Мовароуннаҳр тиббиётида микроскоп кашф қилингунча қадар бўлган даврда гистология фанининг шаклланиши (X-XIX асрлар) - Tibbiyot - Referatlar

Мовароуннаҳр тиббиётида микроскоп кашф қилингунча қадар бўлган даврда гистология фанининг шаклланиши (X-XIX асрлар)

Yuklangan vaqt:

04.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Мовароуннаҳр тиббиётида микроскоп кашф қилингунча қадар бўлган даврда гистология фанининг шаклланиши (X-XIX асрлар) Ўрта асрларда Мовароуннаҳар ҳудудида яшаган йирик тиббиёт алломалар илмий меросида тўқималар ҳақидаги тиббий фикрлар ва касалликларни ўрганишдаги заминий илмий мулоҳозалар Мовароуннаҳрда илмий тиббиётнинг энг ривожланган даври ХXII асрларга тўғри келади. Бу даврда ўлкамизда машҳур тиббиёт олимларидан Абу Али ибн Сино, Абу Абдуллоҳ Илоқий, Исмоил Журжоний, Маҳмуд ибн Умар Чағминий, Нажбуддин Самарқандий ва бошқа тиббиёт мутафаккирлари яшаб, биргина амалий тиббиётни эмас балки назарий тиббиёт билан шуғулланиб катта муваффақиятларга эришганлар. Маълумки, тиббиёт фанининг назарий қисми инсон организмининг тузилиши, ундаги айрим аъзо ва тизимларнинг вазифасини, уларнинг турли касаллик ҳолатлардаги ўзгариши ва бу ҳолатларнинг умумий сабаблари каби бир қанча масалаларни кўриб чиқади. Гистология фани ҳам шу назариянинг бир қисми хисобланади. 1990 йилда А.А. Қодировнинг ёзишича, «Ибн Синонинг асосий хизмати шундаки, у ўз фаолияти ва асарларида Ўрта Осиё ҳудудида ривожланган амалий ва назарий тиббиётни умумлаштирди, уни бошқа қўшни Шарқ мамлакатлари тиббиёти ютуқлари билан бойитиб бир бутун системага келтирди». Абу Али ибн Синонинг «Тиб қонунлари» асарининг I-китоби табобатнинг заминий назарий масалаларига бағишланиб, китобда тиббиётнинг асоси бўлган одам анатомияси, физиологияси ўз аксини топган. Аслида гистология фани шу икки фан оралигида келиб чиққан, деса бўлади. Абу Али ибн Сино одам суяк ва мушакларидан ташқари, ҳатто ўша давр учун энг мураккаб бўлган нерв гистологияси ҳақида, яъни нервларнинг

тузилиши ва вазифаларини ҳам ўз асарларида ёритиб берган. Абу Али ибн Синонинг ёзишича, асабларнинг бошланиш ўринлари мия бўлиб, таралиб тамом бўлиш жойлари теридир.Чунки тери бўйлаб нозик толалар ва унга яқин ётувчи аъзолардан чиққан асаблар тарқалади. Ибн Сино орқа мия асабларининг ҳам умумий бошланиш манбаи бош мия деб айтиб ўтади. Шунингдек, олим нерв толалари, уларнинг шакллари, турлари ва вазифаларини тўғри англаб етганлигидан далолат беради. Бу масалаларни пухтароқ ўрганиш морфологик фанларнинг тарихий тараққиётида «Тиб қонунлари» нинг аҳамияти катта эканлигини кўрсатди. Бундан ташқари, ибн Сино аъзо ва мушакни ҳаракатлантирувчи толаларнинг тузилиши ва вазифаларини моҳирона тушунтириб берган. Ибн Синонинг ёзишича: «Қачон мушак қисқарса, бойлоққа туташган пайни ва ўзидан аъзо томон ўтган асабни тортади». Мушак ёзилганда пай бўшашади ва асаб толалари узоқлашади деб фикр юритади, Ибн Сино «Тиб қонунлари» асарини I китобининг биринчи фаслида. Асаблар, мушаклар, пайлар ва бойламлар ҳақидаги бўлимида ушбу аъзоларнинг гистологиясига яқин ўз фикрларни билдиради. Аллома тиббиётни назарий ва амалий қисмларга бўлиб, чуқурроқ ўрганган. У «Тиб қонунлари» асарининг III бобини инсон аъзолари ва уларнинг тузилишига бағишлаган бўлиб, ҳар бир аъзо ва тузимларнинг тўқима тузилишларига ҳам алоҳида эътибор берган. Ибн Синонинг «Тиб қонунлари» асари ўз давридаги табобат фанини муфассал қомусидан иборат бўлган бўлса, илгарилари тиббиёт асосан ҳунар ҳисобида тан олиниб, у билан шуғулланувчилар назарий масалаларга унчалик аҳамият бермаганлар. Ибн Сино тиббий илм даражасига етарли эътибор берди ва унинг амалий ва назарий масалаларини ишлаб чиқди. XII асрда яшаб ижод қилган қомусий олим Низомий Арзий Самарқандий «Чоҳор мақола» асари табобатга бағишлаган бўлиб, IVмақоласида Ибн Сино ҳақида шундай деб ёзган: «Кимки қонуннинг биринчи жилдини ўрганиб чиқса, унинг учун табобат илмининг асослари ва

