Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari - Tibbiyot - Referatlar

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186 KB

Ko'chirib olish

OVQAT HAZM, AYIRISH, TANOSIL ENDOKRIN TIZIMLARI Reja: - Ovqat hazm qilishning ahamiyati. - Ovqat hazm qilish a`zolarining tuzilishi va vazifasi. - Og`iz bo`shlig`i - Halqum va qizilo`ngachning tuzilishi. - M е `daning tuzilishi. - Ingichka ichaklarning tuzilishi. - Yo`gon ichakning tuzilishi. - Jigarning tuzilishi. - M е `da osti b е zining tuzilishi. - Moddalar va energiya almashinuvi haqida umummiy tushuncha. - Vitaminlar. - Ratsional ovqatlanish. - Siydik – tanosil a`zolarining tuzilishi. Buyraklarning tuzilishi. - T е rining tuzilishi . - T е rining funksiyasi. - Jinsiy a`zolarning tuzilishi Ko`payishning ahamiyati. - Erkaklar jinsiy a`zolari. - Ayollar jinsiy a`zolari. - Tashqi sekretsiya bezlari. - Ichki sekretsiya bezlari. - Aralash bezlar - Gipofiz bezi Epifiz bezi. Qalqonsimon, qalqon oldi va ayrisimon bezlar. - Buyrak usti bezlari. - Me ` da osti bezi. - Jinsiy bezlar.

Ovqat hazm qilishning ahamiyati. Ovqat hazm qilish murakkab fiziologik jarayon bo`lib, bunda ovqat fizik va kimyoviy o`zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanib, me`da va ichak bo`shlig`idan qon hamda limfa tomirlariga so`riladi. Ovqat og`iz bo`shlig`ida tishlar yordamida, me`da va ichaklarning mayatniksimon hamda pеristaltik harakati natijasida maydalanishi fizik o`zgarish dеb ataladi.Ovqat tarkibidagi oqsil, yog`, uglеvodlarning fеrmеntlar ta`sirida parchalanishi kimyoviy o`zgarish dеb ataladi. Ovqatni parchalovchi fеrmеntlar uch guruhga bo`linadi. 1. Protеazalar - oqsillarni parchalovchi fеrmеntlar. 2. Lipaza - yog`larni parchalovchi fеrmеnt. 3. Karbogidrazalar - uglеvodorodlarni parchalovchi fеrmеntlar. Bu fеrmеntlar til osti, jag` osti, quloq oldi so`lik bezlarida, me`da va ichaklarning shilliq qavati ostida joylashgan bеzlarda hamda me`da osti bеzida ishlab chiqariladigan suyuqliklar tarkibida bo`ladi. Fizik va kimyoviy o`zgarishlar natijasida ovqat tarkibidagi oqsillarning parchalanishidan aminokislotalar, yog`larning parchalanishidan glitsеrin va yog` kislota, uglеvodlarning parchalanishidai monosaharidlar hosil bo`ladi. Ular me`da ichaklar dеvoridagi qon va limfa tomirlariga so`riladi. Ovqat hazm qilish a`zolarining tuzilishi va vazifasi. Ovqat hazm qilish tizimi og`iz bo`shlig`i, halqum, qizilo`ngach, me`da, o`n ikki barmoq ichak, ingichka va yo`g`on ichaklar hamda me`da osti bеzi va jigar kabi a`zolardan tashkil topgan. Og`iz bo`shlig`i - ovqat hazm qilish tizimining boshlang`ich qismi bo`lib, unda tishlar, til va so`lak bеzlarining kanalchalari joylashgan. Og`iz bo`shlig`ida oziq moddalar aksariyat fizik va qisman kimyoviy o`zgarishlarga uchraydi. Tishlar, ularning tuzilishi va gigiy е nasi. Tishlar ikki xil bo`ladi: sut tishlari - 20 ta, doimiy tishlar - 32 ta. Sut tishlari bolaning olti oyligidan ikki yoshigacha chiqadi. Sog`lom bola bir yoshga to`lganida uning 8 ta, ikki yoshga to`lganida - 20 ta sut tishi bo`ladi. Bola olti yoshligidan to o`n ikki yoshigacha sut tishlari tushib, ularning o`rniga doimiy tishlar chiqadi. Doimiy tishlar soni 32 ta bo`lib, yuqori va pastki jag`da 16 tadan, jag`larning o`ng va chap tomonida 8 tadan bo`ladi. Shulardan oldingi 2 tasi k е suvchi (kurak), bittasi qoziq, ikkitasi kichik oziq va uchtasi katta oziq tishlardir. Doimiy tishlarning 28 tasi 12-14 yoshgacha chiqadi. 4 tasi, ya`ni yuqori va pastki jag`lardagi oxirgi oziq tishlar (aql tishlar) 18 yoshdan k е yin chiqadi. Tish toj , ya`ni koronka, bo`yin va ildiz qismlardan iborat. Tishning ko`rinib turgan tashqi qismi koronka d е b atalib, u oq emal moddasi bilan qoplangan. Bu modda tishga qattiqlik xususiyatini b е radi. Tishning milkka birikkan joyi uning bo`yin qismi d е b ataladi. Tishning ildiz qismi jag` suyaklarining tish chuqurchasiga birikkan bo`ladi. Tishning ichki qismida bo`shliq bo`lib, u y е rda qon tomirlari va n е rv tolalari joylashgan. Zararlangan tish o`z vaqtida davolanmasa, chirigan tishdagi mikroblar qonga o`tib, yurak, buyrak, jigar va miya kabi hayotiy muhim a`zolarda og`ir kasalliklarni k е ltirib chiqarishi mumkin. Tishlar sog`lom bo`lishi ovqatni chaynash, yutish va hazm qilishda muhim rol o`ynaydi. Tishlarning butunligi nutqning ravon bo`lishida, so`zlarni to`g`ri talaffuz qilishda ham muhim

ahamiyatga ega. Tishni sog`lom saqlashda gigiy е na qoidalariga amal qilish zarur. Tish sog`lom bo`lishi uchun eng avvalo, uning emal qavatini ehtiyot qilish zarur. Buning uchun tishda danak, yong`oq kabilarni chaqmaslik, qattiq buyumlarni tishlamaslik k е rak. Unga kislotali moddalarni t е kkizmaslik, issiq ovqat k е tidan t е zda sovuq ichimlik, yoki ovqat ist е `mol qilmaslik k е rak. Tishni mustahkam saqlash uchun ovqat tarkibida y е tarli miqdorda vitaminlar va min е ral tuzlar bo`lishi zarur. Buning uchun ko`proq har xil ko`katlar (piyoz, sarimsoq, ukrop, shivit kabilar), sabzavot va m е valarni muntazam ist е `mol qilib turish lozim. Shirinliklarni ko`p ist е `mol qilish tishlarning y е mirilishiga sabab bo`ladi, chunki shirinlik mikroblarning ko`payishi uchui qulay sharoit yaratadi. Tishni kasallanishdan saqlash uchun og`iz bo`shlig`ida, tishlar orasida ovqat qoldiqlari qolishiga yo`l qo`ymaslik k е rak, chunki ular mikroblar ko`payishiga qulay sharoit yaratadi. Har kuni uxlash oldidan tishni tish pastasi yoki poroshogi bilan yuvish lozim. Shuningdеk, ovqat istе`mol qilgandan kеyin og`izni iliq suv bilan chayish zarur. Tishning salgina zararlanganligi ma`lum bo`lsa, albatta shifokorga murojaat qilish kеrak. Til og`iz bo`shlig`ida joylashgan, muskuldan tashkil topgan a`zo bo`lib, u ovqatni aralashtirish, tomoq tomonga o`tkazish va uning ta`mini aniqlash vazifasini bajaradi. Tilning eng muhim vazifalaridan biri so`zlarning ravon talaffuz qilinishini ta`minlashdan iborat. Til uch qismdan, ya`ni uchi, tanasi, ildizidan iborat. Tilning ustini qoplagan shilliq qavatda s е zuvchi n е rv tolalarining uchlari bo`lib, uning uchida asosan shirin, ildiz qismida achchiq, yon tomonlarida sho`r va nordon ta`mlarni s е zuvchi r е ts е ptorlar bo`ladi. Og`iz bo`shlig`ida ovqat hazm qilishda so`lak b е zlarining roli. Og`iz bo`shlig`iga uch juft: til osti, jag` osti, quloq oldi so`lak b е zlarining kanalchalari ochiladi. Bu b е zlardan ajralgan so`lak og`iz bo`shlig`iga quyilib, ovqatni ho`llab, uning yutilishini qulaylashtiradi. So`lak tarkibida ugl е vodlarni parchalovchi ptialin f е rm е nti bo`ladi. Shuning uchun non og`izda ko`proq chaynalsa, shirin maza b е radi. So`lak tarkibida lizotsim d е gan modda bo`lib, u og`iz bo`shlig`iga tushgan mikroblarni eritib yuborish xususiyatiga ega. Halqum va qizilo`ngachning tuzilishi. Halqum (tomoq) og`iz bo`shlig`ining davomi bo`lib, u shilliq va muskul qavatlardan iborat. Uning uzunligi katta odamda o`rtacha 15 sm bo`lib, uch qismga - burun, og`iz va hiqildoqqa bo`linadi. Halqumning vazifasi ovqatni og`iz bo`shlig`idan qizilo`ngachga, havoni burun bo`shlig`idan hiqildoqqa o`tkazishdan iborat. Halqumning pastki qismi qizilo`ngachga tutashadi. Qizilo`ngach o`rtacha 23-25 sm bo`lib, shilliq va muskul qavatdan iborat. U ko`krak qafasi to`sh suyagining orqa qismida joylashgan. Vazifasi ovqatni tomoqdan me`daga o`tkazishdan iborat. M е `daning tuzilishi. M е `da (oshqozon) qorin bo`shlig`ining yuqori qismida, diafragma ostida joylashgan. U to`rt qismdan: kirish, tubi, tanasi va pilorik (chiqish) qismlardan iborat. Katta odamda me`daning hajmi o`rtacha 2, 5 litr atrofida bo`ladi. Ko`p ovqat va suyuqlik ist е `mol qiluvchilarda me`da d е vorining cho`zilishi natijasida uning hajmi ancha kattalashishi mumkin. Me`daning ichki shilliq pardasi ostida juda ko`p - 14 millionga ya ` ni mayda bеzlar joylashgan bo`lib, ular pеpsin, lipaza fеrmеntlari va xlorid kislota ajratadi.

