Ovqat hazm qilish tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Ovqat hazm qilish tizimi

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.5 KB

Ko'chirib olish

Ovqat hazm qilish tizimi Reja: 1. Og`iz bo`shlig`i. 2. Tishlar. 3. Tishlarning taraqqiyoti. 4. Yuqori va pastki jag`larning taraqqiyoti . 5. Og`iz bushligi shillik va shillik osti pardalarining va sulak bezlarining tarakkiyoti. 6. Limfoepitelial halqa. So`lak bezlari. 7. Me’da. Qizilo`ngach. 8. Ingichka ichak. 9. Yo`g`on ichak. 10. Klinik ahamiyati 11. Jigar. 12. O`t pufagi va jigar tashqarisidagi o`t yo`llari. 13. Me’da osti bezi.

Hazm sistemasi hazm nayi va yirik hazm bezlaridan tashkil topgan. Bezlar hazm yo`llariga o`z suyuqliklarini chiqarib, oziq moddalarni kimiyoviy jihatdan parchalashda ishtirok etadi. Hazm sistemasining asosiy vazifasi oziqa moddalarni mexanik va ximiyaviy yo`l bilan parchalash va parchalangan moddalarni qon va limfa tomirlariga o`tkazib berish orqali organizmni kerakli qurilish materiali va energiya bilan ta’minlashdan iborat. Shuningdek, hazm yo`llari bo`ylab joylashgan ko`pgina hujayralar hisobiga endokrin vazifalarni ham bajaradi. Morfologik jihatdan esa hazm nayi oldingi, o`rta va orqa bo`limlarga bo`linadi. Oldingi bo`limga og`iz bo`shlig`i, yutqin va qizilo`ngach kirib, bu yerda oziq moddalarni asosan mexanik maydalanaishi kuzatiladi. O`rta bo`limga me’da, ingichka va yo`g`on ichak, jigar va me’da osti bezi kiradi. Hazm sistemasining bu bo`limida oziq moddalarning kimiyoviy parchalanishi yuz beradi va parchalangan oziq moddalar qon va limfa tomirlariga so`riladi. Hazm sistemasining orqa bo`limiga to`g`ri ichakning kaudal qismi kiradi va u asosan najasni evakuatsiya qilish vazifasini o`taydi. Taraqqiyoti. Hazm sistemasining takomili entodermaning vujudga kelishidan boshlanadi. Dastlab entodermadan ichak tarnovi xosil bo`ladi. Tarnovning ichki yuzasidan ichak entodermasi shakllanadi. Tarnovning oldingi va orqa qismlari asta- sekin tutashib nay hosil qiladi. Ichak nayining oldi va orqa qismi teri ektodermasiga tegib turadi. Ektodermaning ichak nayiga tutashgan oldingi qismidan yutqin va orqa qismidan esa kloakal membranalar hosil bo`ladi. Uchinchi haftaning oxiriga kelib og`izning yutqin membranasi ochiladi va shu bilan oldingi ichak tashqi muhit bilan aloqada bo`ladi. Keyinchalik orqa ichakdagi kloakal membrana ham ochilib, ichak kloakal bo`shlig`i bilan bog`lanadi. Shu davrdan boshlab ichak nayi 3 qismga bo`linadi: 1. Bosh ichak - undan yutqin va qizilo ` ngachning yuqori qismi rivojlanadi .

2. Tana ichagi ( o ` rta ichak ) 3 ga bo ` linadi : a ) oldingi bo ` lak - undan qizilo ` ngachning qolgan qismi takomillashadi ; b ) o ` rta bo ` lak - bundan me ’ da , ingichka ichak va uning hosilasi bo ` lmish jigar , me ’ da osti bezi rivojlanadi ; v ) orqa bo ` lak - undan yo ` g ` on ichak hosil bo ` ladi . 3. Dum ichak - bundan yo`g`on ichakning oxirgi qismi takomillashadi. Hazm nayi devorining umumiy tuzilishi prinsipi. Hazm yo`llarining devori 4 qavatdan iborat: 1. Shilliq parda 2. Shilliq osti pardasi 3. Mushak parda 4. Tashqi adventitsial yoki seroz parda. Shilliq parda o`z navbatida epiteliy, biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy qatlam va shilliq qavatning muskul qavatlaridan iborat. Shilliq parda hazm yo`llarining turli bo`limlarida o`ziga xos tuzilgan. Hazm yo`llarining oldingi va orqa qismidagi epiteliy ko`p qavatli yassi, o`rta qismida bir qavatli: me’dada bir qavatli silindrsimon, ichaklarda bir qavatli silindrosimon jiyakli epiteliydan iborat. Shilliq pardaning xususiy katlami siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan. Bu erda qon va limfatik tomirlar, limfoid to`qima, nerv chigallari va bezlar joylashadi. Mushak plastinkasi xususiy qatlam va shilliq osti qavati orasida yotadi. Mushak plastinkasi 2-3 qavatdan iborat silliq mushak hujayralaridan tuzilgan. Shilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Bu qavat ichakning harakatchanligini ta’minlab, ichak yuzasining shaklini belgilaydi. Shilliq osti pardasida Meysner nerv chigali ham yotadi. Qizilo`ngach va o`n ikki barmoq ichakda shilliq osti pardada xususiy bezlar yotadi. Mushak parda . Ichak nayining oldingi va orqa qismi mushak parda ko`ndalang-targ`il, o`rta bo`lagida silliq mushaklardan iborat. Mushak pardada ichki — sirkulyar, tashqi — bo`ylama yotgan mushaklar bo`lib, ular orasidagi biriktiruvchi to`qimada Auerbax nerv chigallar, qon va limfa tomirlar joylashadi.

Tashqi-seroz yoki adventitsial parda. Me’da-ichak nayining asosiy qismi mana shu seroz parda - qorin pardaning visseral varag`i bilan o`ralgan. Seroz pardaning asosi qon tomirlar va nerv tolalari tutgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, tashqaridan - bir qavatli yassi epiteliy (mezoteliy) bilan qoplangan. Hazm yo`llarining ayrim joylarida (qizilo`ngach, to`g`ri ichakning bir qismida) seroz parda bo`lmay, bular nerv va tomirlar tutuvchi biriktiruvchi to`qimadan iborat adventitsial parda bilan o`ralgan. Og`iz bo`shlig`i. Hazm sistemasining oldingi bo`lagiga og`iz bo`shlig`i va uning hosilalari - lab, lunj, milk, qattiq tanglay, yumshoq tanglay, tishlar, so`lak bezlari, murtaklar, yutqin va qizilo`ngach kiradi. Hazm sistemasining oldingi qismi oziq moddalarga asosan mexanik ta’sir ko`rsatadi. So`lak bezlarining mahsuloti (amilaza va maltaza) ta’sirida og`iz bo`shlig`ida uglevodlarning dastlabki parchalanishi boshlanadi. Til so`rg`ichlarida ko`plab joylashgan ta’m sezish so`g`onlari oziqani degustatsiya qiladi. Og`iz va yutqin chegarasida Pirogovning limfoepitelial halqasi yotadi. Ular organizmni himoya qiluvchi murtaklardan iborat. O`ziga xos xususiyatlari: 1. Shilliq parda ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Og`iz bo`shlig`i epiteliysi tomirlarga va hujayra elementlariga boy bo`lgan biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy qavatning ustida yotadi. Epiteliy hujayralari doimo tushib, almashinib turadi (1 minutda taxminan 100 ming epiteliy hujayrasi almashinadi). Og`iz bo`shlig`i epiteliysi turli sohalarda bir xil tuzilishga zga bo`lsada, muguzlanish jarayoni til ustida, lunj, tanglay va tilning pastki qismlarida nisbatan rivojlangan. Epiteliyda bir necha qavat hujayralar tafovut etiladi. 2. Shilliq pardaning muskul qatlami esa kam rivojlangan yoki butunlay bo`lmaydi. 3. Qattiq tanglay, milk, tilning ustki yuzasida shilliq osti pardasi bo`lmaydi.

Lab . Labda 3 qism - teri, oraliq va shilliq qismlar tafovut etiladi. Lab o`zida ko`ndalang- targ`il mushak tutadi. Labning teri qismi ko`p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy bilan qoplangan. Bu yerda ter va yog` bezlari, sochlar bo`ladi. Labning oraliq qismi o`z navbatida tashqi silliq va ichki so`rg`ichli zonadan iborat. Tashqi zona epiteliysida muguz qavat bo`lsada, u tiniq va o`ta yupqadir. Epiteliy osti so`rg`ichlari unchalik bo`ychan bo`lmaydi. Labning ichki so`rg`ichli zonasi, ayniqsa, yangi tug`ilgan bolalarda o`ta rivojlangan so`rg`ichlarga ega. Bola ulg`ayishi bilan bu so`rg`ichlar yassilanib ketadi. Bu zona epiteliysi anchagina qalin bo`lib, muguz qavat va yog` bezlaridan holidir. Xususiy qatlam epiteliyga botib kirib, o`ta bo`ychan so`rg`ichlar hosil qiladi, lab oraliq qismining xususiy qatlami ko`pgina kapillyarlarga zga bo`lganidan shu qism pushti ko`rinishga ega bo`lib qoladi. Xususiy qatlamining nerv oxirlariga mo`lligi esa lab pushti hoshiyasining o`ta sezuvchanligini ta’min etadi. Labning shilliq qismi epiteliysi oraliq qismidagidan qalinroq bo`ladi. Xususiy qavat bevosita shilliq; osti pardasiga o`tib ketadi va ko`ndalang-targ`il mushaklarga tutashadi. Shilliq osti pardasida so`lak bezchalarining oxirgi bo`limlari joylashadi. Bezlar ancha yirik va murakkab naysimon-alveolyar tipga kirib oqsil va shilliq sekret ishlab chiqaradi. Epiteliy yuzasiga ochiluvchi chiqaruv naylari ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Milk. Alveolyar o`simtalarni qoplab turgan shilliq parda ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo`lib, uning biriktiruvchi to`qimali xususiy qatlami nerv tolalari va tomirlarga boy bo`ladi. Milkda bog`langan va erkin qismlar ajratiladi. Milkning bog`langan qismi barcha suyak alveolyar o`simtalari yuzasini qoplagan. Uning xususiy qavati suyak usti pardasiga to`g`ridan- to`g`ri tutashib ketgan. Milkniig tish yuzasi bilan bog`langan tomoni milkning erkin qismini hosil qiladi. Bu tuzilmaning chuqurligi 1,5 mm cha bo`lib, tish-milk kasalligida (ayniqsa, parodontoz) hamda ularni davolash jarayonlarida bu xaltacha muhim ahamiyat kasb etadi. Milk nervlar bilan yaxshi ta’minlangan. Milk epiteliysida erkin nerv oxirlari bo`lsa, xususiy

biriktiruvchi to`qimada kapsulali va kapsulasiz nerv oxirlari ko`p bo`ladi. Milkda mushak qatlami bo`lmaydi. Lunj . Lunj - mushakli a’zo bo`lib, shilliq parda bilan qoplangan, ichki yuzasi 3ta zonaga - yuqori maksillyar, pastki - mandibulyar va oraliq qismlarga bo`linadi. Yuqori qismning tuzilishi labning shilliq pardasiga o`xshash bo`lib, ko`p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Xususiy qavatining so`rgichlari uncha katta bo`lmaydi va juda ko`p lunj bezlari tutadi. Shilliq osti parda qon tomir va nervlarga boy siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat. Oraliq kismning muskul qavati lunj muskullaridan hosil bo`lib, u erda lunj so`lak bezlari yotadi. Ularnnng oxirgi sekretor bo`limi aralash sekret ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, alohida shilliq ishlab chiqaruvchi oxirgi bo`limlari ham bo`ladi. Lunjning mandibula qismi maksilla qismi kabi ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Xususiy plastinka so`rg`ichlari baland bo`lmay, uning shilliq osti pardasi yaxshi rivojlangan. Bu qavatda ko`plab lunj so`lak bezlari joylashadi. Qattiq tanglay. Qattiq tanglay tanglay suyagi va uni qoplagan pardadan iborat bo`lib, shilliq parda ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Qattiq tanglayda shilliq osti parda bo`lmaydi. Siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy parda suyak ustki pardasi bilan birikkan. Qattiq tanglayning o`rta qismlarida, suyak usti pardasi va shilliq parda orasida so`lak bezlari joylashgan. Yumshoq tanglay va tilcha . Bular o`z asosida ko`ndalang-targ`il mushak va zich tolali biriktiruvchi to`qima tutadi. Yumshoq tanglayning og`iz yuzasi va tilcha ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan va uning tagida ko`plab so`rg`ichlar hosil qiluvchi xususiy qavat joylashadi. Yumshoq tanglay burun yuzasining shilliq pardasi ko`p qatorli hilpillovchi qadahsimon hujayrali epiteliy bilan qoplangan. Bu erda shilliq osti pardasi bo`lmaydi. Yutish vaqtida yumshoq tanglay burun-halqum yo`lini berkitadi va ovqat luqmasini burun tomonga yo`naltirmaydi.

Til. Til mushakli a’zo bo`lib, uning asosini o`zaro perpendikulyar yo`nalgan 3 gruppa ko`ndalang-targ`il mushak tashkil etadi. Tilning pastki shilliq parda yuzasi yupqagina ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan, xususiy plastinkasi epiteliyga botib kirnb, uncha baland bo`lmagan so`rg`ichlar hosil qiladi. Xususiy plastinka ostida bevosita til mushaklariga tegib yotuvchi shilliq osti pardasi joylashgan. Tilning ustki va yon yuzalari esa ko`p qavatli yassi epiteliy va xususiy plastinkadan iborat shilliq parda bilan qoplangan bo`lib, shilliq osti pardasi bo`lmaydi. Xususiy qavat mushaklararo biriktiruvchi to`qima bilan qo`shilib ketadi. Tilda 4 xil so`rg`ich — xususiy qavatning epiteliyga botib kirishidan hosil bo`lgan tuzilmalar tafovut etiladi: ipsimon; zamburug`simon; tarnovsimon; bargsimon so`rg`ichlar. Ipsimon so`rg`ichlari shilliq pardadan bo`rtib chiqib, til ustki yuzasini qoplagan turli uzunlikdagi o`simtalarni hosil kiladi. Ipsimon so`rg`ichlar ko`p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy bilan qoplangan. So`rg`ichlar asosida birlamchi va ikkilamchi biriktiruvchi to`qimali so`rg`ichlar joylashadi. Zamburug`simon so`rg`ichlar asosan tilning yon tomonlarida va uch qismida joylashadi. Bu so`rg`ichlarning uch tomoni keng, asosi esa ingichka. Zamburug`simon so`rg`ich ham birlamchi biriktiruvchi to`qimali so`rg`ichdan, undan tarmoqlangan bir necha ikkilamchi biriktiruvchi to`qimali so`rg`ichlardan va ular yuzasini qoplab olgan ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydan iborat. Zamburug`simon so`rg`ichlar devorida oz miqdorda ta’m bilish so`g`onlari (piyozchalari) uchraydi. Tarnovsimon so`rg`ichlar 6—12 ta bo`lib, til tanasi bilan ildizi oralig`ida joylashgan eng yirik so`rg`ich hisoblanadi. Bu so`rg`ichlarning o`ziga xosligi shundan iboratki, ular boshqa so`rg`ichlar kabi til yuzasiga bo`rtib chiqmay, shilliq pardaga botib turadi. Shuning uchun ham bu so`rg`ichlar atrofi tarnovsimon chuqur yoriq bilan o`ralgan. So`rg`ich ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo`lib, uning biriktiruvchi to`qimadan iborat asosi epiteliyga ko`p sonli kalta bo`rtmalar— ikkilamchi so`rg`ichlar tarzida o`sib kiradi. So`rg`ich yon epiteliysida ta’m bilish