умумий масалаларидан бирон нарса яширин қолмайди, агар Буқрот (Гиппократ) ва Жолинус (Гален) тирилиб қолганларида, бу китоб олдида сажда қилардилар». Ҳақиқатдан ҳам ибн Синонинг назарий тиббиёт ҳақидаги тушунчаси ва «Тиб қонунлари» да ёзиб қолдирган фикрлари замонавий тиббиётга жуда ҳам мос келади. Абу Али ибн Синонинг ёзишича, «Тиб назарияси-деганда биз тиббиётнинг асосий қоидаларини ўрганишни тушунамиз». Бундан маълум бўладики, аллома касалланган аъзолардаги тўқималарнинг патологик ўзгариш жараёнларини яхши тушуниб етган бўлиши муқаррар. Буни исботи сифатида ибн Синонинг қуйидаги қимматли тиббий фикрларини мисол қилиб келтириш мумкин. Ибн Сино организмдаги аъзоларни уларнинг функционал даражаларига қараб бир неча гуруҳга бўлади: бошқарувчи органлардан мия сезги ва ҳаракатнинг келиб чиқиш ўрни ҳисобланиб, ундан ва орқа миядан ўсиб чиққан нервлар «мияни ўтказувчи ходимлари» дир. Жигар озиқлантириш қувватининг келиб чиқиш ўрни бўлиб, унинг ўтказувчи ходими веналардир деб таъриф берган. Ибн Сино тиббий-биологик, айниқса заминий морфологик фанлар ривожига катта ҳисса қўшган буюк олим. Заминий фанлар ичида анатомия фани асосий ўрин эгаллайди ва бу фан тараққиёти тиббиётда Ибн Сино номи билан боғлиқдир. Ибн Синонинг тўқималар ҳақида яратган таълимотлари кўп жиҳатдан суяклар, суякларни бирлаштирувчи юмшоқ тўқималар, мушаклар фаолиятига ва аъзоларни ташкил этган тўқималарга бориб тақалади. Ибн Синога қадар тўқималар ҳақида, уларнинг сони ҳақида ҳам фикрлар бўлган бўлсада, уларда чалкашлик кўп бўлган. Ибн Синонинг тўқималар ҳақидаги таълимоти биргина визуализм асосида эмас, балки илмий фикрлашлар асосида яратилган. Лекин тўқималар ҳақида тўлиқ фикр юритадиган бўлсак, албатта микроскопик анатомияга-гистология мурожаат қилиши лозим бўлади. Лекин гистология фани Ибн Синодан кейин пайдо

