бу фан соҳасида русийзабон олимлар етакчилик қилдилар, 60-йиллар охирига келганда кўпгина маҳаллий олимлар

етишиб чиқдилар ва гистология фани тараққиётига катта ҳисса қўша бошладилар; 40-50 йиллар ичида гистология фани анатомия фани тараққиётига ҳисса қўша бошлади, визуализмдан микроскопизмга ўтиш бошланди ва бу билан Ўзбекистон умумморфология фани тараққиёт йўлига кириб олди. 1960-йиллардан бошлаб Ўзбекистонда электронмикроскопик давр бошланди. Тошкент ва Самарқандда гистология, цитология, цитохимия, аъзолар цитологияси, субхужайравий тузилмалар, субмолекуляр даражада ўрганила бошланди. Бизнинг таҳлилга кўра, ўлкамиз гистологиясида филонтогенез, регенерация, дифференцировка, адаптация-компепсация йўналишлари устиворликка чика бошлади ва бу билан гистофизиологик йўналиш яна ҳам ривож топди. Аъзоларни меъёрда, фил-онтогенезда, турли таъсиротлар таъсирида гистоцитологик жиҳатдан комплекс ўрганиш Тошкентда ТошТИ гистология кафедраси ва унинг лабораториясида (ПНИКЭБЛ) академик К. А. Зуфаров раҳбарлигида яхши йўлга қўйилди. Иккинчи томони, бир вақтнинг ўзида цитохимик, биокимёвий, физиологик кўрсаткичлар ҳам гомогенатларда, хужайра фракцияларида ўрганилди ва бу билан ҳар бир аъзо, хўжайра ҳақида тўлақонли маълумотлар олинди. Бу шаклда кенг қамровда илмий иш олиб бориш Собиқ Иттифоқнинг бирон бир худудида бўлмаган эди, қилган бу мактабнинг афзаллиги ҳам шу усулда эди. Ҳар бир аъзо, ҳар бир йўналиш бўйича илмий гуруҳлар бўлиб, гуруҳларда энг иҳтидорли ходим раҳбар бўлар эди. Тошкентга келган меҳмонлар биргина илмни эмас балки, Тошкентда ишлаш усулини ҳам ўрганиб кетар эдилар. Электрономикроскопик даврда Ўзбекистонда гистология фанини ўрганиш тамомила янги йўналишда янги қолипда борди. Ҳар бир ўрганилаётган аъзо бир неча йўналишларда ва бир неча усулларда ўрганиб борилди, яъни комплексда ўрганилди. Ичак бўйича Тошкентда 33 номзодлик ва 14 докторлик ҳимояси қилинди ва фақат ичак бўйича 3 та монография чоп этилди.