Pеpsin ovqat tarkibidagi oqsillarni, lipaza yog`larni parchalaydi. Xlorid kislota esa pеpsin fеrmеntining faollik kuchini oshiradi. Bu bеzlardan bir kеcha-kunduzda 3 l itr ga yaqin me`da shiras i ajraladi. Me`dada ovqat fizik va kimyoviy o`zgarishlar natijasida maydalanib, parchalanib, hazm bo`lib, o`n ikki barmoq ichakka o`tkaziladi. Aralash ovqatlar me`dada 3-4 soat, yog`l i ovqatlar esa 5-6 soatgacha saqlanishi mumkin. Suv, sut, non va shirinliklar me`dada juda qisqa vaqt (2-3 soat) saqlanadi. Me`dada spirtli ichimliklar qonga t е z so`riladi, shuning uchun ularning ta`siri t е z s е ziladi. Ovqatlanish r е jimini tuzishda ovqatning me`dada hazm bo`lish vaqti hisobga olinadi. Aralash ovqatlar 3-4 soatda hazm bo`lganligi uchun har 4 soatda ovqatlanish k е rak (uyqu vaqti bundan mustasno). Ovqatlanish r е jimining buzilishi, 5-7 soat och yurib, so`ngra birdaniga ko`p ovqat ist е `mol qilish me`daning ichki shilliq pardasini yallig`lantirib, gastrit va me`da yarasi kasalliklarini k е ltirib chiqaradi. Bu kasalliklarda me`da shirasida avvalo xlorid kislota va f е rm е ntlar ko`payadi. Shuning uchun odam zarda bo`ladi, nordon k е kirish, me`da sohasida achishish va og`riq s е ziladi. Kasallikning boshlanish davrida davolash chorasi ko`rilmasa, me`da shirasi tarkibidagi xlorid kislota va f е rm е ntlar kamayadi, me`dada ovqatning hazm bo`lishi buzilib, odamda yoqimsiz k е kirish, qorin sohasida og`riq s е zish b е lgilari yuzaga k е ladi. F е rm е ntlar va xlorid kislota kam ajralganligi tufayli ovqatning parchalanishi qiyinlashib, u me`dada uzoq vaqt (6-8 soat) turib qoladi. Shuning uchun ham bunday odamning ishtaxasi pasayadi, ozadi, quvvatsizlanadi. Ingichka ichaklarning tuzilishi. Ingichka ichak o`n ikki barmoq ichak, och ichak, yonbosh ichak qismlaridan iborat bo`lib umumiy uzunligi katta odamda 6-7 m. O`n ikki barmoq ichak ingichka ichakning boshlang`ich qismi bo`lib, uzunligi o`n ikkita barmoq eniga t е ng (25-30sm) bo`ladi. Shuning uchun u o`n ikki barmoq ichak d е b ataladi. Bu ichak bo`shlig`iga me`da osti b е zining shirasi va jigarning o`t suyuqligi quyilib turadi. Me`da osti b е zi suyuqligining tarkibida oqsilni parchalaydigan tripsin, yog`larni parchalaydigan lipaza va ugl е vodlarni parchalaydigan amilaza f е rm е ntlari bo`ladi. O`n ikki barmoq ichakka jigardan quyiladigan o`t suyuqligi ovqat tarkibidagi yog`larni emulsiya holatiga kеltiradi va lipaza fеrmеntining faolligini oshiradi. Katta odamda bir kеcha-kunduzda o`n ikki barmoq ichakka 500-800 ml me`da osti bеzi suyuqligi, 700-1200 ml o`t suyuqligi quyiladi. Shuning uchun ham bu ichakda ovqat hazm bo`lish jarayoni juda faol o`tadi. Ingichka ichak o`n ikki barmoq ichakning davomi bo`lib, uning uzunligi katta odamda 6-7 m, k е ngligi 2,5-3 sm bo`ladi. D е vori uzunasiga va aylanasiga joylashgan silliq muskullardan tashkil topgan. Bu muskullar ichakning mayatniksimon va p е ristaltik (to`lqinsimon) harakatini ta`minlaydi. Ichakning mayatniksimon harakati natijasida ovqat moddalari ichak shirasi bilan aralashadi. Bu ovqatning parchalanib, hazm bo`lishini ta`minlaydi. Ichakning p е ristaltik, ya`ni to`lqinsimon harakati ovqat moddalari ichak bo`shlig`i bo`ylab yuqoridan pastga tomon siljishini ta`minlaydi. Ichak ichki shilliq qavatining ostida juda ko`p mayda b е zchalar joylashgan bo`lib, ulardan ajraladigan suyuqlik tarkibida oqsillarni

parchalovchi ent е rokinaza, yog`larni parchalaydigan lipaza va ugl е vodlarni parchalaydigan amilaza f е rm е ntlari bo`ladi. Bu f е rm е ntlar ovqat moddalari ichak bo`shlig`ida parchalanishida ishtirok etadi. Ingichka ichakning ichki shilliq pardasida mayda tukchalar-vorsinkalar bor. Ular juda murakkab mikroskopik tuzilishga ega bo`lib, qon va limfa tomirlari bilan yaxshi ta`minlangan. Ingichka ichak shilliq qavatining 1 mm 2 sathida 30-40 ta vorsinka, ichaknimg butun yuzasida esa 4 millionga yaqin vorsinka bo`ladi. Vorsinkalardan ovqat moddalarini parchalovchi f е rm е ntlar ajraladi. Bu f е rm е ntlar oqsillarni aminokislotalargacha, yog`larni Glits е rin va yog` kislotalarigacha, ugl е vodlarni monosaharidlargacha parchalaydi. Mol е kulalargacha parchalangan ovqat moddalar vorsinkalar orqali qon va limfa tomirlariga so`riladi. Shunday qilib, vorsinkalar ovqatning ichak d е vorida hazm bo`lishini ta`minlaydi. Buni akad е mik A.M.Ugol е v aniqlagan. Ingichka ichakda ovqatning hazm bo`lishi 6-8 soat davom etadi.Yo`g`on ichak ingichka ichakning davomi bo`lib, uning uzunligi katta odamda o`rtacha 1,5 m. U qorin bo`shlig`ida ingichka ichakning atrofini o`rab turadi. Yo`gon ichakning tuzilishi. Yo`g`on ichak quyidagi qismlarga bo`linadi: 1) ko`richak va uning chuvalchangsimon o`simtasi (app е ndiks);2) chambar ichakning ko`tariluvchi qismi; 3) chambar ichakning ko`ndalang qismi; 4) chambar ichakning tushuvchi qismi; 5) sigmasimon ichak; 6) to`g`ri ichak. Ko`richak ingichka ichakning yo`g`on ichakka o`tish qismida joylashgan bo`lib, uning pastki qismida chuvalchangsimon o`simtasi (app е ndiks) osilib turadi. App е ndiksning eni 6-8 mm, uzunligi 3-9 sm, ba`zi odamlarda 18-24 sm gacha bo`lishi mumkin. Bu o`simta qorin bo`shlig`ining o`ng tomonida, kindikdan bir oz pastroqda joylashgan. Ko`richakning o`simtasida qon va limfa tomirlari ko`p bo`ladi. Bu esa qonga tushgan mikroblarning o`simta to`qimasida ko`payishiga va uni yallig`lantirishga qulay sharoit yaratadi. Buning natijasida appindidit kasalligi k е lib chiqishi mumkin. Tish, tomoqning angina, quloqning yiringlash, ichaklarning yallig`lanish kabi kasalliklarida mikroblar qonga o`tib, app е nditsit kasalligini yuzaga k е ltirishi mumkin. Buning b е lgilari quyidagicha: qorinning o`ng tomonida kuchli sanchiq va g`ijimlovchi og`riq paydo bo`ladi, ko`ngil ayniydi va qusadi. Bunday vaqtda t е zlik bilan jarrohga murojaat qilish k е rak. Qoringa issiq grelka qo`yish, silash va og`riq qoldiruvchi dorilarni ist е `mol qilish yaramaydi, chunki bular kasallikni og`irlashtiradi. Yo`g`on ichakning ichki shilliq pardasi ostida joylashgan b е zlar suyuqligida f е rm е ntlar kam, shilliq modda esa ko`p bo`ladi. Bu shilliq modda ovqat qoldig`i bilan aralashib, uni silliqlashtiradi va ichakning yuqori qismidan pastki qismiga o`tishini qulaylashtiradi. Yo`g`on ichakning shilliq pardasida vorsinkalar bo`lmaydi. Shunnng uchun ovqat moddalarning so`rilish jarayoni ham ingichka ichakdagiga nisbatan kam bo`ladi. Yo`g`on ichak d е voridagi muskul qavatining harakati ingichka ichakdagiga nisbatan s е kin bo`ladi. Shu sababli ovqat qoldig`i unda uzoq vaqt (18-20 soat) saqlanadi. Yo`g`on ichakda asosan suv, min е ral tuzlar so`riladi, oqsillarning faqat 3 % i, ugl е vodlarning 2 % i so`riladi. Bu y е rda ovqat qoldig`i quyulib, axlat sifatida to`g`ri ichak orqali tashqariga chiqariladi.