бўлган. Гистология фани тарихи уч босқични ўз ичига олади. Бу босқичлар асосан гистология фанинг асосий усулимикроскопия билан боғлиқ бўлиб, бу босқичлар микроскопгача, микроскопик ва электронмикроскопик даврлар номини олган. Биринчи микроскоп Ибн Синодан 700 йиллар кейин пайдо бўлган, лекин шунга қарамай, буюк аллома айрим тўқималар ҳақида гистологик фикрлар билдириб ўтган. Бунинг сабаби, олимнинг буюк талант эгаси, катта билим соҳиби эканлигидан дарак беради. Олим мушаклар ҳақида фикр юритар экан, у мушакларни майда толалардан иборат эканлигини таъкидлаб ўтади. Бу фикр мутлақо гистология фанига хосдир, толалар албатта микроскопик тузилма, лекин Ибн Сино бу толаларни кўрмасдан туриб, у ҳақда фикр юритганлиги кишини таажжубга солади. Унинг иккинчи ноёб фикри «Мушаклар шу майда толалар ҳисобига қисқаради» деб айтган фикридир. Бу микроскопгача бўлган даврдаги катта кашфиёт ҳисобланади. Буюк аллома мушакларини аъзо деб тушунтирган ҳолда, унинг таркиби “Мушак толаси, нерв ва қон томирларидан иборат” деган фикри бу бугунги куннинг гапидир. Ибн Синогача мушак ичида бўшлиқ бор деган тушунча бор эди, олим эса: «Мушак қонга яқин, лекин унинг ичида бўшлиқ йўқ» - деб мутлақо тўғри фикр билдиради. Ибн Сино қон томирлари деворини ташкил қилган тўқималар ҳақида гистология фанига яқин фикрлар билдирган. Энг муҳими, томирлар деворининг қаватлардан иборат эканлигини микроскопсиз айтиб ўтган. Яна муҳим фикрлардан бири, қон томир деворининг тузилиши гемодинамик омиллардан бири-қон босимига боғлиқлиги ҳақидаги фикридир. Олимнинг фикрича, юракка яқин артериялар девори икки қаватдан иборат, айрим веналар девори эса бир қаватдан, лекин портал вена девори икки қаватдан иборат деган фикрни ўртага ташлайди. Биринчидан, бу фикрлар орқали ҳамма томирлар деворининг қаватлари бир хил эмаслиги тушунтирилса, иккинчидан портал вена деворининг хақиқатан қалин эканлигига муаллиф

эътиборни қаратмоқда. Бу ерда муаллиф фақат қаватларнинг сонини аниқ билмаган, холос. Қарангки, олим веналар деворидаги мушак толалари уч хил йўналишда: тўғри-бўйлама, қийшиқ, айлана-кўндаланг йўналишида ётишини биринчи марта микроскопсиз айтиб ўтган. Толаларнинг бир-бирлари билан бирикиб кетиши ҳақида ҳам фикр айтади. Бу хулосалар олимнинг нақадар кузатувчан, доно фикрли эканлигидан далолат беради. XII асрда Хоразмда яшаб фаолият кўрсатган яна бир тиббиёт алломаси Исмоил Журжонийнинг «Хоразмшоҳ хазинаси» асарининг Iкитобидаги олтита қисмнинг II-қисмида анатомия ва физиология ҳақида маълумотлар берилган бўлиб, юрак, тери, суяк, мушакларнинг хусусиятлари ҳақида ёзиб ўтган. Бундан маълум бўладики, аллома ушбу аъзоларни неча қаватдан иборат эканлиги ва вазифалари ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиб, кейинчалик амалий тиббиётда беморларни даволашда бу жиҳатлар эътиборга олинган бўлиниши керак. XII аср охири XIII аср бошларида фаолият кўрсатган машҳур ватандошимиз Умар Чағминийнинг «Кичик Қонунча» асари ўн бобдан иборат бўлиб, унинг алоҳида бобини одам анатомияси ва физиологиясига бағишланган. А. Ирисов, А. Носиров, И. Низомидиновларнинг 1963 йилда ёзишича, «Чағминий организм ва табиатнинг тўрт элементи ҳақида одам анатомияси, инсон танасини умумий ҳолати, суюқликларини истеъмол қилиш усуллари ва бошқалар ҳақида етарлича тушунчага эга бўлган». Қорахонийлар даврида XII аср охири ва XIII аср бошида яшаган Нажибуддин Самарқандийнинг «Касалликларнинг сабаблари ва аломатлари» асарида беморларга ташҳис қўйиш ва даволаш масалаларидан ташқари унинг илк бобларида турли хил касалликларнинг келиб чиқиш сабабларини ва унда касалланган аъзоларнинг морфологик ҳусусиятлари ҳам ёритилган. Бундан ташқари Абу Наср Форобийнинг «Назарий ва амалий тиббиёт» китобида ҳам морфологияга оид маълумотлар учрайди. Олимнинг фикрлари ҳозирги замон тушунчасига жуда яқин ва мос келади.