so`g`onlari joylashadi. Tarnovsimon so`rg`ichning biriktiruvchi to`qimali asosida oqsil va shilliq bezlar joylashib, ularning sekret naylari tarnov tubiga ochiladi. Bargsimon so`rg`ichlar faqat bolalarda yaxshi rivojlangan bo`lib, uning o`ng va chap yonlarida joylashgan ikkita guruhdan iborat. Har bir guruh parallel joylashgan 4-8 ta so`rg`ichdan iborat va ular bir-biridan tor bo`shliq orqali ajralib turadi. Har bir so`rg`ichning uzunligi 2-5 mm atrofida. So`rg`ichlarning asosini biriktiruvchi to`qimadan iborat birlamchi so`rg`ich va undan tarmoqlangan 3 ta ikkilamchi so`rg`ich tashkil etadi. So`rg`ich asosining o`rtasida joylashgan ikkilamchi biriktiruvchi to`qimali so`rg`ich qon tomir tutganligidan tomirli so`rg`ich deyilsa, qolgan ikkita yon so`rg`ich nerv tolalariga mo`l bo`lganidan ikkilamchi nerv so`rg`ichlari deyiladi. Bargsimon so`rg`ich ko`p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplanib, o`zida ko`pgina ta’m bilish so`g`onlari tutadi. So`rg`ich tagida ko`ndalang-targ`il mushaklar, qon tomirlar va yog` hujayralarining to`plamlari yotadi. Bu sohada oqsil bezlari joylashib, ularning chiqaruv naylari bargsimon so`rg`ichlar orasidagi bo`shliqqa ochiladi va bez sekreti bu ingichka- oraliqni doimo yuvib turadi. Katta odamlarda bargsimon so`rg`ich yo`qolib boradi, shu so`rg`ich bilan bog`langan bezlar o`rnida esa yog` va limfoid to`qima paydo bo`ladi. Til ildiz qismining shilliq pardasida so`rg`ichlar bo`lmaydi, lekin bu yerda til sathi notekis bo`lib, ko`pgina do`mboqchalar va chuqurchalarga ega. Do`mboqchalar til shilliq pardasining xususiy qatlamida joylashgan limfoid to`qima yig`indisi - til murtagi hisobiga hosil bo`ladi. Do`mboqchalar orasida chuqurchalar - kriptalar mavjud bo`lib, ularga ko`pgina shilliq bezlarining chiqaruv naylari ochiladi. Til mushaklari orasida oqsil, shilliq va aralash bezlar joylashadi. Bu bezlarning chiqaruv yo`llari til shilliq pardasiga ochiladi. Tilda ko`plab tomirlar, nervlar va nerv oxirlari, mushaklar oralarida esa yog` hujayralarining to`plamlari joylashgan. Tishlar.

Tuzilishi: 4 ta qismdan iborat: emal, dentin, sement, pulpa. Emal – 96-97% mineral tuzlardan tashkil topgan; struktur-birligi- emal prizmalari, yupqa fibrillyar to`rda gidroksiapatit kristallari, prizmalar orasida yelimlovchi modda mavjud, tashqaridan kutikula bilan qoplangan. Dentin – dentin kanalchalari odontoblastlarning o`simtalarini tutadi, hujayralararo moddasi (kollagen tolalar va oraliq moddadan iborat, 72% mineral tuzlar tashkil etadi); predentin (ohaklanmagan dentin) – emal va dentin orasida (interglobulyar bo`shlik); dentin va sement orasida Toms donador qavati; ikkilamchi dentin (o`rin oluvchi) – kanalchalarning noaniq yo`nalishi, ko`p miqdordagi interglobulyar bo`shliqlar, pulpada dentikllar. Sement – suyak to`qimasining turi bo`lib, 70% mineral moddalardan tashkil topadi. Hujayrali sement – sementotsitlardan va hujayralararo moddadan iborat, dag`al tolali suyakka o`xshaydi, hujayrasiz sement hujayralararo moddadan iborat, qon tomirlari tutmaydi, oziqlanishi diffuz. Tish pulpasi - tish bo`shlig`ida, 3 qavatli: tashqi (o`sikchali odontoblastlardan iborat), oraliq (yetilmagan kollagen tolalar va differensiallashmagan hujayralardan iborat), ichki (siyrak joylashgan makrofaglar, fibroblastlar, adventitsial hujayralar, kollagen va retikulin tolalardan iborat); Periodont – zich tolali biriktiruvchi to`qima bo`lib, tishlarni tish alveolalarida mustaxkam tutadi, tishning bo`yin qismi atrofida yumaloq bog`lam hosil qiladi; kollagen tolalar bir tomondan sementga, ikkinchi tomondan suyak alveolalariga o`sib kiruvchi gorizontal va radial tutamlar hosil qiladi; vazifasi tayanch va trofik. Tishlarning taraqqiyoti. Manbalari: og`iz bo`shlig`i epiteliysi (ektoderma) va mezenxima. Tish taraqqiyotining 3 ta davri: 1-davri: tish kurtagining hosil bo`lishi (embriogenezning 6 xaftasi) og`iz bo`shligining epiteliysidan; tish o`zagining hosil bo`lishi – tish plastinkasi hujayralarining ko`payishi. 2-davri: tish kurtagining shakllanishi va differensiallanishi (embriogenezning 3 oyi oxirida) -emal a’zosi avval «qalpoqcha»

shaklida, keyinchalik «qo`ng`iroqcha» shaklida bo`ladi. Emal a’zosida 3 ta turdagi hujayralar mavjud: 1) ichki – ameloblastlarning hosilasi; 2) oraliq (emal a’zosining pulpasi) – tish kutikulasining hosilasi; 3) tashqi – keyinchalik degeneratsiyaga uchraydi, pastki qismida ildizning epitelial qinini (Gertvig) hosil qiladi, tish ildizining rivojlanishini ta’minlaydi. Emal a’zosining ichiga mezenximaning botib kirishidan tish so`rg`ichi hosil bo`ladi, atrofida esa undan tish xaltachasi hosil bo`ladi. 3-davri: tish to`qimalarining gistogenezi (embriogenezning 4 oyidan): tish so`rg`ichi mezenximasidan odontoblastlar hosil bo`ladi, ular dentinning hujayralararo moddasini ishlab chiqaradi, u keyinchalik ohaklanadi; emal a’zosining ichki hujayralari ameloblastlarga aylanadi, ular emalni ishlab chiqaradi (emal prizmalari va prizmalararo modda), keyinchalik gidroksiapatit tuzlari bilan mineralizatsiyalanishi sodir bo`ladi. Tish so`rg`ichi tish pulpasini hosil qiladi, unga qon tomirlari va nerv tolalari kiradi; postembrional davrida tish xaltachasidan sement (ichki qavatidan) va periodont (tashqi qavatidan) hosil bo`ladi. Doimiy tish kurtagi sut tishlari yonida hosil bo`ladi. Tishlar almashinish davrida doimiy tishlar sut tishlarning ildizini va alveolyar to`siqni osteoklastlar yordamida emirib, uning tojini itarib chiqaradi. Klinik ahamiyati. Tish kariesining vujudga kelishida, kislotali PH ning tish emalidagi kristillarga parchalovchi tasirida yuzaga keladi. Periodontal bog`lamda kollagen sintezini jadal kechadi, lekin oqsil tanqisligi yoki vitamin C yetishmovchiligi periodantal bog`lamni atrofiyaga uchratadi. Natijada tish alveolalarida turgan tish qimirlab, tushib ketadi. Tishlar taraqqiyotining davrlari. 1) tish kurtaklarining hosil bo`lishi: 6 – xaftadan boshlab og`iz bo`shlig`i epiteliysidan mezenximaga tish plastinkasi o`sib kiradi, so`ng tish kurtagi ko`rinishida kengayadi (8 - xafta). 2) emal a’zosining hosil bo`lishi: tish kurtagi dastlab «qalpoqcha», so`ng 4 - oylarning oxirida «qo`ng`iroqcha» ko`rinishini oladi. Emal a’zosida 3 qator

hujayralar farqlanadi: ichki qavat – tish so`rg`ichi bilan chegaralanadi, kubsimon, so`ng yuqori prizmatik – ameloblastlarni hosil qiluvchi, emal ishlab chiqaruvchi hujayralar; oraliq qavat - yassi hujayralardan iborat qavat, emal a’zosi pulpasini hosil qiladi, preameloblastlarni to`ldiruvchi kambial hujayralardan tashkil topgan. Emal a’zosi pulpasi – o`siqchali hujayralardan iborat, ular glikozoaminoglikanlar va oqsillardan iborat suyuq sekret ishlab chiqaradi. Desmosomalar ushbu hujayralarni o`zaro, shuningdek, emal a’zosining tashqi va oraliq hujayralari bilan ham bog`laydi; tashqi qavat – kubsimon hujayradardan iborat, organellalari kam, keyinchalik qisman degeneratsiyaga uchraydi, qisman tish ildizi taraqqiyotida ishtirok etadi, ichki hujayralar bilan birga epitelial ildiz (gertvigov) qinini hosil qiladilar va bu bilan tish ildizi o`sishini yo`naltiradilar. 3 – oylarning oxirida tish plastinkasi parchalanadi, tish kurtagi og`iz bo`shlig`i epiteliysidan ajraladi. Preameloblastlarning bazal membranasi ostida mezenximali tish so`rg`ichi joylashadi, uning periferik hujayralari preodontoblastlarga aylanadi, ulardan dentin hosil qiluvchi odontoblastlar rivojlanadi. Qolgan hujayralar – kamdifferensiallashgan. Tish kurtagi atrofida – mezenxima hujayralari to`planib, tish xaltachasini hosil qiladilar, ular atrofida kapillyar to`r o`sib boradi. 3) tish kurtagining differensirovkasi (tish to`qimalarining gistogenezi: preodontoblastlar odontoblastlarga differensiallashadilar, ular dentin ishlab chiqaradilar (dentinogenez). Odontoblastlar – organellalari sust rivojlangan qutbli hujayralar, apikal qutbida tarmoqlangan o`siqchalari tutadi, o`siqchalar dentinda joylashib, uning qalinlashishi natijasida uzayadilar. Odontoblastlar 1 tip kollagen, glikoproteinlar, fosfoproteinlar (dentinning maxsus oqsili - fosforinlar), proteoglikanlar, glikozoaminoglikanlar, kalsiy-bog`lovchi oqsillar – osteokalsin va osteonektin sintezlaydilar va sekretsiyalaydilar. Dentin mineralizatsiyasi sekin asta sodir bo`ladi. Odontoblastlar yuzasida ohaklanmagan dentin – predentin chizig`i qoladi. Avval yopqich dentin – tashqi qavat hosil bo`ladi, so`ng pulpaoldi dentini hosil bo`ladi. Dentinning ohaklanishi embrion taraqqiyotining 5 – oyidan boshlanadi.

Dentinda o`sish chiziqlari (Ebner) aniqlanadi – bu chiziqlar davriy ravishda hosil bo`layotgan dentin natijasidir. Amelogenez – 3 ta bosqichli: 1) sekretsiya va birlamchi mineralizatsiya (gidroksiapatit kristallarining cho`kishi, organik moddalar miqdori ko`p); 2) yetilishi va ikkilamchi mineralizatsiya (ohaklanishning davom etishi va organik matriks ko`p miqdorining emirilishi); 3) emal yetilishining yakunlanishi (tishlar yorib chiqqandan so`ng mineralizatsiyaning yakunlanishi). Ameloblastlar – odontoblastlardan predentin hosil bo`lgandan so`ng preameloblastlardan differensiallashadi, qutblarini o`zgartiradilar (inversiya), yuqori prizmatik hujayralar bo`lib, organellalarga boy, apikal qismida o`siqchalari mavjud (Tomas ipchalari). Sekretor granulalari o`siqchalarda to`planadi. Emalning maxsus oqsillari – enamelinlar va amelogeninlar (nokollagen oqsillar). Sekretsiya tish kurtagining uchki qismidan, dentin va ameloblastlarning apikal yuzasi orasida boshlanib, keyinchalik bo`yin sohasiga tarqaladi. Dentindan farq qilib tez minerallashadi. Emal g`ovaksimon tuzilgan: unda emal prizmalari va prizmalararo emalni farqlash mumkin. Emal prizmalarining o`sishi siklik ravishda amalga oshadi, shuning uchun emalda chiziqlar ko`rinadi, bundan tashqari, davriy ohaklanish natijasida hosil bo`lgan, o`sish chiziqlarini ham ko`rish mumkin (Retsius chiziqlari). Emal yetilishi tugagach, ameloblastlar emal a’zosining tashqi qavati epiteliysi va emal a’zosi pulpasining qoldiqlari bilan, tishlar yorib chiqquncha vazifa bajaruvchi, emalning ikkilamchi kutikulasini hosil qiladi. 4) Tish ildizining hosil bo`lishi postembrional davrda boshlanadi. Emal a’zosining tashqi va ichki qavatlaridan bo`yin sohasida mezenximaga tish so`rg`ichi va tish xaltachasi o`rtasiga ikki qavatli silindrsimon hujayrali tortma o`sib kiradi (gertvigov ildiz qini). Ildiz dentini sekin- asta parchalanib boruvchi ildiz qini atrofiga cho`kadi, undan keyinchalik kichik orolchalar qoladi (Malasse orolchalari). Ildiz qinining ba’zi ichki hujayralari ameloblastlarga differensialanishi va periodont ichida joylashgan mayda emal tomchilarini ishlab chiqarishlari mumkin («emal marjonlari»).