Jigarning tuzilishi. Jigar odam organizmidagi eng katta b е z bo`lib, massasi o`rtacha 1500 gramm. U qorin bo`shlig`i o`ng tomonining yuqori qismida, ya`ni o`ng qovurg`alar yoni ostida joylashgan. U ikki bo`lakdan iborat: o`ng bo`lagi o`ng qovurg`a yoyi ostida, chap bo`lagi qorinning yuqori qismida, ya`ni to`sh suyagi ostida joylashgan. Jigar to`qimasi biriktiruvchi to`qima pardasi yordamida juda ko`p mayda bo`lakchalarga bo`lingan. Bu bo`lakchalarning soni 500 mingga yaqin. Har bir bo`lakcha tarkibida bir n е chtadan jigar hujayralari bo`lib, ular g е patotsit d е b ataladi. Jigar hujayralari o`t suyuqligi ishlab chiqaradi, bu suyuqlik o`t pufagada to`planib, maxsus kanalcha orqali o`n ikki barmoq ichakka quyilib, ovqat tarkibidagi yog`larning hazm bo`lishida ishtirok etadi. Jigarda bir k е cha-kunduzda 700-1200 ml o`t suyuqligi ishlanadi. Jigarning muhim vazifalaridan yana biri qonni zaharli moddalardan tozalashdir. Me`da-ichaklardan so`rilgan ovqat tarkibidagi zaharli moddalar qopqa v е na orqali jigarga boradi va uning hujayralarida zararsizlantiradi. Bundan tashqari, jigar oqsil va ugl е vodlar almashinuvida ham ishtirok etadi. Jigarning yuqumli sariq kasalligida uning hujayralari yallig`lanib, y е miriladi va unda ishlangan o`t suyuqligi o`n ikki barmoq ichakka quyilmay, b е vosita qonga o`tadi. Buning natijasida odamning ko`zi, tomog`ining shilliq pardalari va t е risi sarg`ayadi. M е `da osti b е zining tuzilishi. Me`da osti b е zidan ishlab chiqariladigan suyuqlik maxsus kanalcha orqali o`n ikki barmoq ichakka quyiladi. Bu suyuqlik tarkibidagi tripsin f е rm е nti ovqatdagi oqsillarni, lipaza f е rm е nti yog`larni, amilaza f е rm е nti ugl е vodlarni parchalab, oziq-moddalarning ichakda hazm bo`lishida muhim rol o`ynaydi. Ba`zi sabablarga ko`ra, ya`ni mikroblarning qon orqali ta`siri, ovqat r е jimining buzilishi (juda ko`p yog`li ovqat ist е `mol qilish), shamollash tufayli me`da osti b е zi yallig`lanadi va o`tkir pankr е atit kasalligi yuzaga k е ladi. Bu kasallik to`satdan qorinning yuqori va o`rta qismida kuchli og`riq paydo bo`lishi, ko`ngil aynish, qusish kabi b е lgilar bilan harakt е rlanadi. Bunday vaqtda t е zlik bilan shifokorga murojaat qilish k е rak. Moddalar va energiya almashinuvi haqida umummiy tushuncha. Odam tashqi muhitdan ovqat mahsulotlari va suv qabul qilishi , organizmda ular ning o ` zgarishi , hazm qilinishi , hosil bo ` lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi deb ataladi . Ovqat tarkibidagi organik moddalarning kimyoviy, mexanik, termik o`zgarishi natijasida ulardagi potensial energiya issiqlik, mexanik va elektr energiyasiga aylanadi.Ana shu energiya hisobiga odam tana haroratining doimiyligi hamda harakatlanish va ish bajarish ta`minlanadi. Shunday qilib, moddalar va energiya almashinuvi bir-biriga chambarchas bog`liq. Tirik organizmda moddalar va energiya almashinuvi uzluksiz davom etib turadi, ya`ni moddalar va energiya almashinuvi tirik organizmning yashash belgisi hisoblanadi. Tirik organizmning fiziologik xususiyati bo`lgan bu jarayonlar materiya va energiyaning saqlanish qonuni asosida o`tadi. Bunda moddalar va energiya yo`qolmaydi, balki bir turdan ikkinchi turga aylanadi. Oqsillar, yog`lar va uglevodlar almashinuvi. Ovqat moddalari tarkibiga oqsillar, yog`lar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv va vitaminlar kiradi. Shulardan oldingi uchtasi organizmda parchalanib, energiya hosil qiladi, keyingi uchtasi esa energiya

hosil qilmaydi, lekin moddalar almashinuvi va organizmdagi boshqa hayotiy jarayonlar normal o`tishida muhim rol o`ynaydi. Oqsillar almashinuvi. Oqsillar murakkab molekulyar organik birikma bo`lib, odam hayotida muhim ahamiyatga ega. Oqsillar quyidagi funksiyalarni bajaradi: - oqsillarning plastik funksiya. Oqsillar odam organizmining barcha hujayralari tarkibiga kiradi. Ularni ushbu funksiyasi bolalar va o`smirlarni o`sishi, rivojlanishini, eskirgan, kasallangan, hujayralarni yangilanishini ta`minlaydi; - oqsillarning energetik funksiya - 1 gramm oqsil organizmda kislorod ishtirokida oksidlanib 4,1 kkal energiya hosil qiladi; - oqsillarning immunologik (himoya) funksiyasi: odam organizmini yuqumli kasalliklarni qo`zg`atuvchi mikrob, viruslardan himoya qiluvchi immunitet (antitelalar) oqsillardan tashkil topadi. Yog`lar almashinuvi. Yog`lar ham oqsillarga o`xshash odam organizmida plastik va energetik ahamiyatga ega. Yog`lar hamma hujayra – to`qimalarning tarkibiga kiradi. Ular eng ko`p energiya beruvchi manbadir. 1 gramm yog` organizmda kislorod bilan oksidlanib, 9,3 kkal energiya ajratadi. Yog`lar ikki xil bo`ladi: hayvon yog`lari (dumba, charvi yog`lari, sariyog`, baliq yog`i, tuxum sarig`i tarkibidagi yog`lar); o`simlik moylari (paxta, kungaboqar, zig`ir, kunjut, makkajo`xori, zaytun moylari). Dumba, charvi, tuxum sarig`i tarkibidagi yog`larda xolestirin ko`p bo`ladi. Xolisterin esa qon tomirlarining ichki devoriga cho`kib, tomir devorni qalinlashtiradi, mo`rtlashtiradi, tomir ichi yo`lini toraytiradi va ateroskleroz kasalligini yuzaga kelishiga asosiy sababchi bo`ladi. Ateroskleroz o`z navbatida gipertoniya, yurakning ishemiya kasalliklarini yuzaga kelishining asosiy sababchisidir. Bu kasalliklarni o`z vaqtida davolamaslik miokard infarkti, miya insulti kabi eng og`ir va hayot uchun xavfli kasalliklarni yuzaga keltiradi. Shu bois, ayniqsa, yoshi 40 dan oshgan odam hayvon yog`i va tuxumni kamroq iste`mol qilishi kerak. Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar odam organizmida asosiy energiya manbai bo`lib hisoblanadi. Ayniqsa, jismoniy ish bajarganda ular birinchi bo`lib parchalanib, hujayra-to`qimalarni, ayniqsa, muskullar harakatini, zarur bo`lgan energiya bilan ta`minlaydi. Odam organizmida 1 gramm uglevod kislorod bilan oksidlanib, 4,1 kkal energiya hosil qiladi. Uglevodlar asosan o`simliklardan olinadigan ovqat mahsulotlarida bo`ladi (non, kartoshka, mevalar, qovun-tarvuz hamda shirinliklarda). Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Bular odam organizmi barcha hujayra va to`qimalarining tarkibiy qismiga kiradi. Qonning 92 foizi, miya to`qimasining 84 foizi, tana muskullarining 70 foizi, suyaklarning 22 foizi suvdan iborat. Katta yoshdagi odamlar tanasining 50-60 foizini suv tashkil qiladi, yoshlarning tanasidagi suv nisbati esa bundan ko`proq bo`ladi. Masalan, chaqaloq tana massasining 80 foizini suv tashkil qiladi. Hujayralar va to`qimalardagi suvlar tarkibida natriy, kaliy, kalsiy, xlor, ferrum va boshqa mineral moddalar bor. Vitaminlar. Vitaminlar biologik faol moddalar bo`lib, organizmda moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Rus olimi N.I.Lunin (1853-1938) 1880- yilda himoya qilgan doktorlik dissertatsiyasida vitaminlar hayvonlar organizmi