Худди шундай холат биргина хазм аъзоларида эмас, сийдик, нафас, эндокрин аъзоларида ҳам кузатилади. ТошДавТИ гистология кафедрасида буйрак бўйича 7 докторлик, 20 дан кўп номзодлик ҳимояси қилинди ва 4та монографияда буйрак бўйича янги маълумотлар келтирилди. Ўзбекистон гистология мактабининг асосчиси, Республикада биринчи электронмикроскопиянинг ташкилотчиси, Ўзбекистон ФА академиги, Беруний номли Давлат мукофотининг совриндори, Пуркинье медали соҳибкори, МДХ давлатлари анатомлари, гистологлари, эмбриологлари Ассоциацияси раисининг муовини, Ўрта Осиё ва Қозоғистон Морфологлари Мувофиқлаштирувчи кенгаш раиси олим, К. А. Зуфаров раҳбарлик қилган гистология кафедраси ва унинг қошидаги лаборатория ходимлари ва у билан ҳамкорликда ишлаган бир неча олимлар гуруҳи асосида яратилган илмий жамоа ниҳоятда салоҳиятли, дунёга машҳур илмий жамоага айланди. Олим яратган бу илмий мактаб дунёга машҳур «Зуфаров мактаби» номини олди. К. А. Зуфаров биринчи бўлиб Собиқ Иттифоқ даврида «Гистология» дарслигини ўзбек тилида ёзди, унинг ноёб схемалари ва гисторасмлари Москвада ва Тошкентда чоп этилган дарслик ва атласларга киритилган. К. А. Зуфаров, В. М. Гонтмахер ва А. Ю. Юлдашевларнинг она сути оқсилларини чақалоқларда, ичакда пиноцитоз усули билан сўрилиш ва буйракда парчаланиши ҳақидаги 1987 йилда Собиқ Иттифоқдаги 332 сонли кашфиёти тиббиётда катта аҳамиятга эга, назарий ва амалий жиҳатдан илмий изланишлар учун янги илм майдонини очиб берди. Ўзбекистонда гистология фанининг ривож топишда илмий– текшириш институтларнинг роли катта бўлди. Республика ФА қошида 1967 йилда “Биокимё илмий-текшириш институти” очилиб, унда “электронмикрокопия ва цитохимия бўлими” ташкил этилди. Бўлимнинг илмий мавзуси эндокрин аъзолар ва уларни ўзаро структурбиокимёвий муносабатлари ва бу муносабатларнинг турли омиллар таъсирида ўзгаришларига бағишланди. Бўлимга Д. Х. Хамидов раҳбарлик қилди. Д. Х. Хамидов раҳбарлигида қон тўқимаси бўйича чукур заминий изланишлар олиб борилди. Қон яратиш

ўчоқлари бўйича филонтогенетик карта яратилди, гемопоэз бўйича қатор қонуниятлар очилди, 2 та монография ва 1та атлас Бу ишларга юксак баҳо берилди ва 6 олим А.Беруний номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлдилар (4 май 1992 Д. Х. Хамидов, А. Т. Оқилов, К. Н. Нишонбоев А. А. Турдиев, Ю. В. Шполянский). Бу Д. Х. Хамидов яратган илмий мактабга берилган катта баҳо эди. Шундай қилиб ХХ асрни 1960-1990 йилларда электронмикроскопик давр бошлангандан сўнг: 1. Шу йиллар ичида Ўзбекистонда гистология фани жуда катта ютуқларга эришди, дунё гистолог олимларининг нигоҳи Ўзбекистонга тушди ва Ўзбекистон гистология фани ютуқларидан дунё олимлари ҳам баҳраманд бўла бошлади. Ўзбекистон гистологиясида Тошкент гистологлар мактаби Собиқ Иттифоқда ягона энг кучли мактабга айланди, у электронмикроскопия бўйича Иттифоқда илмий-услубий марказ мақомини олди. Энг ҳарактерлиси, Ўзбекистон гистологлари гистологияни деярлик ҳамма йўналишларида ва ҳамма усулларида ишлай бошладилар. 2. Бу йилларда машҳур ўзбек гистолог олимлари илмий мактаблар яратдилар, янги ихтиролар даври бўлиб тарихга кирди. 3. Гистолог олимлар барча тиббий-биология ва клиник фанлар терапия, жаррохлик, педиатрия, акушерлик ва гинекология каби қатор клиник фанлар билан кенг ҳамкорликка ўтдилар. Бу фанлардаги муаммоларни ечишда, уларнинг ривожида муҳим роль ўйналди. 4. Ўзбекистон гистология фанида, гистология усуллари билан бир қаторда қатор биофизик, биокимёвий, энг нозик цито-физиологик усуллар қўлланилдиким, бу гистология фанининг ҳам ривожига катта ҳисса қўшди. 5. Энг ноёб монографиялар, дарсликлар ёзилди, салоҳиятли катта илмий мақолалар, монографиялар дунёнинг энг машҳур олимлари томонидан яхши баҳоланди, кўпгина ижобий тақризлар ёзилди. Ўзбекистон хукумати қарорига кўра 1930 йилда СамДавТИ ташкил этилди. 1930-1937 йилларда гистология кафедрасига проф. Г. М. Семенов,