Sementogenez – sement hosil bo`lishi. Dentin bilan yondosh turuvchi tish xaltachasining hujayralari sementoblastlarga differensiallashadilar, ular kubsimon hujaylar bo`lib, organellalarga boy, sementning organik asosini sintezlaydilar (kollagen tolalar va asosiy modda), u ildiz dentini yuzasiga qoplanadi. Keyinchalik ohaklanish sodir bo`ladi (gidroksiapatit kristallarining cho`kishi) va bu bilan birga yangi organik matriks qavati hosil buladi. Sement ichida qolgan sementoblastlar, sementotsitlarga aylanadi (suyak to`qimasi rivojlanishiga o`xshash). Birinchi bo`lib hujayrasiz sement hosil bo`ladi (birlamchi), tishlar yorib chiqqandan so`ng – hujayraviy (ikkilamchi) sement hosil bo`ladi. Hujayraviy sement xususiy kollagen tolalar va periodontdan kelgan tolalar tutadi. Periodontning hosil bo`lishi – tish xaltachasining tashqi qavatidan fibroblastlar differensiallashadi, ular kollagen tolalar va asosiy moddani hosil qiladi. Kollagen tolalar ikki tomonlama o`sadi: sement va alveolyar suyak (qalinroq va shoxlanganroq) tomonidan bir-biriga qarab o`sib, birlashadilar. Kollagen tolalarning tutamlari tish ildiziga to`g`ri burchak ostida joylashadi. Tishlar yorib chiqqach kollagen tolalarning tutamlari qalinlashadi. Tish pulpasining taraqqiyoti – tish so`rg`ichidan hosil bo`ladi. Uning differensiallanishi uchidan boshlanadi. So`rg`ichga odontoblastlar paydo bo`lguncha qon tomirlar, dentin hosil bo`lishi bilan esa nerv tolalari kirib keladi. So`rg`ichning periferik hujayralari odontoblastlarga differensiallashadi. So`rg`ichning markaziy qismi siyrak tolali biriktiruvchi to`qimaga differensiallashadi. Pulpaning asosiy hujayralari – fibroblastlar, hujayralararo moddani sintezlaydi (I va III tip kollagen, glikozoaminoglikanlar va boshq.). Bir vaqtning o`zida qon tomirlar o`sib boradi: markazda – arteriolalar va venulalar, periferiyada – kapillyar to`r (1 va 2 tipdagi kapillyarlar). Tishlarning yorib chiqishi – bu jarayon tishlarning hosil bo`lgan joyidan va jag` ichidan surilib, og`iz bo`shlig`ida koronkasining paydo bo`lishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Tishlar og`iz bo`shlig`i epiteliysiga yaqinlashadi, bunda ular koronka ustidagi biriktiruvchi to`qimani parchalaydi, reduksiyaga uchragan emal epiteliysi og`iz

bo`shlig`i epiteliysi bilan qo`shiladi, koronka ustida cho`ziladi, degeneratsiyaga uchraydi va koronka og`iz bo`shlig`iga yorib chiqadi. Tish yorib chiqishining asosiy mexanizmi: 1) tish ildizi o`sishining nazariyasi, 2) gidrostatik bosim nazariyasi, 3) tish alveolasi suyak to`qimasining qayta qurilishi nazariyasi, 4) periodont tortish kuchi nazariyasi. Tishlarning almashinishi. Doimiy tishlar o`sishi bilan, ular rezorbsiyaga uchrayotgan sut tishlarining alveolyar suyaklariga bosim o`tkazadi. Bosim kuchi ortishi bilan, sut tishlarining ildizi parchalanadi. Uning o`rnini doimiy tishlar egallaydi, sut tishlarining koronkasi turtib chiqariladi. Vaqtinchalik tishlarning rezorbsiyasi to`lqinsimon xarakterga ega: tezkor parchalanish davri tinchlik davri bilan almashinadi. Tishlarning almashinishi 12 yoshga kelib tugaydi. Tishlarning umumiy tuzilish plani : Anatomik jixatdan tishlarda: koronka, bo`yin va ildiz qism lari farqlanadi. Gistologik jihatdan esa 4 ta qismdan iborat: emal, dentin, sement, pulpa. Tishlarning koronka yoki toj qismi emal bilan qoplangan, ildiz qismi esa sement bilan qoplangan, tishlar markazida pulpar bo`shliq bo`lib, u pulpa bilan to`lgan. Tish koronkasi – emal bilan qoplangan, chaynov bo`rtmalariga ega, anatomik va xirurgik koronka farqlanadi, yosh bolalarda va qari odamlarda mos kelmaydi. Tish ildizi – dentindan tashkil topgan, sement bilan qoplangan, konussimon shaklga ega, tish alveolasida joylashgan, uchlarida bir yoki bir nechta teshikchalari bo`lib, ularga qon tomirlari va nervlar kirib turadi. Tishlarning bo`yin qismi – emal bilan sement chegarasida joylashadi, bu erda koronka ildizga o`tadi. Tishlarning tayanch apparati (periodont) – tishlarni tish alveolalariga bog`laydi. Uning tarkibiga: sement, periodont, tish alveolalarining devori, milk kiradi. Periodont bog`lamlari sementni tish alveolalari bilan bog`laydi, shuningdek milka birikadi, milklarning epiteliysi tishlarning bo`yin sohasida tishlarning yuzalari bilan zich birikkan bo`ladi.

Emal. 95-96 % mineral tuzlardan (gidroksiapatit, karbonatapatit, ftorapatit va boshq.), 1,2% - organik moddalardan, 3,8% - suvdan iborat. Hujayralar tutmaydi, qayta tiklanmaydi, lekin ularda ionlar almashinuvi sodir bo`ladi. Struktur- funksional birligi – emal prizmalari, prizmalar orasida – elimlovchi prizmalararo modda; tashqaridan kutikula bilan qoplangan. Emal prizmalari – emal bo`ylab tutam bo`lib radial yo`nalgan bo`lib, S- simon qayrilgan. Prizmalar ko`ndalang kesmada oval, poligonal yoki qulfsimon bo`ladi, diametri 3-5 mkm. Organik matriksi ingichka fibrillyar to`r bo`lib, unda gidroksiapatit va sakkizkalsiyli fosfat joylashgan. Kristallar orasida mikroskopik bo`shliqlar suv bilan to`lgan. Prizmalarda yorug` va to`q chiziqlar aniqlanadi, ular emalning sutkalik hosil bo`lishi davrlariga mos keladi. Prizmalararo modda – qalinligi 1 mkm dan kam, tuzilishiga ko`ra prizmalarga o`xshash, lekin kam minerallashgan, kamroq mustahkam, gidroksiapatit kristallari prizmalar kristallariga to`g`ri burchak ostida joylashgan. Emal dars ketganda aynan shu prizmalararo modda bo`ylab yo`naladi. Dentin bilan chegaradosh emalning eng ichki qavati prizmalar tutmaydi. Tishning bo`ylama shlifida emalda uning yuzasiga perpendikulyar yo`nalgan och va to`q chiziqlarni ko`rish mumkin – Gunter-Shreger chiziqlari – emal prizmalari tutamlarining turli kesishidan hosil bo`ladi. Retsius chiziqlari – emal yuzasidan dentinga qaragan simmetrik yoylar. Ko`ndalang shliflarda – konsentrik halqalar (daraxtlardagi o`sish halqalariga o`xshash). Emalning ohaklanishining davriy jarayoniga mos keladi. Neonatal chiziqlar – sut tishlariga xos bo`lib, birinchi doimiy oziq tishda – emalni chegaralab turuvchi to`q chiziq, tug`ilguncha va tug`ilgandan keyin hosil bo`ladi. Emal plastinkalari – emal mineralizatsiyasining ingichka bargsimon defektlari bo`lib, emal oqsillarini va og`iz bo`shlig`idan organik moddalarni tutadi. Emal duklari – kalta to`g`nog`ichsimon yoki dugsimon tuzilmalar bo`lib, emalning ichki uchdan bir qismida joylashgan, o`zaro perpendikulyar bo`lib, dentin-emal chegarasida joylashadi, kam minerallashgan. Taxminan emal hosil

qilishda ishtirok etmaydigan, lekin u bilan o`ralib qolib ketgan ameloblastlarning qoldiqlari deb qaraladi. Emal tutamlari – mayda konussimon tuzilmalar bo`lib, ularning uchlari dentin-emal chegarasiga perpendikulyar yotadi, kam ohaklangan emal va prizmalararo modda tutadi. Dentin-emal birikmalari – dentin yuzasidagi anastomozlar hosil qilib birlashgan tutamlar, emalga botib kirib turadi. Emal kutikulasi – emalni yupqa parda bo`lib qoplab turadi, unda 2 qavat farqlanadi: 1. birlamchi kutikula (Nasmit pardasi) – glikoproteinlarning gomogen qavati; 2. ikkilamchi kutikula – tashqi qavati, emal a’zosining reduksiyaga uchragan epiteliysidan iborat. 3. Dentin – ohaklangan hujayralararo moddadan iborat bo`lib, unda dentin naychalari o`tadi, ularda odontoblastlarning o`siqchalari bo`ladi, hujayralarning tanalari pulpaning periferik qismida joylashadi. Naychalar orasida – intertubulyar dentin bo`ladi. Dentin suyak va sementdan qattiqroq, lekin emaldan yumshoqroqdir, u 70% anorganik, 20% organik va 10% suvdan tashkil topgan. Hujayralararo modda – kollagen tolalar (1 tip kollagen) va asosiy modda (asosan proteoglikanlar), gidroksiapatit kristallari (oltiburchakli prizmalar yoki plastinkalar – globulalar yoki kalkosferitlar). Gipominerallashgan dentin zonalari: 1) interglobulyar dentin – emal chegerasida noto`g`ri shakldagi ohaklanmagan kollagen fibrillalar, ular ohaklangan dentin globulalari orasida joylashadi, bu yerda peritubulyar dentin bo`lmaydi; 2) donador Toms qavati – tish koronkasida sement chegarasida bo`lib, mayda sust ohaklangan uchastkalardan (donachalardan) tashkil topgan; 3) pulpa chegarasida – ohaklanmagan qavat – predentin, odontoblastlar qavatiga tegib turadi, I tipdagi kollagen, proteoglikanlar, glikozoaminoglikanlar,

glikoproteinlar, fosfoproteinlar tutadi. Dentinning o`sish zonasi hisoblanadi. Dentinda 2 qavat farqlanadi: 1) pulpaoldi dentini - ichki qavat, dentin-emal chegarasiga tangensial, dentin naychalariga esa perpendikulyar yo`nalgan tolalarni ko`plab tutadi (Ebner tolalari). 2) yopqich dentin – tashqi qavat, asosan radial kollagen tolalardan iborat bo`lib, dentin naychalariga parallel yo`naladi (Korf tolalari). Pulpaoldi dentiniga nisbatan kam ohaklangan, kollagaen tolalari kam. Dentin naychalari – koronkada pulpadan dentin-emal chegarasiga qarab, ildizda sement- dentin chegarasiga qarab radial yo`nalgan ingichka tolalar, pulpaoldi dentinida to`g`ri, yopqich qavatida - tarmoqlanib, o`zaro anastomozlar orqali birlashadi, doim yon tarmoqlar hosil qiladi. Naychalar ichida odontoblastlarning o`siqchalari, nerv tolalari, to`kima suyuqligi bilan o`ralgan intratubulyar kollagen fibrillalar joylashgan. Naychalar devori ichkaridan ingichka organik parda bilan qoplangan (Neyman membranasi). Odontoblastlar o`siqchalarida organellalar kam miqdorda bo`ladi (donador EPT, silliq EPT, mitoxondriyalar, poliribosomalar, lizosomalar, vakuolalar). Nerv tolalari bir nechta naychalar ichida, asosan oziq tishlarning predentin va dentinida bo`lib, asosan bitta naychada bitta mielinsiz nerv tolasidan iborat. Peritubulyar dentin - dentin naychasining devorini hosil qiladi. Intertubulyar dentin – naychalararo bo`shliqlarni to`ldiradi. Peritubulyar dentinda intertubulyar dentinga nisbatan organik moddalar kam, mineral moddalar esa ko`p bo`ladi, u interglobulyar dentinda bo`lmaydi. Birlamchi dentin – tishlar shakllanishi va yorib chiqishi davrida hosil bo`ladi. Ikkilamchi dentin – tishlar yorib chiqqandan keyin hosil bo`ladi – pulpaoldi dentini, pulpar kamera shaklini o`zgartiradi. Uchlamchi (irregulyar ikkilamchi) dentin – ta’sirga javoban hosil bo`ladi, kam minerallashgan, dentin naychalari noto`g`ri yo`nalgan, tish pulpasida hosil bo`lishi mumkin (dentikllar).

Sklerozga uchragan (tiniq) dentin – naychalarda peritubulyar dentinning cho`kishi, ularning torayishi va obliteratsiyasi. Dentindagi o`lik yo`llar – dentin naychalari bo`ylab qoramtir chiziqlar, odontoblastlarning parchalanishi natijasida hosil bo`lgan qoldiq moddalar va gazsimon moddalar tutadi, pulpa oxirida irregulyar dentin cho`kishi natijasida obliteratsiyaga uchragan. Sement – ildiz va bo`yinni qoplaydi, tuzilishiga ko`ra suyak to`qimasiga o`xshaydi, lekin qon tomirlari tutmaydi va kayta qurilmaydi. Ildiz yuzasida butun hayot davomida hosil bo`lib turadi. Vazifalari - tayanch, ildiz dentinini himoyalash, reparativ. 50-60% anorganik va 30-40% organik (asosan kollagen) moddalardan tashkil topgan. Hujayralari - sementotsitlar va sementoblastlar, hujayralararo moddasi - matriksi. Hujayrali (birlamchi) va hujayrasiz (ikkilamchi) sementga bo`linadi. Hujayrasiz sement – tish uchida eng qalin, hujayralar tutmaydi, ohaklangan hujayralararo moddadan iborat (kollagen tolalar va asosiy moda), periodont tolalari hisobiga ko`ndalang targ`illikka va qatlamlikka (o`sish chiziqlari) ega. Hujayrasiz sement – ildizning apikal qismida hujayrasiz sement yuzasida joylashgan. Sementotsitlar va sementoblastlardan va ohaklangan hujayralararo moddadan (xususiy kollagen tolalar, periodont tolalari va asosiy modda) iborat. Sementotsitlar – lakunalarda yotadi, yassi shaklda, kanalchalarda joylashgan tarmoqlangan o`siqchalardan tuzilgan. Sementoblastlar – sintetik apparati yaxshi rivojlangan, yuza joylashgan, ritmik ravishda sementning yangi qatlamlarini hosil qiluvchi hujayralar. Gipersementoz : 1) local - tishning ildizlararo yuzasida yumaloq tugunchalar va tikanlarning (sementikllar) hosil bo`lishi; 2) diffuz – ildiz butun yuzasining sement bilan qoplanishi, asosan pastki jag` tishlarida; 3) keng tarqarqalgan – barcha tishlarning ko`p miqdordagi sement bilan qoplanishi. Pulpa – pulpar kamerani va ildiz kanallarini to`ldiradi, funksiyalari – trofik,

plastik, sensor, himoya. Tuzilishi: asosi – siyrak biriktiruvchi to`qima (hujayra va hujayralararo modda). Hujayralari: odontoblastlar, fibroblastlar, makrofaglar, dendrit hujayralar, limfotsitlar, plazmotsitlar, semiz hujayralar, eozinofillar, kamdifferensiallashgan hujayralar. Odontoblastlar – tanasi – pulpaning periferik qismida, o`siqchalari – dentin kanalchalari ichida. Shakli prizmatik, noksimon, kubsimon, organellalari yaxshi rivojlangan, sekretor granulalari hujayralarning apikal qismida. Fibroblastlar – shakli o`siqchali, sintetik apparati yaxshi rivojlangan, funksiyalari – hujayralararo modda komponentlarining sintezi, ularni yutish va hazm qilish. Ba’zida desmosomalar va tirqishli birikmalar bilan qo`shilib, uch o`lchamli to`r hosil qiladilar. Makrofaglar – oval, duksimon shaklda bo`lib, ko`p miqdorda lizosomalar tutadi. Nobud bo`lgan hujayralarni yutib, hazm qiladilar, mikroorganizmlarni fagotsitoz qiladilar, immun reaksiyalarda ishtirok etadilar, asosan pulpaning markazida joylashgan. Dendrit hujayralar – antigentaqdim etuvchi hujayralar, ko`p miqdorda o`siqchalar, lizosomalar tutadi, yadrosi invaginatsiyalar hosil qiladi, pinotsitoz pufakchalar asosan pulpaning periferik qismida joylashgan. Limfotsitlar – asosan kichik, T-limfotsitlar. Semiz hujayralar – koronkada ko`p bo`ladi, yallig`lanish jarayonida ko`payadi. Kamdifferensiallashgan hujayralar – asosan subodontoblastik qatlamda joylashadi, organellalari kam, odontoblastlar yoki fibroblastlarga differensiallashadilar. Hujayralararo modda – kollagen, retikulyar tolalar va asosiy moddadan iborat. I va III tip kollagen. Koronka va ildiz pulpalarining tuzilishidagi farqlar – doimiy tishlarda yaqqol namoyon bo`ladi: ildiz qismi eng qalin, kollagen tolalari ko`p, kam qon va nerv