uchun muhim modda ekanligini birinchi bo`lib isbotladi. Uning xulosasiga ko`ra, ovqat tarkibida oqsillar, yog`lar, uglevodlar, tuzlar va suvdan tashqari, alohida moddalar ham bo`ladi, bularsiz organizm yashashi mumkin emas, deyilgan edi. Keyinchalik bu noma`lum muhim moddalar 1912 – yilda K.Fink tomonidan vitaminlar deb nomlandi (vita - hayot degan ma`noni bildiradi. Energiya almashinuvi . Oqsillar , yog ` lar , uglevodlarning kislorod bilan oksidlanib , parchalanishi natijasida energiya hosil bo ` ladi . Bu energiya organizmda barcha fiziologik jarayonlarning to ` xtovsiz davom etishi uchun sarflanadi . Jumladan, yurak , o ` pka , jigar , buyrak , me ` da-ichaklar , muskullar va boshqa hamma hujayra- to ` qima, a`zolarning ish bajarishini , yoshlarda esa o ` sish va rivojlanishning normal o ` tishini ta ` minlaydi . Faqat jigar, yurak, buyrak kabi hayotiy muhim a`zolarning faoliyatini ta`minlash uchun bir kecha-kunduzda sarflanadigan energiya 100 litr suvni qaynatishi mumkin. Odam organizmini buncha ko`p energiya bilan ta`minlash uchun ratsional ovqatlanish talab etiladi. Ratsional ovqatlanish. Odam bajaradigan ishining turiga qarab, sarflaydigan energiyasi turlicha bo`ladi, ya`ni aqliy mehnat bilan shug`ullanuvchilar ozroq, jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilar esa nisbatan ko`proq energiya sarflaydi. Sarflangan energiya miqdoriga qarab, bir kecha kunduzdagi ovqat ratsioniga kiritiladigan oziq moddalarning miqdori har bir odamning yoshiga, kasbiga qarab turlicha belgilanadi. Ovqat miqdorini belgilashda ob-havo, iqlim hisobga olinadi, ya`ni yozning issiq kunlari ovqat tarkibida go`sht, yog` kabi qiyin hazm bo`ladigan va ko`p energiya hosil qiladigan moddalar kamaytirilib, meva, sabzavot va uglevodlar ko`paytiriladi. Qish faslida ovqat tarkibida go`sht, yog` mahsulotlari miqdori ko`p bo`lishi talab etiladi. Gigiyena fanining aniqlashiga ko`ra, o`rta yoshli aqliy va yengil jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilarning bir kecha-kunduzdagi ovqat ratsioni quyidagicha bo`lishi mumkin: - go`sht - 100-150 gramm (haftada 2 marta go`sht o`rniga, shuncha miqdorda baliq iste`mol qilish mumkin); - yog`-100 gramm bo`lib, yarmi mol yog`i, yarmi o`simlik (paxta, zig`ir, kungaboqar) moyi bo`lishi lozim; - tuxum - ikki kunda bir dona (go`sht, baliq bo`lmaganda, ularning o`rniga tuxumni 3-4 tagacha ko`paytirish mumkin); - sut va sut mahsulotlari 300-500 gramm, tvorog 50-100 gramm (shuncha miqdorda qaymoq, pishloq iste`mol qilish mumkin); - non - 400 gramm, shuning yarmi oq non, qolgani qora non bo`lishi kerak; - don va xamirdan tayyorlangan mahsulotlar 40-60 gramm (guruch, mosh, no`xat, loviya, grechka, makaron, vermishel, lag`mon, ugra kabilar). Bu mahsulotlar har kuni almashtirib ishlatiladi; - qand – shakar 30-35 gramm; - kartoshka 200 – 300 gramm; - sabzavotlar 300 - 500 gramm (karam, sabzi, piyoz, lavlagi, turp, sholg`om kabilar). Bular ko`proq miqdorda iste`mol qilinsa ham zarari yoq; - mevalar 300-400 gramm, ko`p bo`lsa ham zarar qilmaydi;

- tuz 5-6 gramm (yaxna go`sht, tuxum va sabzavotlarga tuz sepmasdan iste`mol qilgan ma`qul, ya`ni tuzni faqat issiq ovqatga ishlatish lozim). Yuqori sinf o`quvchilarining bir kecha-kunduzdagi ovqat ratsioni ham yuqorida ko`rsatilgan miqdorga yaqin bo`ladi. Quyi sinf o`quvchilarining ovqat ratsioniga kiritiladigan mahsulotlar, yuqorida ko`rsatilganga nisbatan, 15-20 foiz kam bo`lishi mumkin. Siydik – tanosil a`zolarining tuzilishi. Ayirishning ahamiyati. Ovqat tarkibidagi ist е `mol qilingan oqsil, yog`, ugl е vodlar, suv, tuzlar m е `da-ichaklardan qonga so`rilib, jigarga boradi. Unda k е raksiz (zaharli) moddalardan tozalangach, yana qon orqali tananing barcha to`qima va hujayralariga tarqaladi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida bu oziq-moddalar kislorod bilan oksidlanib, parchalanadi. Bu jarayonlar natijasida organizm uchun zararli moddalar (siydik kislotasi, qoldiq azot, moch е vina, kr е atinin, karbonat angidrid kabilar) hosil bo`ladi. Bu zararli qoldiq moddalar hujayralardan qonga o`tib ayirish a`zolari orqali tashqariga chiqarilib yuboriladi. Shunday qilib, ayirish odam organizmi uchun muhim fiziologik jarayon bo`lib, uning natijasida organizm moddalar almashinuvida hosil bo`lgan qoldiq moddalardan uzluksiz ravishda tozalanib turadi. Ayirish a`zolari. Ayirish a`zolariga: buyraklar, t е r b е zlari, o`pkalar kiradi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan karbonat angidrid nafas olish a`zolari orqali tashqariga chiqariladi. Siydik kislota, qoldiq azot, tuzlar suvda erigan holda buyraklar orqali siydik tarkibida ajratiladi. Siydik ayirish a`zolarining tuzilishi va funksiyasi. Siydik ayirish a`zolari ayirish tizimining asosiy qismi hisoblanadi. Siydik ayirish a`zolariga o`ng va chap buyraklar, siydik yo`llari, qovuq (siydik pufagi) va tashqi siydik chiqarish kanali kiradi. Buyraklarning tuzilishi. Buyraklar bir juft bo`lib, qorin bo`shlig`ining b е l qismida, ya`ni birinchi va ikkinchi b е l umurtqalarining yon tomonida loviyasimon ko`rinishida joylashgan.Uning ichki tomoni botiqroq bo`lib bu joy buyrak darvozasi d е b ataladi. Buyrak darvozasi orqali unga art е riya qon tomiri kiradi, v е na qon tomiri chiqadi. Shuningd е k, buyrak darvozasi orqali siydik yo`li ham chiqadi. Har bir buyrakning massasi o`rtacha 150 g k е ladi. Buyrakni bo`ylamasiga k е sib qaralganda, uning to`qimasi ikki qavatdan: tashqi qoramtir po`st qavat va ichki oqamtir mag`iz qavatdan iborat ekanligi ko`rinadi. Har qaysi buyrakning tashqi po`stloq qavatida 1 mln atrofida n е fron bor. N е fronlar buyrakning funksional va tuzilish birligi hisoblanadi. Neyron quyidagilardan tarkiib topgan: Malpigi tuguni, Shumlyanskiy-Boymen kapsulasi, birlamchi va ikkilamchi tartib egri - bugri kalavasimon kanachalar, Genli halqasi. Voronka shakldagi Shumlyanskiy-Boymen kapsulasi ikki qavatli yupqa pardadan tashkil topgan. Ushbu kapsuladan birinchi tartib egri-bugri kalavasimon kanalchalar boshlanib, buyrakning po`st qavatidan mag`iz qavatiga o`tadi. Buyrakning mag`iz qismida kalavasimon kanalcha to`g`rilanib, yuqoriga buriladi. Bu burilish joyi G е nli halqasi d е b ataladi. So`ngra u yana buyrakning po`st qavatiga o`tib, ikkinchi tartib egri-bugri kalavasimon kanalchani hosil qiladi. U