1938-1946 йилларда проф. В. Ю. Авербург мудир лавозимида ишлайдилар. 1946 йилдан то 1971 йилгача, Тошкентда ишлаган профессор З. Х. Рахматуллин мудир лавозимида ишлайди ва нейрогистология кенг масштабда ривожланади: периферик нерв тизими, айниқса ҳазм аъзоларида нерв чигалларнинг рентген нурлари таъсирида ўзгаришлари чуқур ўрганилади, кўпгина махаллий кадрлар етиштирилади. Кафедрада нейрогистология лабораторияси очилиши муносабати билан институт миқёсида бу соҳада изланувчилар салмоғи ортиб кетди. 1940-1950 йилларга келиб, Самарқандда ҳам нейрогистологлар мактаби яратилди. Бу мактаб ҳали ҳам давом этмоқда. АндДавТИ Андижон шаҳрида 1955 йилда очилган Ўзбекистондаги учинчи тиббиёт институти, бу ерда ҳам морфологик кафедраларнинг ташкили осонгина кўчди. 1955-1956 йилларда К. А. Зуфаров, 1958-1966 йилларда доцент Х. М. Маликов ва профессор Е. И. Колослар гистология кафедрасида мудир лавозимида ишладилар. 1966-1990 йилларда проф. В. А. Бабаева, мудирлик қилди. Кафедра нейрогистологик илмий йўналишда ишлаб, буйрак, ошқозон, кўндаланг-тарғил мушаклар ва уларнинг ёшга кўра иннервацияси ҳақида химоялар қилинди. Андижонда нейрогистологияни ривожлантиришда анатом, машҳур олим И. Қосимҳужаевнинг роли катта. У ўз шогирдлари билан бош миянинг 20 га якин мия майдонлари цито- архитектоникаси бўйича катталарда ва болаларда нейроцитологик қонуниятларни очиб берди. Собиқ Иттифоқ таркалиб, мустақиллик йиллари бошлангач, дастлаб айрим муаммолар юзага чиқди; мақолалар чоп этиш, ҳимоя масалалари маълум даражада оғирлашди. Тошкент тиббиёт институтларида талабалар сони камайиб, вилоятларда янги институтлар очилди ва бу билан кадрлар муаммолари пайдо бўлди. Лекин шундай муаммолар пайдо бўлган бир даврда, гистология фани ривожланишдан тўхтамади. Бунинг ҳам кўп сабаблари бор эди; гистолог олимларнинг асосий қисми фидоий инсонлар эди; Ўзбекистонда шаклланган, дунёга машҳур гистологлар мактаби бор эди.

Ўзбекистон гистология фани соҳасида илмий йўналишлар мукаммал, катта илмий-амалий салоҳиятга молик, истиқболли йўналишлар бўлиб, бу йўналишлар тараққиётини назарий ва амалий тиббиёт такозо этар эди; Мустақил Ўзбекистонда фанга катта ислоҳот кириб кела бошлади: янги тиббий ойномалар ташкил этилди, мустақил ОАК иш бошлади. Хорижга чиқиш, узоқ хорижда мақола чоп этиш осонлашди. Ҳазм, сийдик аъзолари гистологияси сохаси яна ҳам чукуррок ўрганила бошланди. Энг катта ютуқ-аъзолар ва тизимлараро структурфункционал боғлиқни ўрганиш даражаси анча юкорига чиқди. 1991 йилда II-ТошДавТИ ташкил топди ва гистология кафедрасининг мудири лавозимига Қ. Р. Тўхтаев тайинланди. Кафедранинг асосий илмий мавзуси онтогенезда, сурункали жигар касалликларида (гелиотринли гепатит), пестицидлар таъсирида марказий ва периферик Қон яратувчи ва иммун аъзоларида, ингичка ичак иммун тизимида кечадиган иммуноморфологик ўзгаришлари, касалликларда кечадиган иммунодефицит холатларнинг келиб чиқиш механизмларига бағишланади. ТошПТИ гистология кафедрасида (мудир проф.Э.О. Турсунов) ҳазм аъзолари ядохимикатлар таъсиридаги ёшга кўра морфофункционал ўзгаришлари ва уларнинг коррекцияси бўйича иш олиб борилди 1та докторлик, 5 та номзодлик ҳимояси, 10 та монография, 283 дан кўп мақола чоп этилди, 5 та патент олинди. 2005 йилга келиб I ва II ТошДавТИ лар асосида янги Тошкент Тиббиёт академияси шаклланди. Гистология кафедралари хамма тиббиёт институтларида тиббий биология кафедралари билан бирлаштирилди ва ягона кафедра ташкил этилди. Мустақиллик йилларида гистология соҳасида бажарилган ишлар таҳлили қуйидаги хулосаларга олиб келади: 1. Мустақиллик йилларида гистология фани ўз ривожидан тўхтамади, аксинча янги қирраларда ривожланди, аввалги изланишлар давом эттирилди.