tomirlari bilan ta’minlangan, hujayralari kamroq, odontoblastlar kubsimon yoki yassi, 1-2 qator joylashgan, oralik to`qima anik emas. Koronka qismida odontoblastlar silindrik yoki noksimon shaklda, bir necha qator bo`lib joylashgan. Pulpa arxitektonikasi - 3 qavatli: 1) periferik (odontoblastlar – qalinligi - 1-8 hujayralar) 2) oraliq (subodontoblastik, faqat koronkada): a ) tashqi zona – hujayrasiz , ichki zona hujayralarining o ` siqchalarini tutadi , nerv tolalari to ` ri , qon kapillyarlari , kollagen va retikulyar tolalardan iborat ); b ) ichki zona – ko ` p miqdorda hujayralar , kapillyarlar , mielinli va mielinsiz nerv tolalaridan iborat ; 3) markaziy kavat – siyrak biriktiruvchi to ` qima , fibroblastlar , makrofaglar , qon va limfa tomirlari , nerv tolalari tutadi . Qon bilan ta’minlanishi – tomirlarning xususiyatlari – yuzasiga nisbatan devori yupqa. I va II tip kapillyarlari. Pulpada ohaklangan uchastkalar (kalsifikatlar, petrifikatlar) va dentikllar (dentin hosil bo`lishi) uchraydi. Periodont – radial va gorizontal kollagen tolalari tutamlari bir tomondan sementga, ikkinchi tomondan alveolyar usiqchaga birlashgan (sharpey tolalari). Tutamlar orasida – siyrak biriktiruvchi to`qima, ingichka tarmoqlanuvchi kollagen tolalar to`r hosil qiladilar. Bundan tashqari, oksitalan tolalar to`ri (etilmagan elastik tolalar) mavjud, etilgan elastik tolalar yo`q. Periodont hujayralari: fibroblastlar, kamdifferensialashgan hujayralar, osteoblastlar (alveolyaro`siqchalar yuzasida), sementoblastlar (sement yuzasida), osteoklastlar, odontoklastlar, makrofaglar, semiz hujayralar va leykotsitlar, Malasse epitelial o`siqchalari (gertvigov epitelial qin va tish plastinkasi epiteliysining qoldiqlari). Alveolyar o`siqcha – tishlar yorib chiqqandan so`ng paydo bo`ladi, tishlar joylashadigan tish alveolalarini hosil qiladi. Alveolyar o`siqchalarda 2 qism farqlanadi: 1) xususiy alveolyar suyak (osteonlardan iborat plastinkasimon suyak, undan periodontning sharpey tolalari kesib o`tadi), 2) tayanch alveolyar suyak

(kompakt suyak, alveolyar o`siqchalarning devorini hosil qiladi, va g`ovak suyak, alveolyar o`siqchalar devorlari va xususiy alveolyar suyak orasidagi bo`shliqni to`ldirib turadi). Og`iz chuqurchasi va jabra apparatining shakllanishi. Ichak nayining kranial kismi ektoderma bilan koplanadi, keyinchalik ushbu ektoderma birlamchi ichakka botib, og`iz chukurchasini xosil kiladi. Og`iz pardasi birlamchi og`iz bo`shligining hosilasidir. Birlamchi yutqin soxasida mezenximadan 4 ta jabra cho`ntaklari, ular orasida esa – jabra ravoqlari (JR) xosil buladi. JR tashqaridan bir biridan ektoderma botiqliklari – jabra yoriqlari bilan ajralgan. Birinchi, ikkinchi va uchinchi JR yuz, og`iz bo`shligi, til taraqqiyotida ishtirok etadilar. Yuz taraqqiyotining 1 bosqichi : mezenximadan epidermis bilan qoplangan dungliklarning hosil bo`lishi. Birinchi JR dan - maksillyar va mandibulyar o`simtalar hosil bo`ladi, ular og`iz bo`shligining kirish qismini chegaralaydi. Peshona usimtasi – maksillyar usimtalar orasida hosil bo`ladi, uning lateral qismidagi chuqurchalar xid bilish chuqurchalarini hosil qiladi, natijada peshona usimtasini medial va lateral burun usimtalariga ajratadi. Keyinchalik maksillyar usimtalar o`zaro va medial va lateral burun o`simtalari bilan birlashib ketadi. Yuzning embriogenezning ikkinchi oyidagi taraqqiyoti. Ko`z kurtaklarining, birinchi va ikkinchi JR ning mezodermasidan chaynov va mimika mushaklarining hosil bo`lishi, ya’ni yuzning tashqi qiyofasi shakklanadi. Yuqori va pastki jag`larning taraqqiyoti . 1) Yuqorigi jag va yuqorigi lablarning hosil bo`lishi. Yuqori jag`ning va labning o`rta qismi – medial burun usimtasidan hosil bo`ladi. Maksillyar usimtalarning medial qismi va lateral burun o`simtalari o`rtasida ko`z yosh kanali shakllanadi. 2) Pastki jag` va pastki lablarning hosil bo`lishi. Mandibulyar usimtalarning ko`shilishidan shakllanadi. Mezenximada jag` bo`ylab gialin tog`aydan iborat plastinka (Mekkelev tog`ai) hosil bo`ladi, lekin u o`rta chiziq bo`ylab

ko`shilmaydi. 7- xaftasida tog`ay yuzasida mezenxmadan suyak to`qimasi rivojlana boshlaydi. Keyinchalik tish kurtaklari orasida alveolyar usimtalar shakllanadi. 10- xaftalarga kelib, pastki jag` shakllanadi. Mekkelev tog`ai degeneratsiyaga uchraydi va so`rilib ketadi, o`rni esa suyak to`qimasi bilan almashinadi. Tanglay va burunning xosil bulishi . 6–7-xaftalarda maksillyar usimtalardan tanglay usimtalari hosil bo`ladi, natijada birlamchi og`iz bo`shlig`i ikki qavatga ajralib qoladi: burun bo`shlig`i va og`iz bo`shligi. Tanglayning oldingi qismi (o`rtasi) o`rta burun usimtalaridan hosil bo`ladi (birlamchi tanglay). 2-oylarga kelib tanglay usimtalarining ko`shilishi natijasida ikkilamchi tanglay hosil bo`ladi. Tanglay choklari soxasida epiteliy bo`lmaydi, biroq biriktiruvchi tukimasida epiteliy orolchalari saqlanib qoladi (epitelial marjonlar). Ikkita tanglay usimtalarining qushilishida ularga o`rta chiziq buylab burun to`sigi o`sadi va ular bilan ko`shilib ketadi, natijada burun bushlig`i ikkiga ajraladi. Birlamchi tanglayda va ikkilamchi tanglayning kranial qismida suyak tuqimasi – qattiq tanglay rivojlanadi. Ikkilamchi tanglayning kaudal qismi esa yumshoq tanglayni hosil qiladi. Tilning taraqqiyoti . Rivojlanishning 4-xaftasida og`iz bo`shligining tubida 1-, 2-, 3- JR mezenximasidan hosil bo`ladi. Dastlab toq til do`ngligi, keyinchalik 1- JR dan ikkita yon til do`ngliklari shakllanadi. Ularning ko`shilishidan til tanasi hosil bo`ladi. Til ildizi 2- va 3- JR ning ko`shilishi soxasining yugonlashuvidan xosil buladi. Til tanasi va ildizi tilning terminal borozda si bilan chegaralanadi, bu yerda tarnovsimon surgichlar xosil buladi. Til mushaklari miotomlarning ensa somitlaridan rivojlanadi. 9-haftasida til ildizi soxasiga limfotsitlarning migratsiyasi natijasida til murtagining kurtagi xosil buladi. Og`iz bushligi shillik va shillik osti pardalarining va sulak bezlarining tarakkiyoti. 1) og`iz bo`shligi epiteliysi ektodermadan hosil bo`ladi. Dastlab epiteliy bir qavatli, 5-6 xaftasiga kelib – ikki qavatli; 10-11 xaftasida – ko`p qavatli; 13-20 xaftasida – epiteliyda qavatlar hosil bo`ladi.

2) 7 xaftasida tilda so`rgichlar hosil bo`ladi; 3) mezenximadan xususiy plastinka shakllanadi; 6 – 8 xaftasidan boshlab chaynov soxalarining tuzilishida farqlar paydo bo`ladi – hujayra va tolalar miqdori ortadi (qattiq tanglay, milk); 4) shilliq osti parda ba’zi joylarda shakllanadi. Milk, qattiq tanglay, tilning yuzasi soxalarida bo`lmaydi. Kelib chiqishi va differensiallanishi xususiy plastinkaga o`xshaydi. Bu erda 9-10- xaftadan boshlab limfoid tuzilmalar va mayda so`lak bezlari rivojlanadi. Og`iz bushlig`I epiteliysidan mezenximaga tasmalar botib kiradi, ular usib, tarmoqlanadi, natijada so`lak bezlarining chiqaruv naylari va oxirgi bo`limlari rivojlanadi. So`lak bezlarining rivojlanishi tug`ilish davrigacha tugamaydi. Ba’zida bezlarning taraqqiyoti va rivojlanishida buzilishlar (aplaziya) yoki shakklanish joyining surilishi (distopiya) kuzatiladi. 7. Lunj, milk, qattiq va yumshoq tanglay tuzilishi. Lunj tuzilishi. Og`iz bo`shligining yon devorlarini hosil qiladi. Tashqaridan – teri, ichkaridan – shilliq va shilliq osti parda bilan qoplangan, o`rtasida – lunj mushagi (kundalang-targ`il); so`lak bezlari shilliq osti pardasida va mushaklar oralig`ida joylashgan, ularning oxirgi bo`limlari aralash tipida va shilliq. Shilliq qismida 3 ta zonasi bor: maksillyar, mandibulyar va oraliq. Epiteliysi ko`p qavatli yassi mo`guzlanmaydigan, ba’zida oraliq qismi epiteliysi mo`guzlanadi. Xususiy plastinkasida turli kattalikdagi so`rg`ichlari bo`ladi, ko`p miqdorda kollagen tolalar mushaklar bilan bog`lanadi, shuning uchun shilliq osti pardasi yirik burmalar hosil qilmaydi. Shillik osti pardasi – siyrak tolali biriktiruvchi tukimadan iborat, unda oraliq zonadan tashqari aralash so`lak bezlari bo`ladi. So`lak bezlari lunj mushaklari orasida ham bo`ladi. Shilliq va shilliq osti qavatlarida yog` to`kimasi ko`p bo`ladi. Milk tuzilishi. Tishlarni urab turadi, shilliq osti qavati va so`lak bezlari tutmaydi, 3 ta qismi farqlanadi: birikkan, erkin, tishlararo milk surg`ichlari. Birikkan qismi tish alveolyar usimtalarining suyak usti pardasiga birikkan bo`ladi. Erkin qismi tish yuzasini qoplaydi va biroz xarakatchan bo`ladi. Tishlararo milk surg`ichlari tishlar oralig`ida joylashgan.

Milk epiteliysi – ko`p qavatli yassi mo`guzlanadigan, tez qayta tiklanadi. Xususiy plastinkasi ikki qavatli: surg`ichli va to`rsimon. Tashqarida surg`ichlar yuqori bo`ladi, tish oldi yuzasida esa surg`ichlari bo`lmaydi, epiteliy ham yupqa bo`ladi. To`rsimon qavati – kup miqdorda kollagen tolalarini tutuvchi zich tolali biriktiruvchi tuqimadan iborat, tolalar tish alveolyar usimtalarining suyak usti pardasiga, shuningdek tish sementiga birikkan bo`ladi. Bulardan tashqari elastik tolalar, qon tomirlari va ko`p miqdorda nerv oxirlari mavjud. Kattik tanglay tuzilishi. Shilliq pardasi tanglay suyaklarining suyak usti pardasi bilan birikkan; epiteliysi ko`p kavatli yassi muguzlanadigan; xususiy plastinkasida so`rgichlari uzun ingichka, tutamlar hosil qiluvchi kollagen tolalari ko`p; 4 ta zonasi farqlanadi: yog`, bez, chok zonasi va qirg`oq. Yog` zonasida : qattiq tanglayning oldingi qismida shilliq osti pardasida yog` tuqimasi ko`p bo`ladi; tanglay chokiga to`gri burchak ostida shilliq pardasining qattiq burmalari (qirralari) bo`lib, ularda kollagen tolalarining yug`on tutamlari mavjud. Bezli zonasida : qattiq tanglayning orqa qismida shilliq osti pardasida shilliq so`lak bezlarining to`plami bo`ladi. Bezlar va yog` bo`lakchalari orasida ikala zonada ham yuzaga perpendikulyar yo`nalgan kollagen tolalarning tutamlari o`tadi, ular suyak usti pardasiga birikadi. Tanglay choki zonasi qattiq tanglayning urta chizigi bo`ylab joylashgan. Bu erda shilliq osti pardasi bo`lmaydi, yumaloq epiteliy orolchalari bo`lib, ular «epitelial marjonlar» deb nomlanadi. Qirg`oq zonasi – milkga o`tish zonasi xisoblanadi, shilliq osti pardasi yo`q. Yumshoq tanglay tuzilishi. Og`iz bo`shlig`ini halqumdan ajratib turadi. Mushakli asosi bo`ladi. Ikkita yuzasi farqlanadi: oldingi (og`iz xalqum) va orqa (burun xalqum). Oldingi qismi: epiteliysi ko`p qavatli yassi mo`guzlanmaydigan, ta’m bilish piyozchalari uchraydi; xususiy plastinkasi – surg`ichlari baland, elastik tolalar tutamlari mavjud; shilliq osti pardasi faqat oldingi qismida bo`lib, shilliq so`lak bezlari va yog` tuqimasi tutadi.