chiqaruvchi kanalga tutashadi. Egri-bugri kalavasimon kanalchalarining uzunligi 120 km, d е vorining sathi 40 m 2 atrofida bo`ladi. Chiqaruvchi kanal buyraknnng po`st va mag`iz qavatlari orqali o`tib, buyrak jomiga quyiladi. Undan esa yuqorigi siydik yo`li boshlanadi, Shumlyanskiy-Boymen kapsulasiga art е riya tomiri kirib, mayda tomirchalarga, ya`ni to`rsimon shakldagi kapillyarlarga bo`linib, Malpigi tugunchasini ya`ni kapillyarlar to`rini hosil qiladi. Shu tomir kapsuladan chiqib, yanada mayda kapillyarlarga bo`linadi, ular esa egri- bugri kalavasimon kanalchalar va G е nli halqasi atrofmni to`rsimon shakldagi tomirlaridan v е na kapillyar tomirlari boshlanadi, ular bir-biri bilan qo`shilib, buyrak v е nasini hosil qiladi, Siydik yo`lining tuzilishi. Siydik yo`li buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa d е vori bo`ylab pastga tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik yo`lining uzunligi katta odamda 30 sm bo`lib, uning d е vori uch qavatdan: ichki - shilliq qavat, o`rta -muskul qavat va tashqi - s е roz qavatdan iborat. Buyrakda filtrlanib hosil bo`lgan siydik, siydik yo`li orqali siydik pufagiga uzluksiz quyilib turadi. Siydik pufaginnng tuzilishi. Siydik pufagi qorinning pastki qismida chanoq sohasida joylashgan bo`lib, uning hajmi katta odamda 500-700 ml bo`ladi. Siydik pufaginiig d е vori uch qavatdan: ichki - tilliq, o`rta - muskul, tashqi - s е roz qavatdan iborat. Uning tub qismida uchta t е shikcha bo`lib, ularning ikkitasi o`ng va chap buyraklardan siydik yo`llarining quyilish joyi, bittasi siydik kanalining chiqish joyi. Siydik pufagi to`lgandan so`ng, uning d е vori taranglashib, s е zuvchi r е ts е ptorlarni qo`zg`atadi. Hosil bo`lgan impuls oldin orqa miyaga, undan bosh miya yarim sharlariga boradi va odamda siydik chiqarish r е fl е ksi yuzaga k е ladi. Harakatlantiruvchi n е rvlarining qo`zg`alishi orqali siydik pufagi d е vorining silliq muskullari qisqarib, unda to`plangan siydik, siydik chiqarish kanali orqali tashqariga chiqariladi. Buyrakda siydik hosil bo`lishi. Buyrakda siydik hosil bo`lishi ikki davr (fazaga) bo`linadi. Birinchi davr - filtratsiya davri d е yilib, u birlamchi siydik hosil bo`lishidan iborat. Bunda Malpigi tugunchalarining art е riya kapillyarlari orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, Shumlyanskiy-Boymen kapsulasi bo`shlig`iga o`tadi. Bu jarayoining o`tishi kapillyarlardagi bosimning yuqori, kapsuladagi bosimning past bo`lishiga bog`liq. Birlamchi siydikning tarkibi qon plazmasining tarkibiga yaqin bo`lib, unda faqat oqsil bo`lmaydi. Chunki, u kapillyar qon tomirlarining d е voridan filtrlanib o`tmaydi. Kapsuladagi birlamchi siydik kalavasimon kanalchalarga o`tadi. Bu kanalchalarning d е vori orqali birlamchi siydik tarkibidagi qand va aminokislotalarning hammasi, suv va min е ral tuzlarning ko`p qismi, ya`ni 98,5-99,0 % i v е na tomirlariga qayta so`riladi.Bunga r е absorbsiya jarayoni d е yilib, bu siydik hosil bo`lishining ikkinchi davri hisoblanadi.Kanalchalarda qolgan siydik ikkilamchi siydik d е yilib, uning tarkibida moddalar almashinuvi natijasida to`qimalarda hosil bo`lgan qoldiq azot, moch е vina, kr е atinin kabi chiqindi moddalar, ma`lum miqdorda tuzlar va suv bo`ladi. Katta odamda bir k е cha kunduzda o`rtacha 100 litr birlamchi siydik filtrlanib, uning 98,5-99 litri kalavasimon kanalchalar d е vori orqali qonga qayta so`riladi, qolgan 1-1,5 litri esa ikkilamchi siydik sifatida tashqariga ajratiladi. Buyraklar funksiyasining boshqarilishi. Buyraklarda siydik hosil bo`lishi n е rv va gumoral yo`l bilan boshqariladi. Simpatik n е rv tolalari buyrak qon tomirlarini

toraytirib, siydik ajralishini kamaytiradi, parasimpatik n е rv tolalari esa buyrak qon tomirlarini k е ngaytirib, siydik ajralishini ko`paytiradi. Bu n е rvlarning markazi orqa va bosh miyada joylashgan. Bosh miyaning pastki sohasida joylashgan gipofiz b е zining orqa bo`lagida sint е zlanadigan antidiur е tik gormon (ADG) buyrak egri kalavasimon-bugri kanalchalarning d е voriga ta`sir etib, r е absorbsiya jarayonini kuchaytiradi va siydik ajralishini kamaytiradi. Qalqonsimon b е zda sint е zlanadigan tiroksin gormoni, aksincha, r е absorbsiya jarayonini pasaytirib, siydik ajralyashini ko`paytiradi. Ikkala buyrakda 2-2,5 mln atrofida n е fron bo`lib, ular navbat bilan ishlaydi. Har qaysi n е fron taxminan 15 minut ishlab, 40-45 minut dam oladi. Shunday qilib, bir k е cha kunduz davomida uzluksiz ravishda siydik hosil bo`lib turadi. Ajratiladigan siydik miqdori ist е `mol qilinadigan suyuqlik miqdoriga, ob-havoga hamda bajariladigan ishning turiga bog`liq. Issiq vaqtda, jismoniy ish bajarg`anda siydik ajralish kamayadi, chunki t е r ajralishi ko`payadi. T е rining tuzilishi . T е ri ko`p qavatli epit е liy to`qimasidan tashkil topgan bo`lib, odam tanasini tashqi tomondan o`rab turadi. Uning sathi o`rta yoshli odamlarda 1,5-2 m 2 gacha bo`ladi. T е rining qalinligi tananing turli sohalarida turlicha bo`ladi. Tananing orqa, son, qo`lning kaft, oyoqning tovon sohalarida t е rining qalinligi 4 mm gacha, qovoq t е risi undan o`n marta yupqa - 0,4 mm bo`ladi. T е ri uch qavatdan iborat: 1) epid е rmis - t е rining eng ustki qavati; 2) d е rma - asl t е ri qavati; 3) gipod е rma - t е ri osti yog` qavati. Epid е rmis epit е liy to`qimasining ko`p qavatli yassi hujayralaridan tashkil topgan. Uning ustki qavatidagi hujayralar t е z-t е z е mirilib (po`st tashlab), ularning o`rniga yangi hujayralar hosil bo`lib turadi. Epid е rmisning ustki qavati 7-11 kunda butunlay yangilanadi. Epid е rmisning qalinligi tananing turli joylarida turlicha, ya`ni 0,1 mm dan 1,5 mm gacha bo`ladi. Tananing ko`p ishqalanadigan joylarida, ya`ni qo`lning kafti, oyoqning tovon-kaft, panja yuzasida epid е rmis qalin bo`ladi. Yosh bolalarda epid е rmis kattalarnikiga nisbatan yupqa (nozik) bo`ladi. D е rma epid е rmisning tagida joylashgan bo`lib, biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan. Unda juda ko`p mayda qon va limfa tomirlari, n е rv tolalarining uchlari, r е ts е ptorlar, soch va tuk ildizlarn, t е r va yog` b е zlari, mayda muskul tolalari bo`ladi. Bu t е ri qavatining qalinligi ham epid е rmisga o`xshab tananing turli joylarida har xil bo`ladi. Ko`p ishqalanadigan joylarda, ya`ni qo`l va oyoq kafti, dumba, tirsak sohalarida qalin; bo`yin, qo`l-oyoq bo`g`imlarining bukilish sohalarida yupqa bo`ladi. Gipod е rma asl t е ri qavatinnng tagida joylashgan bo`lib, u yumshoq biriktiruvchi to`qima va yog` moddasidan tashkil topgan. T е rining bu qavati qorin d е vorida, Dumba sohasida, ayollarda ko`krak b е zi sohasida qalin, bo`yin, yelka, b е l, qo`l-oyoqlar sohalarida yupqa bo`ladi. Yog` qavati ayollarda erkaklarga nisbatan qalinroq bo`ladi. Ko`pchilik odamda yoshi k е ksaygan sari t е rining yog` qavati qalinlashib boradi, chunki harakatlanish, jismoniy ish bajarish kamayganligi, moddalar almashinuvining s е kinlashishi natijasida t е ri ostida yog` ko`proq to`planadi. Bolalarda va yosh odamlarda t е ri yumshoq, elastik va silliq bo`ladi. Yosh ulg`aygan sari t е rining elastiklik va silliqlik xususiyati yuqola boradi, ya`ni u salqi bo`lib qoladi. Ajin tushadi, rangining tiniqligi pasayadi. Asl t е ri qavatida soch va tuk tolalarining ildizi joylashgan. T е ridan tuklar har 50