XVIII-XIX асрларда Ўзбекистон ҳудудида Жунайдулло Ҳозиқ Жафархўжа Ҳазораспий, Маҳмуд Яйпаний, Турсунхўжа Ҳаким, Абдулла Ҳўжа табиб, Болбоқи табиб, Абдулваҳоб Ибодий, Аҳмадҳўжа табиб, Ҳожи табиб, Атаулло табиб, Мош табиб, Маккоп табиб, Нурулло табиб ва бошқалар фаолият кўрсатиб, улар ҳам озми-кўпми бир қанча аъзолар касалликлари ва жароҳатларини битишида тўқималар регенерацияси ва организмда кечадиган биологик жараёнлар хақидаги тушунчалардан бохабар бўлганлар. Шундай қилиб, Ўрта асрларда Ўрта Осиёда фаолият кўрсатган алломалар микроскопгача бўлган даврда тўқима ҳақида, Европа олимларига нисбатан анча чуқурроқ ва ҳақиқатга яқинроқ тушунчалар берган. Ибн Сино ўз фикрлари билан бу соҳада устунроқ поғонага чиққан ва Европа университетларида «Тиб қонунлари» асари XII-XVIII асрларда дарслик сифатида кенг қўлланилган. Ибн Синодан кейин Хоразмда унинг давомчилари XII асрда Исмоил Журжоний «Хоразмшоҳ хазинаси» асарининг иккинчи қисмида юрақ, тери, суяк, мушакларни хусусиятлари; XIII асрда Умар Чағминийнинг «Кичик қонунча» асарининг III бобида ҳар бир аъзо ва тизимларнинг тўқимавий тузилишига алоҳида эътибор берганлар. Ушбу тиббиёт алломаларидан кейин XV-XIX асрларда микроскопгача бўлган даврда фаолият кўрсатган олимлардан Файзуллоҳ, Табризий, Убайдулло Қаҳҳол, Умар шайх Тибиб ва бошқалар тўқималар регенерацияси ва нерв тўқимаси туғрисида ўша даврга хос маълум тушунчага эга бўлганлар.

Адабиётлар рўйхати : 1. Абдуллаев А. А. Академия Хорезм-шаха Мамуна в Хорезме. Знаменитые ученые медики древнего Хорезма. //Мед. журнал Узбекистана. - 1971. - №8 - 1972. – 57-59 с. 2. Абдуллаев А. А. Очерки истории развития медицины в Хорезме. - Ташкент, Медицина. - 1980. - 162 с. 3. Абдуллаев А. А. Исмоил Журжоний ва Умар Чағминий қадимги Хоразмнинг машҳур олимлари.- Ташкент. – Медицина. - 1972. - 125 с. 4. Абдуллаев С. П. Структурно-функциональные особенности печени при экспериментальном уменьшении массы почек: Автореф.... канд. мед. наук. – Т., 1989. - 18 с. 5. Абдураимов А. Морфо-функциональные особенности слизистой оболочки желудка щенят при естественном и искусственном вскармливании в раннем постнатальном онтогенезе: Автореф...... канд. мед. наук. – Т., 1995. – 18 с. - Абдурахманов М. Структурные основы иммуно-эндокринных взаимоотношений при хроническом гелиотринном гепатите и некоторые пути их коррекции: Автореф. … док. мед. наук. - Т., 2002. 40 с. 6. Абдураимов Д. А. Пострадиационные изменения в нервных элементах языка после воздействия рентгеновых лучей и радиактивного цезия: Автореф.... канд. мед. наук..- Т., 1966. -18 с. 7. Абдуллахўжаева М. С. Ҳаракат анализаторининг гистохимияси: Автореф.... канд. мед. наук. – М., 1960. – 18 с. 8. Абу Али ибн Сино. “Канон врачебной науки”. 2-е издание. - Ташкент; Фан, 1981. кн. 1: 1982 кн.III; т.I. 1980 кн. III. т. II 1980 кн.IV. 1980, кн. IV. 9. Алимходжаева П. Р. Кровь и кроветворение птиц в различные сезоны года и под влиянием облучения: Автореф....канд. биол. наук..- Т., 1971. - 20 с.

O'xshashlar

Ўзбекистон ҳудудидаги тиббиётда микроскоп кашф қилингандан кейинги даврда гистология фанининг шаклланиши ва ривожланиши (1920 - 1960 йй.)

Ўзбекистон тиббиётида мустақиллик йилларида гистология фанининг ютуқлари ва унинг истиқболлари

Ўзбекистонда электрон микроскоп даврида гистология фанининг ривожланиши ва эришилган муваффақиятлари (1960 - 1990 йй.)

Умумий гистология. Эпителий ва қон тўқималари

Умумий цитология