Orqa qismi: epiteliysi ko`p qatorli kiprikchali; shilliq qavatining xususiy plastinkasida aralash va shilliq bezlar va limfoid tugunchalar tutadi. Og`iz bo`shligida mexanik ishlovdan o`tgan oziq moddalar qizilo`ngach orqali me’daga tushadi. Bu erda u me’da shirasi bilan aralashadi va kimyoviy jihatdan qayta ishlanadi. Me’da oziq moddalarni ichakda butunlay hazm bo`lishini ta’minlovchi muhim vazifalarni bajaradi. Me’daning asosiy vazifasi sekret ya’ni me’da shirasini ishlab chiqarishdir. Me’da shirasi me’da devoridagi turli bezlar maqsuloti bo`lib, uning tarkibida: pepsin, ximozin, lipaza fermentlari hamda xlorid kislota va shilliq modda bor. Me’da embrion ichagining o`rta bo`lagidan taraqqiy etadi, ya’ni embrion takomilining 4-haftasida birlamchi ichakning kengaygan qismidan me’da hosil bo`ladi. Ichak nayi endotermasidan epiteliy va me’da bezlari rivojlansa, me’daning qolgan qismlari mezenximaning hosilasi hisoblanadi. Me’da anatomik jihatdan kardial, tub, tana va pilorik qismlar tafovut etiladi. Me’da devori shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalardan iborat. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so`rilishi bilan boqliq turli xil jarayonlar amalga oshadi. Bu erda hamma oziq moddalar-oqsillar, yoqlar va karbonsuvlar kimiyoviy jihatdan qayta ishlanadi, ya’ni parchalanadi. Oqsillarni qayta ishlashdan oddiy oqsillarni parchalovchi enterokinaza, kinazogen, tripsin va murakkab oqsillar – nukleoproteidlarni parchalovchi – nukleaza fermentlari ishtirok etadi. Karbonsuvlarni parchalashda – amilaza, maltaza, saxaraza, laktaza va fosfataza. Yog`larni parchalashda – lipaza fermentlari qatnashadi. Ichakning evakuatsiya faoliyati uning mushak pardasining peristaltik qisqarishi hisobiga bajariladi. Ingichka ichak devorida shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalar tafovut etiladi. Yo’qon ichak anatomik jihatdan turli qismlarga bo`linadi: chuvalchangsimon o`simta tutgan ko`richak, chambar ichak, ”S” simon va to`qri ichak. Yo’qon ichak devori ham boshqa ichaklar kabi shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalardan iborat. Chambar ichakning barcha bo`limlari bir xil tuzilgan. Shilliq pardada

faqatgina kriptalar bo`lib, vorsinkalar tutmaydi. Bundan tashqari, shilliq va shilliq osti pardalar ko`pgina burmalar hosil qiladi. Bu burmalar yarim oysimon bo`lib, aylana holatda joylashadi. Yug’on ichak shilliq qavati ko`pgina kriptalarga ega. Bu kriptalar ingichka ichak kriptalariga nisbatan chuqur va serbar bo`lib ko`plab qadahsimon hujayralar tutadi. Me’da osti bezi (pankreas) ovqat hazm qilish sistemasining katta bezlaridan xisoblanadi. U aralash bez bo`lib, endokrin va ekzokrin qismlardan tuzilgan. Bezning ekzokrin qismida tripsin, ximotripsin, karboksipeptidaza, amilaza, lipaza, esteraza va boshka fermentlarga boy bo`lgan pankreatik shira ishlab chiqariladi. Pankreatik shira bezning chiqaruv nayi orqali un ikki barmoq ichakka tushadi va uning fermentlari tasirida ichakka oqsil, karbon suv va yoglar uzlarining oxirgi maxsulotlari (monomerlari)gacha parchalaydi. Endokrin qismida insulin, glyukogon, somotastatin, pankreatik polipeptit kabi gormonlar organizmda uglevodlar, oqsillar va yog`lar almashinivi boshqarishda ishtirok etadi. Taraqqiyoti. Me’da ostibezi pusht xayotining 3-4 xaftasida birlamchi ichakning dorzal va 2ta ventral epitelial burtmalaridan rivojlanadi. Dorzal burtmadan bezning tana va dum qismi ventral burtmadan bosh qismi va bezning chiqaruv naylari rivojlanadi. Embrional taraqqiyotning 5-xaftasida epitelial tasmalardan birlamchi chiqaruv naylari hosil bo`lib ular tarmoqlanib uchi berk holda tamom bo`ladi. Embrional rivojlanishning 4-xaftasida chiqaruv naylaridan epitelial kurtaklar hosil bo`lib bular sekretor bo`limga aylanadi. Anatomik jiatdan bezning bosh, tana va dum bo`limlari tafovut qilinadi. Bezni qoplovchi yupqa kapsula biriktiruvchi tuqimadan iborat bo`lib, u bezning ichkarisiga kirib borib, bo`laklarga ajratadi. Biriktiruvchi tuqimadan qon tomirlar, chiqaruv naylari, limfa tomirlari va nervlar joylashadi. Bo`laklar ekzokrin va endokrin qismlardan tashkil topgan. Bez massasini 97% ga yaqini ekzokrin, 3% ga yaqini endokrin qismidan iborat. Limfoepitelial halqa. So`lak bezlari.

Og`iz bo`shlig`i bilan yutqin chegarasida shilliq pardada limfoid tuzilmalarning ko`pgina to`plamlari joylashgan. Ular nafas va ovqat hazm qilish yo`llarining boshlang`ich joylarini o`rab turadi va yutqin limfoepitelial halqasi (Pirogov halqasi) deb ataladi. Limfoid tuzilmalarning eng yirik to`plamlari murtaklar deb nomlanadi. Halqa 7 ta murtaklardan: juft tanglay, Evstaxiy nayi hamda bittadan yutqin, til va hiqildoq murtaklaridan iborat. Tanglay murtaklari yutqinning yon chetlarida, yumshoq tanglay - yoylarining orasida joylashgan juft tuzilma. Murtak ko`p qavatli yassi, muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Bu epiteliyning o`ziga xosligi shundan iboratki, bu erda limfotsitlar o`ta ko`p bo`lib, ular orasida donador leykotsitlar ham uchraydi. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy plastinkasi va shilliq osti qatlami joylashadi. Murtakning yuzasi notekis bo`lib, shilliq pardaning bir qancha burmalari orasida 10-20 ta chuqurchalar - kriptalarni, ular esa tarmoqlanib, ikkilamchi kriptalarni hosil qiladi. Murtak shilliq pardasining xususiy plastinkasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Bu plastinkada ko`pgina limfatik follikullar joylashadi. Follikullarda ko`plab limfotsitlar hosil bo`ladi. Bu limfotsitlar siljib, shilliq parda xususiy plastinkasi va epiteliysini qoplaydi. Epigeliysida shuningdek, donador leykotsitlar ham bo`ladi. Murtak shilliq pardasining mushak plastinkasi rivojlanmagan. Murtakning shilliq osti pardasi ham siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, u a’zoning kapsulasini hosil qiladi. Shu tuzilmalar ko`plab qon va limfa tomirlariga hamda murtakni ta’minlovchi nervlarga ega. Murtaklar ikki xil: ximoya va qon hosil qilish funksiyalarini bajaradi. Himoya vazifasi bu erga tushgan mikroblarni fagotsitoz qilish va mikroblarga qarshi antigen hosil qilib, butun organizmni shu mikrobga qarshi tayyorlashdan iborat bo`lsa, qon yaratish faoliyati limfoid follikullarda limfotsitlar hosil bo`lishi bilan ifodalanadi. Hozirgi kunda hazm yo`llaridagi murtaklar va tanglay murtaklari limfotsitlarining antitelo va immunoglobulinlar ishlab chiqarishda faol

qatnashishiga shubha qolmadi. Ular immunokompetent hujayralarga antigen strukturasi haqida ma’lumot berib turadi. Epiteliy hujayralari orasida joylashgan limfotsitlar epiteliy hujayralarini almashinishida ham qatnashadi. So`lak bezlari alohida-alohida jollashgan 3 juft yirik: qulok oldi, jag` osti va til osti bezlaridan hamda og`iz bo`shlig`ining shilliq pardasida joylashgan juda ko`p mayda bezlardan iborat. Barcha so`lak bezlari tuzilishiga ko`ra naysimon, alveolyar va alveolyar-naysimon bezlarga, ishlab chiqargan sekretining xususiyatiga ko`ra shilliq bezlari, oqsil bezlari va aralash bezlarga tafovut qilinadi. Quloq oldi bezi. Bu bez murakkab tarmoqlangan alveolyar bez bo`lib, sekreti sof oqsil. Bez tashqi tomondan nozik biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan qoplangan, kapsuladan bez ichiga uni mayda bo`laklarga bo`luvchi to`siqlar - trabekulalar tarmoqlangan. Bu biriktiruvchi to`qimali to`siqlarda qon tomirlar, so`lak naylari, nerv tutamlari va hujayralar yotadi. Quloq oldi bezining har bir bo`lakchalari oxirgi sekretor pufakcha - atsinuslardan va chiqaruv naylaridan iborat. Atsinuslar ikki xil hujayralardan tuzilgan. Atsinuslarni tashkil etgan, sekretor xususiyatiga ega bo`lgan, piramidasimon hujayralarning yadrosi yumaloq bo`lib, hujayraning bazal qismida joylashadi. Bu hujayralarning yadro ustki qismi mayda oksifil sekretor donalar tutsa, kengroq bazal qismi bazofil xususiyatiga ega. Sekretor hujayrasining uchida mikrovorsinkalar mavjud, apikal sitoplazmada ko`pgina sekret donalari joylashadi. Ularning miqdori hujayraning ish holatiga ko`ra o`zgarib turadi. Oqsil sekretsiyasida ishtirok etuvchi hujayralari orasida hujayralararo sekretor nay bo`lib, hujayra mahsuloti shu nay orqali atsinus bo`shlig`iga tushadi. Atsinusning ikkinchi hujayrasi atsinus hujayralarini o`zining uzun o`simtalari bilan o`rab turuvchi va atsinus hujayrasi bilan bazal membrana o`rtasida joylashgan mioepitelial hujayralardir. Mioepitelial hujayralar og`iz bo`shlig`i epiteliy hujayralarining hosilasi bo`lsada, bajaradigan faoliyati - qisqarish funksiyasi mushak elementlarini eslatadi. Bu hujayralar atsinus epiteliy hujayralarini har tomondan o`rab turganligidan ular «savatsimon hujayralar» deb ham ataladi. Mioepitelial hujayralar sitoplazmasida

joylashgan maxsus qisqaruvchi fibrillalar bu hujayraning atsinus epiteliysini siqib, hujayra secretini atsinus bo`shlig`iga chiqarib berishni ta’minlaydi. Bezning chiqaruv naylari bo`lakchalar ichki, bo`lakchalararo naylardan va bezning umumiy nayidan iborat. Bo`lakchalar ichki nayi o`z navbatida kiritma nay va so`lak naylaridan tashkil topgan. Chiqaruv naylari kiritma qismdan boshlanadi. Kiritma nay past kubsimon epiteliydan tuzilgan bo`lib, ularning bazal membranasida mioepitelial hujayralar joylashadi. Bu kiritma naylar so`lak nayiga o`tadi. So`lak nayi bir qavatli oksifil sitoplazmali silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Bu hujayralarning bazal qismida plazmatik membrananing burmalari orasida ko`plab tayoqchasimon mitoxondriyalar joylashib bazal chiziqlar hosil qiladi va shuning uchun ham bu tuzilma chiziqli nay deb ataladi. Mazkur hujayralar sitoplazmasida joylashgan donalar va pufakchalar so`lak nayining sekretor faoliyatidan, so`lak hosil bo`lishida ishtiroki borligidan darak beradi. So`lak nayi bo`lakchalararo nayga o`tadi. Bu nay ikki qavat silindrsimon epiteliy bilan qoplanib, nay yiriklashgan sari uning epiteliysi ko`p qavatli bo`lib boradi. Bo`lakchalararo naylar umumiy nayga qo`shiladi. Bu naylar ko`p qavatli kubsimon va nayning og`izga ochilish joyida ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo`lib, yuqorigi katta jag` tishi sohasida lunjning shilliq qavatiga ochiladi. Jag` osti bezi. Bu organ tuzilishiga ko`ra alveolyar-naysimon, sekretining xarakteriga ko`ra aralash - ham oqsil, ham. shilliq ishlab chiqaruvchi bezdir. Bez tashqaridan yupqa biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan qoplangan. Kapsula bezni bo`laklarga bo`lib biriktiruvchi to`qimali trabekulalargacha davom etadi. Har bir bo`lak o`z navbatida, quloq oldi bezi singari. atsinus va sekret chiqaruv nayining boshlanish qismlaridan ibo-rat. Bu bezda ikki xil - sof oqsil hujayralaridan va ham oqsil, ham shilliq ishlab chiqaruvchi hujayralardan tashkil topgan atsinuslar tafovut etiladi. Sof oqsil ishlab chiqaruvchi hujayralardan iborat atsinuslar ko`p bo`lib, ularning tuzilishi quloq oldi bezi oxirgi sekretor qismi kabi tuzilishiga ega. Aralash sekretor bo`limlari sof oqsil ishlovchi atsinuslardan yirikroq bo`lib, 2 xil: oqsil va

shilliq ishlovchi hujayralardan tashkil topgan. SHilliq hujayralar yirik bo`lib, atsinusning markaziy qismini egallaydi. Hujayra yadrosi juda yassilangan va zichlangan bo`lib, doimo uning bazal qismida joylashadi. Shilliq hujayralar sitoplazmasi oqish bo`lib shillik sekreti tutgani uchun och bo`yaladi. Aralash hujayrali atsinuslar tarkibida oqsil hujayralar shilliq ishlab chiqaruvchi hujayralar yonida o`ziga xos yarim oysimon tuzilma (Jianutssi yarim oyi) sifatida ajralib turadi. Jag` osti bezining so`lak chiqaruv naylari quloq oldi bezining naylari kabi tuzilishga ega bo`lsa ham, lekin kiritma nay qisqaroq bo`ladi, chunki bez taraqqiyoti davrida nayning bir qismi shilliq ishlab chiqaruvchi hujayralar hosil bo`lishiga sarflanadi. Bosh chiqaruv nayi - Vartonov nayi til yuganchasi sohasida til osti bezi nayining yoniga ochiladi. Til osti bezi. Til osti bezi murakkab alveolyar-naysimon, tarmoqlangan bezdir. Til osti bezida uch xil: aralash - ham shilliq, ham oqsil ishlab chiqaruvchi, sof shilliq hamda kam miqdorda faqatgina oqsil ishlab chiqaruvchi hujayralardan tashkil topgan atsinuslar bo`ladi. Oqsil hujayralar aralash hujayrali atsinuslarda jag` osti bezi hujayralariga o`xshash Jianutssi yarim oylarini hosil qilib joylashadi. Til osti bezining so`lak chiqaruv nayi yirik so`lak bezlariga o`xshash tuzilgan bo`lsa ham, bu erda nay o`ta kalta bo`ladi. Bezning bosh chiqaruv nayi til yuganchasiga ochiladi. Bez stromasida qon tomirlar, nerv tolalari va sekret chiqaruv naylari joylashadi. So`lak tarkibi va uning mohiyati. Hamma so`lak bezlari va mayda so`lak bezchalari sekretlari qo`shilib, umumiy so`lakni hosil qiladi. Uning tarkibiga 99,5% suv, anorganik moddalar, ya’ni tuzlar va organik moddalardan bir qancha fermentlar - ptialin, maltaza, lipaza, peptidaza va proteinazalar kiradi. Bundan tashqari, unda mutsinlar, hujayra elementlaridan epiteliy va leykotsitlar uchraydi. So`lakning tarkibida turli xil bakteriyalar uchraydi. So`lak oziq moddani namlaydi, yumshatadi, yarim suyuq holatga keltirib chaynash va yutishni engillatadi. So`lak tarkibidagi fermentlar ta’siri uning zarur faoliyatidan biridir. Og`iz bo`shlig`idan