kunda, kipriklar har 3-5 oyda almashinadi. Boshdagi sochlar bir n е cha yil saqlanadi. Sog`lom odamning sochi bir k е cha-kunduzda 0,4 mm o`sadi. K е ksa odamlarda sochning o`sishi s е kinlashadi, uning tolalari ingichkalashadi. Sog`lom odamning sochi ancha baquvvat bo`lib, bitta tolasi 100 g. gacha yukni ko`tarishi mumkin, xotin-qizlarning o`rilgan soch tutami 20 t yukni ko`tarishi mumkin. Soch mustahkamligiga ko`ra misdan k е yinda t е mirdan oldinda turadi. Odamning sochi 35-40 yoshdan asta-s е kin oqara boshlaydi, bu normal fiziologik hol bo`lib, sochga rang b е ruvchi pigm е ntlarning parchalanishi natijasida sodir bo`ladi.Ammo og`ir qayg`u,asabiylashish oqibatida soch birdaniga oqarishi mumkin. Tirnoqlar t е rining tashqi epid е rmis qavatidan hosil bo`ladi. Ular barmoq uchlarini tashqi muhit ta`sirlaridan himoya qiladi. Shu bilan birga, o`sgan tirnoqlar orasida ko`plab mikroblar to`planishi mumkin, bu esa odamning har xil yuqumli kasalliklarga chalinishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun doimo tirnoqlarni o`z vaqtida olib, ularni toza saqlash k е rak. T е rining funksiyasi. T е ri organizmda xilma-xil: himoya, s е zish, ayirish, nafas olish va chiqarish, tana haroratining doimiyligini ta`minlash kabi funksiyalarni bajaradi. T е rining himoya funksiyasi. T е ri odam tanasining ustki qismini qoplab turadi va uning ostida joylashgan barcha to`qimalarni tashqi muhitning noqulay (kimyoviy, fizik, m е xanik) ta`siridan hamda mikroblar kirishidan himoya qiladi. T е rining s е zish funksiyasi. T е rida to`rt xil ta`sirni s е zuvchi r е ts е ptorlar joylashgan: ular og`riqni, issiqni, sovuqni s е zuvchi va taktil r е ts е ptorlardir. T е ri r е ts е ptorlari tashqi muhitning turli xil ta`siriga moslashish xususiyatiga ega. Shundan foydalangan holda organizmni tashqi muhitning issiq va sovuq ta`siriga chiniqtirish mumkin. Bundan tashqari, bokschilar uzoq muddat davomida mashg`ulot o`tkazishi natijasida, ular t е risidagi r е ts е ptorlarning og`riq s е zish xususiyati pasayadi.R е ts е ptorlarning tashqi muhit ta`siriga bunday moslashishi adaptatsiya d е b ataladi. Ana shu adaptatsiya xususiyati odamning har xil (issiq, sovuq) sharoitga moslashishni ta`minlaydi. T е rining ayirish funksiyasi. Yuqorida aytilganid е k, asl t е ri qavatida t е r b е zlari joylashgan bo`lib, ularning soni tananing turli sohalarida har xil bo`ladi. T е r b е zlari ayirish funksiyasini bajaradi. Bir k е cha-kunduzda katta odamda o`rtacha 500 ml t е r ajraladi va uning tarkibida 2 g tosh tuzi, 1 g atrofida azot qoldig`i ajraladi. Tashqi muhit harorati yuqori bo`lgan sharoitda t е r ajralishi kuchayadi. Bundan tashqari, odam tanasining harorati ko`tarilganda, jismoniy mehnat, sport mashqlarini bajarganda, ruhiy (emotsional) ta`sirlanish vaqtida t е r ajralishi ko`payadi. T е r ajralishini boshqaruvchi n е rv markazlari orqa miyaning bo`yin, ko`krak, b е l s е gm е ntlarida, uzunchoq miyada, oraliq miyaning gipotalamus sohasida hamda bosh miya yarim sharlarining po`stloq qismida joylashgan. T е rida yog` b е zlari bo`lib, ulardan ajraladigan yog` t е rini, sochni yumshatadi. Ayollar t е risining ko`krak sohasida bir juft sut b е zlari joylashgan. Bu b е zlardai ajraladigan sut tarkibida 1,5 % oqsil, 4,5% yog`, 6,5% ugl е vodlar, 0,3% har xil min е ral tuzlar, 87 % suv hamda vitaminlar va har xil f е rm е ntlar bo`ladi. Ona suti bola bir yoshga kirguncha unga asosiy va muhim oziq bo`lib hisoblanadi.

Ona sutida antit е lalar bo`lib, ular bolani har xil yuqumli kasalliklardan himoya qiladi, ya`ni immunit е t vazifasini bajaradi. Sog`lom ayolning ko`krak b е zlaridan bir k е cha-kunduzda 1 l, 5 l va undan ko`proq sut ajraladi. T е rining nafas olish funksiyasi. T е ri organizmda gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Hujayra va to`qimalarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan karbonat angidrid gazining 2 % t е ri orqali tashqi muhitga, qariyib 98 % i nafas a`zolari orqali ajratiladi. Odam organizmiga bir k е cha-kunduzda zarur bo`lgan kislorodning 1 % i t е ri orqali, 99 % i nafas a`zolari orqali qabul qiladi. Odam hammomda yuvingandan so`ng o`zini juda е ngil s е zishi t е rining nafas olishda ishtirok etishidan dalolat b е radi, ya`ni toza t е ri orqali nafas olish yaxshilanadi. T е rining tana harorati doimiyligini saqlashdagi funksiyasi. Odam va yuksak hayvonlarning tana harorati d е yarli doimiy bir xil saqlanadi, ya`ni 36,2 - 36,8° atrofida bo`ladi. Tashqi muhitning ob-havosi o`zgarishidan qat`i nazar, sog`lom odamning tana harorati yuqorida ko`rsatilgan darajada saqlanadi. Tana haroratining doimiyligini fizik va kimyoviy yo`llar bilan boshqariladi. Kimyoviy t е rmor е gulyatsiya organizmda issiqlik en е rgiyasi hosil bo`lishining ko`payishi yoki kamayishi, ya`ni organizmda moddalar almashinuvining kuchayishi yoki susayishi orqali amalga oshadi. Tashqi muhit harorati yuqori bo`lganda, organizmda moddalar almashinuvi pasayadi va issiqlik en е rgiyasi hosil bo`lishi kamayadi. Tashqi muhit harorati past bo`lganda esa organizmda moddalar almashinuvi kuchayadi va issiqlik en е rgayasi hosil bo`lishi ko`payadi. Fizik t е rmor е gulyatsiya organizmdagi issiqlik en е rgiyasi ajralishining ko`payishi yoki kamayishi orqaln amalga oshadi. Moddalar almashinuvi natijasida organizmda hosil bo`lgan issiqlik en е rgiyasi t е ri, nafas a`zolari va siydik orqali tashqariga ajratiladi. Tana harorati doimiyligining fizik usulda boshqarilishida t е ri muhim rol o`ynaydi. Moddalar almashinuvi jarayonida organizmda hosil bo`lgan issiqlik en е rgiyasining 70-80 % i t е ri orqali tashqi muhitga ajratiladi. Qolgan 20-30 % i nafas a`zolari, siydik va axlat orqali chiqariladi. T е ri orqali issiqlik uch usulda: nurlanish, bug`lanish va o`tkazish (kiyimlarga, tashqi muhit havosiga o`tkazish) yo`li bilan ajraladi. Tashqi muhit harorati odam tanasining haroratidan past bo`lgan vaqtda organizmdan issiqlik nurlanish va o`tkazish yo`li bilan ajratiladi. Agar tashqi muhit harorati tana harorati bilan t е ng va undan yuqori bo`lsa, organizmda issiqlik en е rgiyasi bug`lanish yo`li bilan ajratiladi, ya`ni t е r b е zlaridan ajraladigan t е r bug`lanishi uchun issiqlik en е rgiyasi sarflanadi. Jinsiy a`zolarning tuzilishi Ko`payishning ahamiyati. Kishilik jamiyati asrdan-asrga rivojlanib, davom etadi. Jamiyatda yashovchi avlodlar uzluksiz almashinib turadi. Avlodlarning almashinuvi ko`payishi bilan bog`liq. Ko`payish esa barcha tirik mavjudot uchun xosdir. Ko`payish orqali o`simliklar, hayvonlar va odam o`z turini saqlab qoladi hamda hayotni davom ettiradi. Ko`payish jinssiz va jinsiy yo`l bilan amalga oshadi. Yuksak hayvonlar va odam jinsiy yo`l bilan ko`payadi. Jinsiy yo`l bilan ko`payishnnng biologik jihatdan ustunligi shundaki, undan bunyod bo`lgan bola organizmida ota-onaning eng afzal nasl b е lgilarini mujassamlashgan imkoniyati

mavjud. Bu esa yangi avlod ota-onaning har qaysisiga nisbatan yanada hayotchanroq bo`lshini ta`minlaydi. Bunyod bo`lgan bola organizmida ota-ona organizmning ma`lum b е lgilari mujassamlashadi. Shu bilan birga, bola organizmi ota-ona organizmidan ma`lum darajada farq qiladi. Bundan tashqari, bola organizmiga ota va ona jinsiy hujayralarining qo`shilishi vaqtidan boshlab, to tug`ilgunicha hamda tug`ilgandan k е yingi o`sish va rivojlanish davrida atrof-muhit omillari uzluksiz ta`sir etib turadi. Atrof-muhitning noqulay ta`siri oqibatida bola organizmida noxush o`zgarishlar sodir bo`lishi mumkin. Ko`payish erkak va ayollar o`rtasidagi jinsiy hayot orqali sodir bo`ladi. Jinsiy hayot murakkab jismoniy, ruhiy, ijtimoiy jarayonlar kompl е ksidir. Jinsiy hayot avlodni davom ettirish uchun xizmat qilishi bilan birga erkak va ayol o`rtasidagi ma`naviy yaqinlikni sam ifodalaydi. Har bir jamiyatda o`ziga xos jinsiy axloq normalari bor. Shu bilan birga, jinsny hayot har bir odamning individual xususiyatlari, tarbiyasi va shaxsiy madaniyati kabilar bilan harakt е rlanadi. Organizmning nasl qoldirish va irsiy b е lgilarini avdoddan-avlodga o`tkazishni ta`minlaydigan barcha b е lgi va xususiyatlari jins d е b ataladi. Odam ayrim jinsli organizmdir. Erkak va ayol organizmida o`ziga xos maxsus jins a`zolari bo`lib, ular mazkur jinsga taalluqli maxsus erkak va ayol jinsiy hujayralar (sp е rmatozoid va tuxum hujayra) ishlab chiqaradi. Bu hujayralartshg bir-biriga qo`shilishi yangi organizm bunyod bo`lishiga olib k е ladi. Jinsiy a`zolar - ko`payish a`zolari ichki va tashqi qismga bo`linadi. Ichki jinsiy a`zolarga jinsiy b е zlar kirib, ularda ishlab chiqariladigan gormonlar b е vosita qonga qo`yilib, muayyan jinsga xos ikkilamchi jinsiy b е lgilar o`z vaqtida namoyon bo`lishini ta`minlaydi. Erkaklar jinsiy a`zolari. Erkaklarning ichki jinsiy a`zolariga yorg`oqqa joylashgan moyak va uning ortig`i, urug` yo`li, urug` pufakchasi, prostata b е zi kiradi. Moyaklar bir juft bo`lib, ular erkaklik jinsiy b е zi hisoblanadi. Unda erkaklik jinsiy hujayralari - sp е rmatozoidlar va jinsiy gormonlar (t е stost е ron, androst е ron) ishlab chiqariladi. Sp е rmatozoidlar, ya`ni erkaklik jinsiy hujayralari ayolning tuxum hujayrasi bilan qo`shilib, yangi organizm hosil qiladi. Erkaklik jinsiy gormonlari esa b е vosita qonga qo`yilib, ikkilamchi jinsiy b е lgilar hosil bo`lishini ta`minlaydi. Ayollar jinsiy a`zolari. Ichki ayollik jinsiy a`zolariga tuxumdon, tuxum yo`li (bachadon nayi), bachadon va qin kiradi. Tuxumdon bir juft bo`lib, ayollik jinsiy b е zi hisoblanadi. Unda ayollik jinsiy hujayralar (tuxum hujayralar) va ayollik jinsiy gormon - est е rog е n ishlab chiqariladi. Tuxumdonning po`stloq qismida ko`plab yosh jinsiy hujayralar bo`lib, ularning y е tilgani tuxumdon to`qimasini yirtib, undan bachadon nayiga o`tadi. U mabodo erkaklik jinsiy hujayrasi bilan qo`shilsa (urug`lansa), yangi organizm paydo bo`ladi. Urug`lanmagan tuxum hujayra esa bachadonga o`tib, qin orqali tashqariga chiqib k е tadi. Bu vaqtda ayolda hayz ko`rish yuzaga k е ladi. Shundan so`ng tuxumdon navbatdagi tuxum hujayra y е tiladi.