2. Иммуногистология, нейрогистология, экогистология, буйрак, ичак гистологияси ва цитология чуқур янги йўналишларда ўрганилди. 3. Энг муҳими, аъзолар ва аъзолараро гистологиядан, аъзо ва тизимлар, ва тизимлараро гистология даражасига чиқилди. Бу фанни катта ютуқларидан эди.

Адабиётлар рўйхати : 1. Абдуллаев А. А. Академия Хорезм-шаха Мамуна в Хорезме. Знаменитые ученые медики древнего Хорезма. //Мед. журнал Узбекистана. - 1971. - №8 - 1972. – 57-59 с. 2. Абдуллаев А. А. Очерки истории развития медицины в Хорезме. - Ташкент, Медицина. - 1980. - 162 с. 3. Абдуллаев А. А. Исмоил Журжоний ва Умар Чағминий қадимги Хоразмнинг машҳур олимлари.- Ташкент. – Медицина. - 1972. - 125 с. 4. Абдуллаев С. П. Структурно-функциональные особенности печени при экспериментальном уменьшении массы почек: Автореф.... канд. мед. наук. – Т., 1989. - 18 с. 5. Абдураимов А. Морфо-функциональные особенности слизистой оболочки желудка щенят при естественном и искусственном вскармливании в раннем постнатальном онтогенезе: Автореф...... канд. мед. наук. – Т., 1995. – 18 с. - Абдурахманов М. Структурные основы иммуно-эндокринных взаимоотношений при хроническом гелиотринном гепатите и некоторые пути их коррекции: Автореф. … док. мед. наук. - Т., 2002. 40 с. 6. Абдураимов Д. А. Пострадиационные изменения в нервных элементах языка после воздействия рентгеновых лучей и радиактивного цезия: Автореф.... канд. мед. наук..- Т., 1966. -18 с. 7. Абдуллахўжаева М. С. Ҳаракат анализаторининг гистохимияси: Автореф.... канд. мед. наук. – М., 1960. – 18 с. 8. Абу Али ибн Сино. “Канон врачебной науки”. 2-е издание. - Ташкент; Фан, 1981. кн. 1: 1982 кн.III; т.I. 1980 кн. III. т. II 1980 кн.IV. 1980, кн. IV. 9. Алимходжаева П. Р. Кровь и кроветворение птиц в различные сезоны года и под влиянием облучения: Автореф....канд. биол. наук..- Т., 1971. - 20 с.

O'xshashlar

Мовароуннаҳр тиббиётида микроскоп кашф қилингунча қадар бўлган даврда гистология фанининг шаклланиши (X-XIX асрлар)

Ўзбекистонда электрон микроскоп даврида гистология фанининг ривожланиши ва эришилган муваффақиятлари (1960 - 1990 йй.)

Ўзбекистон ҳудудидаги тиббиётда микроскоп кашф қилингандан кейинги даврда гистология фанининг шаклланиши ва ривожланиши (1920 - 1960 йй.)

Умумий гистология. Эпителий ва қон тўқималари

Ёш физиологияси ва гигиена фанининг предмети мақсади вазифалари ва аҳамияти