boshlab karbon suvlar parchalanadi. So`lak yordamida organizm bir qancha organik va anorganik chiqindilardan (siydik kislotasi, kreatin, yod va boshqalar) tozalanadi. So`lak bezlarining himoya faoliyati bakteritsid xususiyatga ega bo`lgan lizotsim moddasini ajratishdan iborat. So`lak tarkibida insulin, parotin, epiteliyning o`sish faktori va boshqa shunga o`xshash gormon va biologik aktiv moddalarning bo`lishi so`lak bezlari endokrin vazifani ham bajaradi deyishga asos bo`ladi. Me’da. Qizilo`ngach. Qizilo`ngach epiteliy qavati oldingi ichak entodermasida joylashgan prexordal plastinkadan, boshqa qavatlari esa atrofdagi mezenximadan paydo bo`ladi. Takomillashish jarayonida epitelial qavat bir necha marta o`zgaradi. Dastavval, embriogenezning 4-haftasigacha, qizilo`ngach epiteliysi bir qavatli silindrsimon epiteliydan iborat bo`lib, so`ng ikki qavatliga aylanadi. SHu vaqtdan boshlab epiteliy qatlami o`sib ketadi va qizilo`ngach teshigini berkitib qo`yadi. Keyinchalik, epiteliy emirilib, yana nayning ichi ochiladi. Homila hayotining 3- oyida qizilo`ngach ko`p qatorli hilpillovchi epiteliy bilan qoplangan. 13-haftadan boshlab hilpillovchi hujayralar pufaksimon hujayralarga, ular esa yassilanib ko`p qavatli yassi epiteliyni hosil qiladi. Tuzilishi. Shilliq pardasi epiteliydan, xususiy va muskul plastinkalaridan iborat. Epiteliy ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bo`lib, 20-25 qavat hujayra qatlamlaridan iborat. Eng yuqori qatlamlaridagi yassi hujayralarda muguzlanish alomatlari bo`ladi. Epiteliy qatlamining bazal hujayralarida mitoz bo`linishlarni uchratish mumkin. Hosil bo`lgan yosh hujayralar etilib yuqoriga suriladi, yuza hujay-ralar, esa ketma-ket tushib turadi. Shu tarzda fiziologik regeneratsiya yuz beradi. Xususiy plastinkasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Xususiy qavat epiteliyga botib kirib so`rg`ichlar hosil qiladi. Biriktiruvchi to`qimada elastik va kollagen tolalar mo`l bo`ladi. Bu erda biriktiruvchi to`qimaning hamma komponentlari mavjud bo`lib, juda ko`p

limfotsitlar uchraydi. Ko`pincha bu limfotsitlar diffuz joylashsa, ba’zan ular limfoid follikul hosil qilishi mumkin. Shilliq pardaning xususiy plastinkasida qizilo`ngachning kardial bezlari joylashadi. Ular to`da-to`da bo`lib 2 gruppani tashkil qiladi. Yuqori gruppa kardial bezlar hiqildoqning uzuksimon tog`ayi va kekirdakning 5-halqasi sohasida, pastki to`dasi esa quyi qismida -qizilo`ngachning me’daga o`tish erida yotadi. Bu bezlar me’daning kardial bezlariga o`xshash tuzilgan. Bezlarning oxirgi bo`limlari shilliq ishlab chiqaruvchi silindrsimon yoki kubsimon hujayralardan iborat bo`lib, ba’zan ular orasida parietal hujayralar ham uchraydi. Bez naylari epiteliy yuzasiga ochiladi. Qizilo`ngachning kardial bezlari ko`p miqdorda endokrin hujayralar tutadi, ular asosan bezning oxirgi bo`limlarida, qisman chiqaruv naylarida joylashgan. Bu hujayralar me’da-ichak nayining ES, ESL va boshqa hujayralariga o`xshaydi. Qizilo`ngachning kardial bezlarining tuzilishi, joylashishi va funksiyasini bilish shifokorlar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular joylashgan yerda ko`pincha qizilo`ngachning ikkilamchi bo`shliqlari, kistalari, yaralari va o`smalari hosil bo`ladi. Shilliq pardaning mushak plastinkasi elastik tolalar to`ri bilan o`ralgan silliq mushak hujayralaridan tuzilgan. Shu mushakning qisqarishi natijasida ovqat luqmalarining o`tishi engillashadi. Shilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan. Kollagen va elastik tolalar ko`pincha bo`ylamasiga yo`naladi. Bu qavat qalinligi 300-700 mkm ga teng bo`lib, bu yerda qizilo`ngachning shilliq ishlab chiqaruvchi xususiy bezlari joylashadi. Bu — murakkab tarmoqlangan naysimon-alveolyar bezlardir. Bezlarning oxirgi bo`limlari faqat shilliq hujayralardan tashkil topgan. Bez sekreti avval mayda, so`ng yirik chiqaruv naylariga quyiladi. Ular qo`shilib, epiteliy yuzasiga ochiladi. Mayda naychalarda epiteliy bir qavatli kubsimon yoki past silindrsimon, yirik naylarda esa ko`p qavatli yassi hujayralardan iborat. Qizilo`ngachning xususiy bezlarining mahsuloti shilliq pardaning yuzasini namlab oziq moddaning yaxshi siljishini ta’sirlaydi. Xususiy bezlar asosan qizilo`ngachning yuqori qismida uchraydi.

Mushak parda ichki aylana va tashqi bo`ylama yotgan mushak qavatlardan iborat bo`lib, uning qalinligi 1-2 mm ga teng. Mushak parda qizilo`ngachning yuqori 1/3 qismida ko`ndalang targ`il, o`rta 1/3 qismida ham ko`ndalang-targ`il, ham silliq mushak, quyi 1/3 qismida esa faqatgina silliq mushaklardan tuzilgan. Bu xususiyat kesmada qizilo`ngachning qaysi joyidan olinganligini aniqlash uchun belgi bo`ladi. Ichki sirkulyar qavat ikki qizilo`ngach sfinkterlarini hosil qiladi. Yuqori sfinkter uzuksimon tog`ay sohasida joylashgan bo`lsa, ikkinchi - pastki sfinkter qizilo`ngachning me’daga o`tish joyida hosil bo`ladi. Bu tuzilmalar amaliy meditsinada katta ahamiyatga ega. Adventitsial parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, bir tomondan mushak qavatidagi, tashqari tomondan a’zo atrofidagi biriktiruvchi to`qima bilan aloqada bo`ladi. Adventitsiyada bo`ylama yo`nalgan qon tomirlar va nerv tolalar ko`plab joylashadi. Qizilo`ngachning pastki - qorin qismida adventitsiya o`rnida seroz parda bo`lib, u mezoteliy bilan o`ralgan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan. Me’da xazm sistemasining asosiy a’zolaridan bo`lib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Sekretor - me’da shirasini ishlab chiqaradi. Me’da shirasi me’da devoridagi turli bezlar mahsuloti bo`lib, uning tarkibida: pepsin, ximozin, lipaza fermentlari hamda xlorid kislota va shilliq moda bor. 2. Kimyoviy parchalash. Pepsin — me’da shirasining asosiy fermenti hisoblanadi. Uning ta’sirida ovqat tarkibidagi murakkab oqsillar ancha oddiy- albumoz va peptonlargacha parchalanadi. Pepsinning fermentativ faoliyati faqat kislotali muhitdagina namoyon bo`ladi, shu sababli uning aktivlanishi uchun xlorid kislotaning bo`lishi zarur. Lipaza me’dada oz miqdorda ajraladi va yog`larning parchalanishida ishtirok etadi. Faqat emizikli bolalarda me’da shirasi tarkibida ximozin moddasi bo`lib, u sutni ivitadi. Shilliq modda me’da shilliq pardasi yuzasini qoplab, uni xlorid kislota ta’siridan va dag`al ovqat luqmalarining shikastlashidan saqlaydi. Me’dada antipepsin deb ataluvchi maxsus modda ishlab chiqariladi degan taxminlar bor. Me’da devorining pepsinning hazm qiluvchi

ta’siriga chidamliligi me’da shirasida antipepsin borligi bilan izohlanadi. 3. Mexanik vazifasi ovqatni me’da shirasi bilan aralashtirish va qayta ishlangan ovqat massasini o`n ikki barmoq ichakka o`tkazib berishdan iborat. Bu vazifani bajarishda me’da devorining mushaklari ishtirok etadi. 4. Me’da devorida ovqat bilan kirgan vitamin B12ning so`rilishini ta’minlovchi antianemik omil hosil bo`ladi. Bu omilning bo`lmasligi odamda xavfli kamqonlik kasaliga olib keladi. 5. Me’da devori orqali suv, spirt, tuzlar, qand va boshqa moddalar yaxshi so`riladi. 6. Me’da qisman ekskretor vazifani ham bajarishi mumkin. Ba’zi buyrak kasalliklarida me’da devori orqali oqsil almashinuvining ba’zi oxirgi mahsulotlari (ammiak, mochevina va boshqalar) ajralishi mumkin. Me’da endokrin vazifani ham bajarib, gastrin, gistamin, serotonin, motilin, enteroglyukagon va boshqa qator biologik aktiv moddalarni ajratadi. Bu moddalar me’da va hazm qilish yo`llarining boshqa bo`limlari motorikasiga va bez hujayralarining sekretor faoliyatiga kuchaytiruvchi yoki pasaytiruvchi ta’sir qiladi. Taraqqiyoti. Me’da embrion takomilining 4- haftasida birlamchi ichakning kengaygan qismidan hosil bo`ladi. Ichak nayi endotermasidan epiteliy va me’da bezlari rivojlansa, me’daning qolgan qismlari mezenximaning hosilasi hisoblanadi. Tuzilishi. Me’dada anatomik jihatdan kardial, tub, tana va pilorik qismlar tafovut etiladi. Me’da devori shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalardan iborat. Shilliq parda. Me’da shilliq pardasi yuzasi uning burmalari, maydonchalari va chuqurchalari hisobiga notekis bo`ladi. Me’da burmalarining hosil bo`lishida shilliq osti parda qatnashadi. Me’da maydonchalari shilliq pardaning bir-biridan egatchalar orqali ajralib turgan sohalaridir. Ular ko`p burchakli shaklga ega bo`lib, eni 1 mm dan 16 mm gacha etadi. Maydonchalarning hosil bo`lishiga sabab, me’da bezlari to`da- to`da bo`lib joylashib, bir-biridan biriktiruvchi to`qimaning yupqa qatlami bilan ajralib turishidir. SHu birikgiruvchi to`qima qatlami me’da maydonchalarining chegarasini hosil qiladi.

Me’da chuqurchalari epiteliyning xususiy plastinkaga botib kirishidan hosil bo`lib, ularning umumiy soni 3 mln ga etadi. Chuqurchalar me’daning hamma yuzasida uchraydi, ammo turli qismlarida ularning chuqurligi har xil bo`ladi. Me’da shilliq pardasining yuzasi hamma joyda bir qavatli prizmatik qoplovchi epiteliy bilan qoplangan bo`lib, uning qizilo`ngach epiteliysi bilan chegarasi aniq ajralib turadi. Me’da epiteliysining o`ziga xos xususiyati uning bez tabiatiga ega ekanligidadir. Me’daning barcha qoplovchi epiteliy hujayralari doimiy ravishda shilliq tabiatli (mukoid) sekret ajratadi. Har bir qoplovchi hujayrada ikki qism: apikal va bazal qismlari aniq ajralib turadi. Bazal qismida oval shaklda yadro yotib, uning ustida Golji kompleksi joylashadi. Apikal qism har xil shakl va kattalikdagi mukoid sekret donalari bilan to`lgan. Qoplovchi epitelial hujayralarning apikal yuzasida mikrovorsinkalar mazjud bo`lib, yon yuzalarining plazmatik membranasi ko`plab interdigitatsiyalar hosil qiladi. Qoplovchi epiteliyning sekreti shilliq parda ustida mukoid parda hosil qilib, uni me’da shirasining ta’siridan va dag`al ovqat parchalarining shikastlashidan asraydi. Shilliq pardaning xususiy plastinkasida me’da bezlari joylashgan, ular orasida esa siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimaning yupqa qatlamlari yotadi, bu erda doimo limfoid elementlar bo`ladi, ular ba’zan tarqoq (diffuz) holda joylashsa, ba’zida yakka-yakka yotuvchi solitar follikullarni hosil qiladi. Shilliq pardaning mushak plastinkasi uch qavatdan: ichki va tashqi aylana xamda o`rta bo`ylma yo`nalgan silliq mushak hujayralaridan iborat. Mushak hujayralarining qisqarishi shilliq pardaning harakatchanligini ta’minlaydi va me’da bezlaridan sekretni chiqarishga ko`maklashadi. Me’da bezlari uning turli bo`limlarida bir xil tuzilishga ega bo`lmaydi. Uch xil me’da bezlari tafovut qilinadi: fundal yoki me’daning xususiy bezlari, pilorik va kardial bezlar. Bezlarning eng ko`pi fundal bezlar bo`lib, ular me’daning tana va tub qismlarida joylashgan. Kardial va pilorik bezlar esa me’daning tegishli bo`limlarida joylashadi. Tuzilishiga ko`ra fundal bezlar oddiy tar-moqlanmagan yoki qisman tarmoqlangan naysimon bezlardir. Ularda bo`yin, tana va tub qismlari tafovut

qilinadi. Tana va tub qismlari bezning asosiy sekretor bo`limini tashkil qilsa, bo`yin qismi chiqaruv nayi vazifasini bajaradi va me’da chuqurchasiga ochiladi. Fundal bezlarda besh xil: bosh, parietal, qo`shimcha, bo`yin hamda endokrin hujayralar tafovut qilinadi. Bosh hujayralar asosan bezning tana va tub qismlarida joylashadi. Bu hujayralar silindrsimon shaklga ega bo`lib, yumaloq yadrosi hujayra markazida joylashgan. Hujayralarda apikal va ba’zal qismlar tafovut qilinadi. Apikal qismida oqsil tabiatli sekret donachalari bo`ladi. Bazal qismi bazofil bo`yalib, bu erda hujayralarning yaxshi rivojlangan sintetik apparati joylashgan. Elektron mikroskop yordamida bosh hujayralarning apikal yuzasida qisqa va yo`g`on mikrovorsinkalar borligi aniqlangan. Gistoximiyaviy usul bilan bosh hujayralarda pepsinogen (zimogen) profermenti ishlanishi aniqlangan. Pepsinogen xlorid kislota ishtirokida o`zining aktiv formasi bo`lgan pepsinga aylanadi. Adashgan nerv ta’sirlanganda bosh hujayralardan pepsinogen donachalarining tezda ajralib chiqishi tajribalarda tasdiqlangan. Parietal hujayralar bosh va qo`shimcha hujayralardan orqaroqda joylashib, ularning bazal qismlariga jips tegib yotadi. Ular me’da bezlarining eng yirik hujayralari bo`lib, noto`g`ri yumaloq shaklga ega, yirik yadrosi sitoplazmaning markaziy qismida joylashadi. Parietal hujayralar asosan bezning tana va bo`yin qismlarida yakka-yakka holda joylashadi. Hujayra sitoplazmasi donador tuzilishga ega bo`lib, oksifil bo`yaladi. Parietal hujayralar elektron mikroskopik tuzili- shining o`ziga xog xususiyati shundaki, ularda juda ko`p mikrovorsinkalar tutuvchi maxsus hujayra ichi kanalchalari sistemasi mavjud. Hujayra ichi kanalchalari bosh va qo`shimcha hujayralar orasida joylashgan hujayralararo kanalchalarga yoki to`g`ridan-to`g`ri bez bo`shlig`iga ochiladi. Sitoplazmasida kristalarga boy mitoxondriyalarning juda ko`p bo`lishi parietal hujayralar uchun xarakterlidir. Mitoxondriyalar orasida silliq endoplazmatik to`r hosilasi bo`lgai mayda pufakchalar joylashadi, shuning uchun hujayra sitoplazmasi katak-katak ko`rinishga ega bo`ladi. Hozirda parietal hujayralarning vodorod (H + ) ionlarini ishlab chiqarishi aniqlangan. Vodorod ionlarining hosil bo`lishida karboangidraza