Tashqi, ichki va aralash sekretsiya bezlari haqida tushuncha. Odam organizmida uch xil bezlar bor : tashqi, ichki va aralash sekretsiya bezlari. 1.Tashqi sekretsiya bezlari. Bulardan ajraladigan suyuqlik (sekretsiya) tashqi muhitga chiqariladi. Bular quyidagilar: - terining ter, yog`, sut bezlari; - ko`z yoshi ajratadigan bezlar; - so`lak ajratadigan til osti, jag` osti, quloq oldi bezlari; - shira suyuqligini ajratadigan oshqozon, ichak bezlari; - jigar ham tashqi sekretsiya bezi sifatida o`t suyuqligini ishlab chiqaradi.O`t suyuqligi 12 barmoqli ichakka quyilib, yog`li ovqatlarni hazm qilishda muhim rol o`ynaydi. 2.Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli sohalarida joylashgan bo`lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizmning ichki muhitiga, ya ` ni qon va limfaga quyiladi. Ichki sekretsiya bezlariga gipofiz, epifiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi. 3.Aralash bezlar. Bir qismi tashqi sekretsiya bezlariga o`xshab, islab chiqargan suyuqligini tashqi muhitga ajratadi, bezning ikkinchi qismi esa, ichki sekretsiya bezlariga o`xshab, ishlab chiqargan gormonlarini organizmning ichki muhitiga, ya`ni qon va limfaga quyadi. Bularga me ` da osti va jinsiy bezlar kiradi. Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati. Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo`lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqlik gormon deb ataladi. Bu bezlarda ishlab chiqariladigan gormon bevosita bezning to`qimasidan o`tayotgan qon va limfaga quyiladi. Ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqariladigan gormonlar nihoyatda oz miqdorda, ya ` ni grammning million qismiga teng. Ammo, shunga qaramay, ular odam organizmidagi barcha moddalar almashinuvi jarayonida, to`qima, a ` zolar funksiyasining boshqarilishida, bolalar hamda o`smirlar organizmining o`sishi va rivojlanishida, balog`atga yetishida, odam nasl qoldirishida muhim ahamiyatga ega . Bu bezlar odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo`lsa ham, ularning funksiyasi bir-biriga chambarchas bog`liq. Bu bog`liqlik nerv tizimi orqali boshqariladi. Ichki sekretsiya bezlariga quyidagilar kiradi: Gipofiz bezi - bosh miyaning ostki sohasida, kalla suyagining turk egarchasi deb nomlangan suyakcha ustida joylashgan bo`lib, no`xatsimon shaklga ega.Uning massasi 0,5-0,6 gramm bo`lib, oldingi, oraliq va orqa bo`laklardan iborat. Gipofizning oldingi bo`lagida 6 xil gormonlar ishlab chiqariladi: somatotprop, adrenokortikotrop, tireotrop, gonodotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar. Somatotprop gormon (STG) bolalar va o`smirlarning o`sishi, rivojlanishi, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba ` zi sabablarga ko`ra bolalar va o`smirlarda bu gormon ko`p ishlab chiqarilsa, bo`y normadan ortiq o`sadi. Bu holatga gipofizar giganizm, bunday odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon me`yoridan kam ishlab chiqarilsa, bo`y o`sishi me`yoridan orqada qoladi. Bu holatga gipofizar nanizm deyiladi. Bo`y o`sishi to`xtagan katta odamlarda somatotrop gormon ko`p ishlab chiqarilsa, akromegaliya kasalligi sodir bo`ladi.

Bunda odamning bo`yi o`zgarmagan holda, uning burni, labi, tili, qo`l va oyoqlarining panjalari hajmi kattalashadi. Bunday holat gipofiz bezi sohasida o`sma o`sganda kuzatiladi. Gipofizning oldingi bo`lagidan, yuqorida aytilgan somatotrop gormondan tashqari, ya`na 5 ta gormonlar ishlab chiqariladi. Ular quyidagilar: - Gipofizdan ishlab chiqariladigan Adrenokortikotrop gormoni buyrak usti bezida kortekosteroid gormonlarini ishlab chiqarilishini tartibga soladi; - Gipofizning Tireotoprop gormoni qalqonsimon bezda tiroksin gormonini ishlab chiqarilishini boshqaradi; - Gipofizning Gonodatrop gormoni erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi. O`smirlarda balog`atga yetish belgilari paydo bo`lishida ishtirok etadi; - Gipofizning Laktotrop gormoni ayollarda sut bezlarining funksiyasini boshqaradi; - Gipofizning Lyuteinlovchi gormoni homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Gipofizning oraliq bo`lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil bo`lishini boshqaradi, ya`ni terining rangi me`yorida bo`lishini ta`minlaydi. Gipofizning orqa bo`lagidan ikkita gormon ajraladi (oksitotsin, vazopressin). Oksitotsin gormoni homilador ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug`ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressen, ya ` ni antidiuretik gormon (ADG) organizmda suv almashinuvini boshqaradi, ya ` ni buyrakning egri- bugri kalavasimon kanalchalarida birlamchi siydikning 98,5-99 foizi qonga qayta so`rilishini boshqaradi. Bu gormon ajralmay qolsa, odam ko`p suv iste ` mol qiladi va ko`p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 litr va undan ko`p). Bunga qandsiz diabet kasalligi deyiladi. Bu odam umri bo`yi sun`iy tayyorlangan Antidiuretik gormonni (ADG) qabul qilishi lozim. Shuni alohida ta ` kidlash kerakki, gipofiz organizmdagi barcha ichki sekretsiya bezlarining ishini tartibga soluvchi hukmron bez bo`lishi bilan birga, uning funksiyasi markaziy nerv tizimi tomonidan, ya ` ni oraliq miyada joylashgan gipotalamusdan ajraladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi. Epifiz bezi. Epifiz bosh miyaning asosida, ya ` ni o`rta miya sohasida joylashgan bo`lib, uning massasi 0,2 gramm.Unda melatonin gormoni ishlab chiqariladi.Bu gormon gipofizning oraliq bo`lagidan ajraladigan intermedin gormoni singari, odam organizmida pigment almashinuvini boshqaradi. Epifizdan antigonadotrop gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon bola 7 yoshga kirguncha ko`payib boradi va u gipofizning oraliq bo`lagidan ishlab chiqariladigan gonadotrop gormonining ta`sirini pasaytirib turadi. Antigonadotrop gormonining ta`siri bolaning 7 yoshidan keyin asta-sekin pasayib borib, balog`atga yetish davrida butunlay to`xtaydi. Agar bu bezning ta`siri balog`at yoshidan oldin to`xtasa, gipofizning gonadotrop gormonining ta`siri kuchayib ketadi va bolada muddatidan oldin balog`atga yetish belgilari paydo bo`ladi. Qalqonsimon, qalqon oldi va ayrisimon bezlar.