fermenti muhim rol o`ynaydi. Bu ferment ishtirokida parietal hujayralar sitoplazmasida karbonatangidrid va suv birikishidan karbonat kislotasi (H2C03) hosil bo`ladi. Karbonat kislotasi o`z navbatida vodorod (H + ) va bikarbonat (NC03-) ionlariga ajraladi. Hosil bo`lgan H + ioni mayda pufakchalar qobig`ida bo`lgan H + - ATFaza ta’sirida pufakchalarga yig`iladi. Mayda pufakchalar esa parietal hujayraning hu-jayra ichi kanalchalari devoriga borib qo`shiladi. Natijada H + ionlari avval hujayra ichi kanalchasiga, so`ngra fundal bezning bo`shlig`i orqali me’da chuqurchasiga chiqadi. Bu erda H + ionlari xlor ionlari bilan birikib xlorid kislotani hosil qiladi. Qo`shimcha hujayralar ko`pincha bezning tana qismida joylashib, past prizmatik shaklga ega. Hujayraning bazal qismida yassilangan yadro joylashadi. Qo`shimcha hujayralar qoplama epiteliysi mahsulotlaridan farqlanadigan, shilliqsimon modda ishlab chiqaradi. Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, bu hujayralar sirtida mukoid moddadan tashqari oqsil ham bo`ladi. SHuning uchun ham, qo`shimcha hujayralar mukoid — peptid hujayralar nomini olgan. Elektron mikroskopda qo`shimcha hujayralarning apikal qismida kam miqdorda kalta, bir xil kattalikda bo`lmagan hujayra o`simtalari ko`rinadi. Qo`shimcha hujayralarning apikal qismi sekretor donachalarga boy bo`ladi. Qo`shimcha hujayralarda Golji kompleksi o`ta rivojlangan bo`lib, uning struktura komponentlarini to`la farq etish mumkin. Bo`yin yoki oraliq hujayralar me’da chuqurchalarining qoplama hujayralariga yondoshib joylashadi. Bu hujayralar bezlarning kam differensiallangan kambial hujayralari hisoblanadi. Bu hujayralar past kubsimon bo`lib, yirik, oval yoki dumaloq yadroga ega. Hujayralarda ko`pgina mitoz figuralarini uchratish mumkin. Oraliq hujayra sitoplazmasida neytral va kislotali glikozaminglikanlar bo`ladi. Endokrin hujayralar sitoplazmasi kumush tuzi bilan bo`yalganda aniq ko`rinadigan o`ziga xos donalar tutishi bilan ajralib turadi. Hozirgi kunda hazm qilish sistemasida (me’da va ichaklarda) endokrin hujayralarning ko`p turi aniqlangan.

Endokrin hujayralarning ishlab chiqargan mahsulotlari (gormonlari) hazm sistemasi a’zolari faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. Hazm yo`li endokrin hujayralarining turli mahsulotlari har bir a’zoning funksional holatini boshqaribgina qolmay, barcha a’zolarning serqirrali faoliyatini uyg`unlashtirib beruvchi murakkab omil hisoblanadi. Shu kunlarda hazm yo`lida joylashgan endokrin hujayralarda 20 ga yaqin gormon va biologik aktiv moddalar sintezlanishi aniqlangan. Shu moddalarning ayrimlariga nisbatan ularning qaysi hujayralarga taalluqliligi belgilangan. Bu gormonlarning ayrimlari organizm va hazm a’zosining holatiga monand ravishda organ faoliyatini susaytirishi yoki kuchaytirishi mumkin. Shuning uchun ham ularga ximiyaviy distant koordinatorlar sifatida qaraladi. Endokrin hujayralarning gormonlari, masalan, gastrin va gistamin me’dada xlorid kislota sekretsiyasini kuchaytirsa, serotonin, glyukagon shu faoliyatga aks ta’sir etadi va pepsin ajralishini ham susaytiradi. Shu kabi jarayonlar oqibatida me’da bez apparatining ma’lum me’yorda ishlashi uchun sharoit yaratib beriladi. Funksional holatlarni kuchaytiruvchi va susaytiruvchi gormonlar nisbatining o`zgarishi hazm yo`li bezlarining gipo- yoki giperfunksiya holatini ta’minlaydi va natijada, turli patologik jarayonlarning yuzaga kelishiga sababchi bo`ladi. Me’daning shilliq osti pardasi elastik tolalarga boy bo`lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Bu erda tomirlar va nerv chigallari (Meysner chigallari) joylashadi. Me’da mushak pardasi me’daning turli bo`limlarida bir xil rivojlanmagan. Me’daning kardial qismida mushak parda yupqa bo`lsa, tana bo`limida esa, ayniqsa, pilorik qismida o`ta yaxshi rivojlangan bo`lib, pilorik sfinker hosil qiladi. Mushak parda ichki qiyshiq yo`nalgan, o`rta-sirkulyar va tashqi uzuna-siga ketgan 3 qavat silliq mushak hujayralaridan iborat. Bu mushak qatlamlar orasida Auerbax nerv chigalini tutgan siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to`qima joylashadi. Me’daning seroz pardasi mushak pardaga yopishgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima va tashqi tomondan mezoteliy bilan qoplangan tuzilmadir.

Me’daning pilorik bezlari me’daning o`n ikki barmoq ichakka o`tish joyida bo`ladi. Bu bezlar kalta va o`ta tarmoqlanib ketganligidan odatda bez secretor qismlarining ko`ndalang hamda qiyshiq kesmalari uchraydi. Pilorik bezlar siyrak joylashgan bo`lib, ular orasida anchagina biriktiruvchi to`qima qatlami joylashadi. Bez hujayralari bir tipda bo`lib, fundal bezlar qo`shimcha hujayralarining tuzilishiga o`xshaydi. Bu hujayralarda faqat neytral mukopolisaxaridlar aniqlanadi. Shu narsa ma’lumki, pilorik bezlar sekreti oqsillarni aminokislotalargacha parchalovchi dipeptidaza kabi fermentlar tutadi. Me’daning pilorik bo`limida ko`pgina endokrin hujayralar qatori me’daning bezlari sekretsiyasini kuchaytiruvchi gastrin gormonini ishlab chiqaruvchi «G» hujayra ham mavjud. Me’daning kardial bezlari o`ta tarmoqlangan oddiy naysimon bezdir. Bu bezlarning oxirgi sekretor bo`limlari prizmatik hujayralardan iborat bo`lib, yassilangan yadrosi hujayraning bazal qismida joylashadi. Hujayra sitoplazmasining apikal qismida elektron zich sekret donachalari to`lib turadi. Kardial bez hujayralarining nozik tuzilishi me’da pilorik bo`limi qo`shimcha hujayralariga o`xshagan bo`ladi. Ingichka ichak. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so`rilishi bilan bog`liq turli xil jarayonlar amalga oshadi. Bu erda hamma oziq moddalar - oqsillar, yog`lar va karbonsuvlar ximiyaviy jihatdan qayta ishlanadi, ya’ni parchalanadi. Oqsillarni qayta ishlashdan oddiy oqsillarni parchalovchi - enterokinaza, kinazogen va tripsin, peptidlarni aminokislotalargacha parchalovchi - erepsin (peptidazalar aralashmasi) va murakkab oqsillar - nukleoproteidlarni parchalovchi - nukleaza fermentlari ishtirok etadi. Karbonsuvlarni parchalashda – amilaza, maltaza, saxaroza, laktaza, fosfataza yog`larni parchalashda - lipaza fermentlari qatnashadi. Ichakning evakuatsiya faoliyati uning mushak pardasining peristaltik qisqarishi hisobiga bajariladi. Bundan tashqari, ichak endokrin vazifani ham bajaradi va serotonin,

gistamin, motilin, sekretin, enteroglyukagon, xoletsistokinin, pankrezimin, gastrin va gastrinni ingibitori kabi biologik aktiv moddalarni ishlab chiqaradi. Taraqqiyoti. Embrion rivojlanishining 5-haftasida birlamchi ichak nayi o`rta qismining oldingi bo`limidan o`n ikki barmoq, o`rta bo`limidan och ichak, yonbosh va yo`g`on ichaklar paydo bo`lsa, orqa bo`limi to`g`ri ichakni hosil qiladi. Vorsinkalar, kriptalar epiteliysi va duodenal bezlar ichak endodermasidan hosil bo`ladi. Shilliq pardaning xususiy qatlami va shilliq osti parda embriogenezning 7 —8-haftalarida mezenximadan taraqqiy etadi. Mushak parda embrion hayotining 7 —8 oylarida to`la hosil bo`ladi. Seroz parda pusht taraqqiyotining 5-haftalarida embrional biriktiruvchi to`qimadan paydo bo`ladi. Tuzilishi. Ingichka ichak devorida shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalar tafovut etiladi. Shilliq parda epiteliy, xususiy va mushak qatlamlardan iborat bo`lib, unda aylana burmalar, vorsinka (so`rg`ichlar) hamda kriptalar borligi uchun ingichka ichakka xos bo`lgan manzarani yaratadi. Aylana burmalar shilliq va shilliq osti pardalari hisobiga hosil bo`ladi. Vorsinkalar shilliq pardaning barmoqsimon bo`rtmalari bo`lib, ichak bo`shlig`ida erkin holda chiqib yotadi. Ingichka ichakda vorsinkalar soni juda ko`p. Vorsinkalar miqdori va balandligi ingichka ichakniing butun uzunasi bo`ylab bir xilda bo`lmay, o`rta hisobda o`n ikki barmoq ichakniig 1 mm 2 yuzasida 22— 40, yonbosh ichakda zsa 18 dan 25 tagacha bo`ladi. O`n ikki barmoq ichakda vorsinkalar serbar va kalta, och va yonbosh ichaklarda esa ingichkaroq, lekin baland bo`ladi. Vorsinkalarning hosil bo`lishida shilliq pardaning hamma kavatlari ishtirok etadi. Kriptalar yoki ichak bezlari epiteliyning xususiy plastinkaga botib kirishidan hosil bo`lgan naysimon tuzilmalardir. Vorsinkalar va kriptalarning yuzasi bir qavatli prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Vorsinkalar epiteliysi 3 xil: «jiyakli» prizmatik (enterotsitlar), qadahsimon va endokrin hujayralardan tashkil topgan. Kriptalarda esa yuqorida ko`rsatilganlardan tashqari, Panet hujayralari va ixtisoslashmagan «jiyaksiz» hujayralar ham bo`ladi. Limfoid follikulalar sohasidagi epiteliy tarkibida ba’zan «tukli» - neyroepitelial va M-hujayralar uchrab turadi.

Xoshiyali prizmatik hujayralar (enterotsitlar) baland, silindrsimon bo`lib, cho`zinchoq yadrosi hujayraning pastki qismida joylashgan. Bu hujayralarning apikal plazmatik membranasida «jiyak» (hoshiyalar) ko`rinadi. Elektron mikroskop «jiyak»ning mikrovorsinka-lardan iborat ekanligini ko`rsatadi. Har bir prizmatik hujayra 2—3 ming mikrovorsinkaga ega. Mikrovorsinkalar hisobiga ichakning so`rilish yuzasi 30—40 marta oshadi. Har bir mikrovorsinka uch qavatdan tuzilgan plazmatik membrana bilan qoplangan. Mikrovorsinkalar matriksi sitoplazmaga nisbatan hiyla zich bo`lib, mikronaychalar va fibrillalar tutadi. Ular yuqorida apikal membrananing ichki elektron zich qavati bilan bog`langan bo`lib, terminal to`rda tamom bo`ladi. «Jiyakli» hujayralar mikrovorsinkalarida fosfataza, aminopeptidaza, invertaza, nukleoziddifosfataza, glikozidaza, maltaza, laktaza, saxaraza va boshqa fermentlarning ko`pligi aniqlangan. Bu ma’lumotlar mikrovorsinkalar faqatgina hujayraning so`rish yuzasinigina oshirib qolmay, balki so`riladigan moddalarni parchalashda ham aktiv ishtirok etishini ko`rsatadi. Mikrovorsinkalar yuzasida lipoproteid va glikozaminglikanlardan tashkil topgan glikokaliks joylashgan. «Jiyakli» hujayralarning apikal qismida yaqqol ko`rinib turadigan terminal to`r bo`lib, u hujayra yuzasiga parallel yo`nalgan filamentlardan tashkil topgan. Organellalardan mitoxondriyalar, Golji kompleksi yaxshi rivojlangan. Donador endoplazmatik to`r, erkin ribosoma va polisomalar hujayra sitoplazmasida bir xil tarqalgan. Qadahsimon hujayralar ichakning boshlanishidan oxirigacha mavjud bo`lib, prizmatik hujayralar orasida yakka-yakka joylashgan. O`n ikkn barmoq ichakdan yonbosh ichakka qarab ularning soni ortib boradi. Qadahsimon hujayralar karboksil tutuvchi, sulfatlangan, kislotali glikozaminglikanlar, sialomutsin va neytral glikozaminglikanlar komplekslaridan iborat shilliq sekret ishlab chiqaradi. Endokrin hujayralar maxsus bo`yoqlar yordamida bo`yalganda ko`rinadi. Bu hujayralar asosan kriptalarda joylashgan bo`lib, vorsinkalar epiteliysida ham uchrab turadi. Kumush tuzlari bilan bo`yalganda endokrin hujayralarning asosi keng, apikal qismi esa toraygan bo`lib, ko`pincha, epiteliy yuzasiga etib

bormaganligi yaxshi ko`rinadi. Bu hujayralar o`simtalarga ega bo`lib, o`simtalari epiteliy hujayralari orasiga tarqaladi. Endokrin hujayralar sitoplazmasi oqish bo`lib, o`zining bazal qismida ko`plab sekret donachalari tutishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ba’zan bazal donador (Kulchitskiy) hujayralar deb ham yuritiladi. Ichakda endokrin hujayralarning bir necha turi uchraydi. Ularning ko`pchiligini serotonin, motilin va R-moddani ishlab chiqaruvchi ES-hujayralar tashkil qiladi. Enteroglyukagon ishlaydigan A-hujayralar juda kam. Sekretin ishlaydigan S-hujayralar esa ichakning har xil bo`limlariga bir xil tarqalmagan. Bundan tashqari, ichakda xoletsistokinin va pankreozimin ishlovchi I-hujayralar, gastrin ishlovchi G- hamda aktiv peptidlar ishlaydigan D va D1 hujayralar topilgan. Panet hujayralari kriptalar tubida joylashib, sitoplazmasining apikal qismida sekret donalar tutadi. Bu hujayraning aniq fiziologik faoliyati ravshan emas. Gistoximiyaviy usullar bilan tekshirilganda Panet hujayralari donalarida oqsil, mukopolisaxaridlar, rux, ishqoriy fosfataza va maxsus esteraza kabi moddalar aniqlangan. Panet hujayralarining elektron mikroskopik ko`rinishi ularning sekretor faoliyatidan darak beradi. Hujayralar silindrsimon bo`lib, apikal yuzasida kalta, siyrak mikrovorsinkalar va sitoplazmasida yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik to`r tutadi. «Tukli» yoki tutamli hujayralar limfoid follikullar sohasidagi epiteliyda uchrab, noksimon ko`rinishga ega. Bu hujayralarning apikal yuzasida ko`pgina mikrovorsinkalar mavjud. «Tukli» hujayralar mikrovorsinkalarining sitolemmasidan hujayra yadrosi tomon mikronaychalar va ko`pgina mikrofibrillalar yo`nalgan. Neyroepitelial hujayralar sitoplazmasida organellalar kam bo`ladi. Hujayra yadrosi yirik va yumaloq bo`lib, hujayraning kengaygan asosida joylashadi. «Tukli» hujayralar o`zining atrofidagi boshqa hujayralar bilan biriktiruvchi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. «Tukli» hujayralar tuzilishining umurtqalilar retseptor (sezuvchi) hujayralari tuzilishiga o`xshashligi hamda limfoid