Qalqonsimon bez. Bu bez bo`yinning oldi sohasida joylashgan bo`lib, hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning massasi chaqaloqda 1 gramm, 5-10 yoshli bolalarda 10 gramm kattalarda 25-30 grammgacha bo`ladi. Qalqonsimon bez tiroksin gormonini ishlab chiqaradi.Tiroksinning 65 foizdan ko`prog`i yod moddasidan iborat. U yurak ishining gumoral yo`l bilan boshqarilishida ishtirok etadi.Tiroksin bolalarning o`sishi va rivojlanishida, oliy nerv faoliyatining normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega. Gipoterioz - qalqonsimon bez funksiyasining pasayishi tufayli yuzaga keladigan kasallik bo`lib, bemorning aqliy qobiliyati, ya`ni xotirasi, fikrlashi pasayadi. Bemorning terisi quruq bo`ladi, shishganga yoki semirganga o`xshaydi. Ammo, teri ostida shilimshiq modda to`plangani uchun shunday ko`rinadi. Chaqaloq gipoterioz holatida tug`ilsa, uning aqliy va jismoniy rivojlanishi me`yorida bo`lmaydi. Bolalar va kattalarda kasallikning yuqorida qayd etilgan belgilari sezilsa, endokrinolog shifokorga murojaat qilish zarur. Endemik buqoq. Iste`mol qilinadigan suv tarkibida yod moddasi yetishmasligi tufayli paydo bo`ladi. Ko`pincha buloq suvidan foydalaniladigan joylarda yashovchi aholi o`rtasida uchraydi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, bo`yin oldi sohasida shish (buqoq) paydo bo`ladi. Tireotoksikoz. Qalqonsimon bez funksiyasining oshishi, ya`ni tireodin gormoni ko`p ishlab chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan kasallik. Uni aniqlagan olimning nomi bilan Bazedov kasalligi deb ham yuritiladi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, ba ` zan bo`yinning oldingi sohasi bo`rtib chiqadi. Bemorda ko`zning chaqchayishi, ko`p terlash, asabiylashish, uyqusizlik, ozish, yurak o`ynashi holatlari sodir bo`ladi. Qizlar balog`atga yetishi davrida (12- 15 yoshda) qalqonsimon bezning funksiyasi ma ` lum darajada kuchayadi. Shuning uchun ayrim o`smir qizlarda tireotosikoz holatining yengil ko`rinishlari yuzaga kelishi mumkin, ya ` ni tez jahl chiqishi, uyquning buzilishi, ishtahaning pasayishi, terlash, ayniqsa, qo`l kaftining ko`p terlashi va hokazo. Bunday vaqtda ko`proq ochiq havoda sayr qilish, aqliy mehnatni kamaytirish tavsiya etiladi. Bu holat dorisiz asta-sekin o`tib ketadi. Qalqon oldi bezi. Bu bez to`rtta bo`lib, qalqonsimon bezning orqa yuzasiga yopishib turadi. Ularning umumiy og`irligi 100-120 mg.ni tashkil qiladi.Bu bez paratireodin gormonini ishlab chiqaradi. Paratireodin gormoni odam organizmida kalsiy-fosfor almashinuvini tartibga solib turadi. Gormon kam ishlab chiqarilsa, nerv-muskul tizimining qo`zg`aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qo`llari qaltiraydi. Gormon juda kamayib ketsa, soch to`kiladi, suyaklar yumshab, egiluvchan, mo`rt bo`lib qoladi, nerv-muskul tizimining qo`zg`aluvchanligi ortib, odam tanasining umumiy qaltirashi, ya ` ni tutqanoq (tetaniya) holati yuzaga keladi. Ayrisimon bez. Bu bez to`sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning massasi chaqaloqlarda 12 gramm bo`lib, to balog`atga yetish davrigacha (14-15 yoshgacha) kattalashib, 30-40 grammga yetadi. So`ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boradi va u yog` moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning og`irligi 25 grammgacha kamayadi, 60 yoshda 15 gramm, 70 yoshda 6 gramm bo`ladi.

Ayrisimon bez timozin gormonini ishlab chiqaradi. U bolalarning o`sishiga ijobiy ta ` sir ko`rsatadi, jinsiy bezlar funksiyasini pasaytirib, bolaning vaqtidan ilgari balog`atga yetishini to`xtatib turadi. Bundan tashqari, timozin limfa bezlarida limfotsitlar hosil bo`lishini kuchaytirib, organizmning immunitet xususiyatini oshiradi. Buyrak usti bezlari. Bu bezlar ikkita bo`lib, nomiga monand o`ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashgan. Ularning birgalikdagi og`irligi 10-20 gramm. Buyrak usti bezlari ustki-po`stloq va ichki-miya qavatdan iborat.Buyrak usti bezlarining ustki-po`stloq qavatida uch guruh kortikosteroid gormonlari ishlab chiqariladi. 1.Mineralokortikoid gormoni organizmda mineral tuzlar almashinuvini boshqaradi. 2.Glyukokortikoid gormoni organizmda oqsil va uglevod almashinuvini boshqaradi. Bu gormon odamda allergiya va yallig`lanish holatlari yuzaga kelishini oldini oladi. Shu bois, ushbu gormondan sun`iy usul bilan tayyorlangan gidrokartizon va prednizalon gormonlari og`ir o`tadigan yallig`lanish va allergiya kasalliklarini davolashda qo`llanadi. 3.Androgen va esterogen gormonlari erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini kuchaytiradi. Buyrak usti bezlarining ichki miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bularni ishlab chiqarilishi kamaysa, Addison (bronza) kasalligi yuzaga keladi. Bunda odam terisi bronza rangiga o`xshab qorayadi. Bemor bo`shashadi, tez charchaydi, ish bajarish qobiliyati pasayadi. Odam hayajonlansa, achchiqlansa, qo`rqsa adrenalin, noradrenalib gormonlarini ishlab chiqarilishi ko`payadi. Bunday paytda odamning arterial qon bosimi me`yoridan oshadi, yurak urishi tezlashadi, ranggi oqaradi, ya`ni stress holati yuzaga keladi. Aralash bezlar. Bularga me`da osti va jinsiy bezlar kiradi. Me ` da osti bezi. Bu bez me ` daning pastki va orqa sohasida, birinchi bel umurtqasi ro`parasida joylashgan bo`lib, uzunligi 16-20 sm, massasi 70-80 gramm. Me`da osti bezining ichki sekretsiya faoliyatini Langergans orolchasi deb nomlangan qismidagi hujayralar bajaradi. Bu orolchada insulin gormoni ishlab chiqarilib, u bezning o`zidan to`g`ridan-to`g`ri qonga quyiladi va organizmda qand almashinuvini normallashtirib turadi. Insulin ishlab chiqarilishi kamaysa yoki butunlay to`xtasa odamda qandli diabet kasalligi yuzaga keladi. Qonda qand miqdori ko`payadi (normada 80-120 mg % bo`ladi, diabetda esa 130-150 mg % dan - 200-250 mg % gacha ko`tariladi). Normada siydikda qand bo`lmaydi. Bu kasallikda qonda qand ko`paygani uchun siydikda qand paydo bo`ladi. Qandli diabet kasalligi surunkali davom etadi. Davolash uchun sun`iy ishlab chiqarilgan insulin gormoni va boshqa preparatlar qo`llanadi. Jinsiy bezlar. Erkaklarning jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug`don), moyaklar ortig`i, prostata bezi kiradi. Moyaklar ellipssimon bo`lib, massasi katta odamda 20-36 gramm bo`ladi. Moyaklarning tashqi sekretsiya funksiyasi shundan iboratki, ularda erkaklik jinsiy hujayralari (spermatazoidlar) ishlab chiqariladi. Ular ayol jinsiy hujayrasi (tuxum hujayrasi) bilan qo`shilsa homila paydo bo`ladi. Moyaklarning ichki sekretsiya funksiyasi testosteron gormonini ishlab chiqarishdan iborat.

Testosteron gormoni o`smirlarda balog`atga yetish belgilarini yuzaga kelishini ta`minlaydi, ya ` ni soqol, mo`ylov o`sishi, qo`ltiq osti va qov osti sohasida jun chiqishi, ovozning o`zgarishi kabilar. Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. Tuxumdonlar kichik chanoq bo`shlig`ida joylashgan bo`lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5-6 gramm bo`ladi. Tuxumdonlarning tashqi sekretsiya funksiyasi jinsiy (tuxum) hujayralarini ishlab chiqarishdan iborat. Ular bachadonning tuxum yo`lida erkaklik jinsiy hujayra (spermatozoid) bilan qo`shilsa, homila paydo bo`ladi.Tuxumdonlarning ichki sekretsiya funksiyasi progesteron, esteron, estereol, estradiol jinsiy gormonlarini ishlab chiqarishdir. Bu gormonlar qizlar balog`atga yetish davrida ishlab chiqariladi va ularda ikkilamchi (ayollik) jinsiy belgilarni paydo bo`lishini ta`minlaydi (ko`krak bezlarini kattalashuvi, hayz ko`rish kabilar).

ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Bemorlarni uyda va shifoxonada parvarish qilish. F.G`. Nazirov. Toshkent- 2003. 2. Odam anatomiyasi. E.Qodirov. Toshkent-2003. 3. Anatomiya. A.S.Gusev. Moskva-1970. 4. Hamshiralik ishi asoslari. Q.Inomov. Toshkent-2007. 5. Xirurgiya. A.J.Hamrayev. Toshkent-2002. 6. Xirurgiya va reanimatsiya asoslari. A.J. Hamrayev. Toshkent-2002. 7. Bolalar kasalliklari. A.N.Buraya. Toshkent-1988. 8. Sog`lom va kasal bola parvarishi. A.N.Buraya. Toshkent-1988. 9. Klinikagacha bo`lgan xirurgiya. R.M.Axmedov. Toshkent-2001. 10. Инфекционные болезни. К.В. Бунин. Москва-1980. 11. Первая медицинская помощь в чрезвычайных ситуациях. Э.Икрамов 44 Тошкент – 2003. 12. Курс гражданской защиты. В.Ф.Зубков Тошкент-2004

O'xshashlar

Ovqat hazm qilish

Оvqat hazm qilish, endokrin va moddalar almashinuvi hamda siydik tanosil sistemalari kasalliklari

Ayirish va tanosil a`zolari kasalliklari

Ovqat hazm qilish fiziologiyasi

Ovqat hazm qilish tizimi