follikullar ustida joylashganligi ham ularning retseptor (neyroepitelial) hujayralarga oidligini ko`rsatadi. Ichak epiteliysining doimiyligi vorsinkalardan ko`chib tushayotgan hujayralar va kriptalarda joylashgan hoshiyasiz ixtisoslashmagan hujayralarning bo`linishidan yangidan hosil bo`lib, vorsinkalar tomon siljiyotgan hujayralar orasidagi muvozanat hisobiga saqlanadi. Dastavval kripta hujayralari bo`linadi (proliferatsiya), so`ng vorsinkaga qarab siljiydi (migratsiya) va nihoyat, bu hujayralar tushib ketadi (ekstruziya). Epiteliy hujayralarining to`liq almashinishi o`n ikki barmoq ichak uchun 48 soat, och va yonbosh ichaklar uchun 72 soat, yo`g`on ichak uchun 4 sutkaga teng. Kriptada bo`lingan hujayralarning vorsinkaga siljishi mobaynida epiteliy hujayralari differensiallashadi va ixtisoslashadi: epiteliy balandlashib, mikrovorsinkalar miqdori va bo`yi ortib boradi, hujayra organellalarining soni ko`payadi, hujayra takomillashadi. Ingichka ichak shilliq pardasining xususiy qatlami retikulin tolalari mo`l bo`lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Tomirlar atrofidagi biriktiruvchi to`qimada elastik tolalar ko`p bo`ladi. Bu qatlamda ko`pgina limfoid to`qimalar to`plami yotadi. Ular yakka-yakka yoki guruhlar hosil qilib joylashishi mumkin. Solitar (yakka-yakka joylashgan) limfoid follikullar ingichka ichakning hamma erida uchraydi. Ingichka ichakning distal bo`limlarida follikullar yirikroq bo`lib, shilliq pardaning mushak plastinkasiga ham kirib boradi, qisman shilliq osti pardada ham joylashishi mumkin. Limfoid follikullar guruhlari yoki Peyer pilakchalari (blyashkalari) o`n ikki barmoq va och ichaklarda ham uchrasada, asosan, yonbosh ichakda joylashadi. Ularning soni va kattaligi yoshga qarab o`zgaradi. O`n ikki barmoq ichakda Peyer pilakchalari mayda bo`lib, yonbosh ichakka borgan sari ular kattalashib, tarkibidagi limfoid follikullarining soni ortib boradi. Peyer pilakchalarida uch qism: limfoid follikullar, gumbaz qismi va follikullar orasidagi T-ga bog`liq zona tafovut qilinadi. Gumbaz qismi follikulni yuqoridan o`ragan bo`lib, ichak bo`shlig`iga burtib chiqib turadi. Peyer pilakchasi joylashgan sohadagi ichakning

shilliq qavatida vorsinka va kriptalar bo`lmaydi. Bu joyning epiteliysida jiyakli, kam ixtisoslashgan jiyaksiz va ba’zan qadahsimon va endokrin hujayralar uchraydi. Bundan tashqari, gumbaz qism epiteliysida yuqorida aytib o`tilgan «tukli» hujayralar va maxsus M-hujayralar uchraydi. M-hujayralar baland prizmatik shaklga ega bo`lib ularning apikal yuzasida glikokaliks yo`q, mikrovorsinkalar deyarli uchramaydi, faqat har xil burmalar va mayda o`siqlar mavjud. Terminal to`r yaxshi rivojlanmagan. M-hujayralarning yadro usti qismida silliq endoplazmatik to`rning naylari va pufakchalari, mayda mitoxondriyalar va tonofibrillalar ko`plab uchraydi. Yadro oval shaklida bo`lib, hujayraning ba’zal qismida joylashgan. Ba’zan bu hujayralar sitoplazmasida multivezikulyar tanachalar ham uchraydi. Hozirda M-hujayralarning o`zidan makromolekulalarni, reoviruslarni va bakteriyalarni o`tkazish xususiyatiga ega ekanligi aniqlangan. Demak, Peyer pilakchalari organizm immun sistemasining muhim qismi bo`lib antigenlar bilan aloqa qilishda va sekretor immunoglobulinlar ishlab chiqarishda etakchi rol o`ynaydi. Shilliq pardaning mushak qatlami ikki qavat: ichki-aylana, tashqi — uzunasiga yo`nalgan silliq mushaklardan tashkil topgan. Ichki mushak qatlamidan vorsinka va kriptalarning xususiy qatlami tomon ayrim mushak hujayralari yo`naladi. Bu joyda mushaklar so`rg`ich stromasi va bazal membrana bilan bog`lanuvchi argirofil tolalar bilan o`ralgan bo`ladi. Shu mushakning qisqarishi vorsiikaning kaltalashishi va so`rilgan moddaning shilliq parda tomirlari tomon so`rilishiga sabab bo`ladi. Shilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Bu parda qon tomirlarga va nerv oxirlariga boy. Un ikki barmoq ichak shilliq osti pardasida duodenal (Brunner) bezlari joylashadi. Bu bezlar murakkab naysimon tarmoqlangan shilliq bezlardir. Duodenal bezlarning oxirgi sekretor bo`limi o`ta tarmoqlangan bo`lib, silindrsimon shilliq hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralarning apikal sitoplazmasida ko`pgina secret granulalari yotadi. Brunner bezlarining chiqaruv naylari kubsimon hujayralar bilan qoplangan bo`lib, shilliq parda orqali o`n ikki

barmoq ichakning kriptalariga ochiladi. Chiqaruv nayi hujayralari oxirgi sekretor bo`limi hujayralariga nisbatan kam bo`lsada, sekretor granulalar tutadi va sekretor faoliyatini bajaradi. Duodenal bezlar tarkibida apikal donador va ba’zan, qadahsimon hujayralar ham bo`ladi. Brunner bezlarining mahsuloti tarkibidagi mukotsitlar me’dadan tushgan kislotali muhitni neytrallaydi. Duodenal bez sekretida dipeptidlarni aminokislotalarga qadar parchalovchi dipeptidaza fermentlari bo`ladi. Bezning sekreti amilaza ta’sirida karbon sulfatlarni parchalaydi va me’da osti bezining amilolitik faoliyatini kuchaytiradi. Duodenal bezlarga sekretin, duodenin va boshqa gormonlar ishlab chiqaradi, deb qaraladi. Ingichka ichak mushak pardasi 2 qavat—ichki aylana va tashqi uzunasiga yo`nalgan silliq mushaklardan iborat. Mushaklar orasida nerv chigallari, tomirlar tutgan siyrak tolali biriktiruvchi to`qima qatlami joylashadi. Seroz parda ustidan bir qavat yassi epiteliy — mezoteliy bilan qoplagan zich shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Un ikki barmoq ichak faqat old tomondan seroz parda bilan qoplangan, qolgan qismlari adventatsial parda bilan o`ralgan. Oziq moddalar so`rilishining sitofiziologiyasi. Oziq moddalarning so`rilishi murakab fermentativ jarayon bo`lib, bosqichma-bosqich amalga oshadi. Oziq moddalar avvalo fermentlar ta’sirida ichak bo`shlig`ida parchalanadi (bo`shliqdagi hazm). Shu jarayonda hosil bo`lgan oligo- va dimerlar jiyakli hujayralar mikrovorsinkalari yuzasida monomerlarga parchalanadi (membranadagi yoki devor oldi hazmi). Hujayra membranasi orqali so`rilib o`tgan monomerlar jiyakli hujayralar sitoplazmasida yana qayta ishlanadi (hujayra ichki hazmi). So`ngra ular shilliq pardaning xususiy plastinkasi orqali qonga (oqsillar, uglevodlar) yoki limfaga (yog`lar) tushadi. Ingichka ichakdagi membrana hazmida va oziq moddalarning so`rilishida asosan ichak vorsinkalari ishtirok etadi. Kriptalar esa vorsinkalar uchun jiyakli enterotsitlar etkazib beradi va kripta-vorsinka sistemasi faoliyatining optimal bo`lishini ta’minlaydi.

Vorsinkalar stromasida joylashgan silliq mushak hujayralarining qisqarishi so`rilgan moddalarning qon tomirlarga o`tishiga imkoniyat yaratadi. Ichak vorsinkalari to`g`rilanganda oziq moddalar epiteliy orqali ularning stromasiga o`tadi, kapillyarlar esa yana qonga to`ladi. Vorsinkalar minutiga 4—6 marta qisqaradi. Ularning harakati ovqat so`rilishi jarayonida tezlashib, och qolgan paytda sekinlashadi. Bitta vorsinka ximus tarkibidan minutiga 0,03 mm 3 gacha oziq moddalarni so`rib olishi hisoblab chiqilgan. Ingichka ichakdagi vorsinkalarning umumiy soni 1,4 mln dan ortiqligini nazarda tutilsa, ichakda minutiga 45 sm 3 ga yaqin oziq moddalar so`rilishi mumkin. Fiziologiya va immunomorfologiya usullariii qo`llash bilan voyaga etgan odam va laboratoriya hayvonlarida ularning jiyak-li hujayralari mikrovorsinkalari membranasi orqali oziq moddalar monomerlargacha parchalanib o`tishi aniqlangan. Glikokaliks tarkibida bo`lgan gidrolitik fermentlar ta’sirida oqsillar aminokislotalargacha parchalanib, karbonsuvlar monosaxaridlar, yog`lar yog` kislotalari va glitserin holiga o`tadi. Yog`lar yaxshi bo`yalgani uchun ularning hazm bo`lish jarayoni yaxshi o`rganilgan. Yog`larning so`rilishi ichak vorsinkalarining uchidan boshlanib, uning asosiga qarab davom etadi. Ovqatlantirishdan 15—20 minut o`tgandan keyin mayda yog` tomchilari (xilomikronlar) avvalo jiyakli hujayralarning mikrovorsinkalari orasida paydo bo`ladi. Bu erda ular glikokaliksda bo`lgan lipaza fermenti ta’sirida glitserin va erkin yog` kislotalariga parchalanadi. Yog` kislotalari xolinesteraza va xolinesterin yordamida hujayra tomonidan yaxshi so`riluvchi xolesterin efirlariga aylanadi. Jiyakli hujayra membranasidan o`tgandan keyin xolesterin efirlari parchalanadi, natijada, erkin yog` kislotalari paydo bo`ladi. Atsiltransferaza yordamida yog` kislotalari hujayraga so`rilgan glitserin bilan qayta birikadi (resintez) va mayda yog` (triglitserid) tomchilarini (xilomikronlarni) hosil qiladi. Bu jarayonda Golji kompleksi va mitoxondriyalar muhim rol o`ynaydi. Golji kompleksida xilomikronlar sintezlanadi, yig`iladi va vezikulalar yordamida lateral membrana tomon suriladi. So`ngra vezikula membranasi lateral membrana bilan qo`shiladi, natijada, xilomikronlar hujayralararo bo`shliqqa chiqariladi. Ular

bazal membrana orqali vorsinka stromasiga o`tib, asosan, limfa tomirlariga so`riladi. Oqsillar so`rilishi jarayoni ham yog`lar so`rilishi kabi amalga oshadi. Voyaga etgan odamda hamma oqsillar aminokislotalarga parchalangandan so`nggina suriladi. Yangi tug`ilgan ba’zi sut emizuvchi hayvonlarda hazm qilish a’zolari faoliyati hali mukammal bo`lmagani uchun ona suti tarkibdagi oqsillar parchalanmasdan jiyakli hujayra orqali to`g`ridan-to`g`ri qonga o`tadi. K.A. Zufarov, V. M. Gontmaxer va A.Y. Yo`ldoshevlar olib borgan izlanishlar natijasida qonga parchalanmagan holda o`tgan ona suti oqsillarining buyrakning proksimal naylari hujayralari tomonidan birlamchi siydik tarkibidan reobsorbsiya qilib olinishi va hujayra lizosomalari fermentlari yordamida aminokislotalargacha parchalanishi aniqlandi. Hosil bo`lgan aminokislotalar qonga chiqarilib, yana organizm ehtiyojlari uchun ishlatilar ekan. Ichak epiteliysi orqali suv va unda erigan mineral tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalar ham so`riladi. Yo`g`on ichak. Yo`g`on ichak ichak nayining distal qismi bo`lib, u erda asosan suvning so`rilishi va najasning shakllanish jarayonlari ro`y beradi. Yo`g`on ichak mikroflorasi ba’zi vitaminlar (B-gruppa va K-vitaminlar) sintezlashda va kletchatkani parchalashda ishtirok etadi. Yo`g`on ichakda hosil bo`lgan shilliq ovqat moddalarning hazm bo`lmagan qoldiqlarining ichak bo`ylab siljishini ta’minlaydi. Yo`g`on ichak shilliq qavati orqali turli moddalar (kalsiy, magniy, fosfatlar, og`ir metall tuzlari) chiqariladi — bu esa yo`g`on ichakning ajratuv faoliyati hisoblanadi. Tuzilishi. Yo`g`on ichak anatomik jihatdan turli qismlarga bo`linadi: chuvalchangsimon o`simta tutgan ko`r ichak, chambar ichak (ko`tariluvchi, ko`ndalang va pastki tushuvchi bo`limlari bilan), «S» simon va to`g`ri ichak . Yo`g`on ichak devori ham boshqa ichaklar kabi shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalardan iborat. Chambar ichakning barcha bo`limlari bir xil tuzilgan.

Shilliq pardada faqatgina kriptalar bo`lib, vorsinkalar tutmaydi. Bundan tashqari, shilliq va shilliq osti pardalar ko`pgina burmalar hosil qiladi. Bu burmalar yarim oysimon bo`lib, aylana holatda joylashadi. Yo`g`on ichak shilliq qavati ko`pgina kriptalarga ega. Bu kriptalar ingichka ichak kriptalariga nisbatan chuqur va serbar bo`lib, ko`plab qadahsimon hujayralar tutadi. SHilliq parda epiteliysi jiyakli va jiyaksiz silindrsimon hujayra (enterotsit)lar, qadahsimon hujayralar hamda yuqorida aytib o`tilgan bir qator endokrin hujayralardan tashkil topgan. Jiyakli enterotsitlar ingichka ichakning shunday hujayralari tuzilishiga o`xshash. Jiyaksiz enterotsitlar kriptalarning quyi qismlarida joylashib, barcha epiteliy hujayralari uchun kambial hujayra hisoblanadi. SHuning uchun ham bu hujayralarda mitoz bo`linishi ko`plab uchraydi. Epiteliy ostida siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat shilliq pardaning xususiy qatlami joylashadi. Bu qatlam qon tomir va nerv chigallariga mo`l va ingichka ichakning shunday qatlamiga nisbatan limfoid to`qima to`plamlarini ko`proq tutadi. Bu tuzilmalarning soni to`g`ri ichak tomon kamayib boradi. Shilliq pardaning mushak qatlami ichki- aylana, tashqi- uzunasiga va qiyshiq yo`nalgan silliq mushaklardan iborat. Shilliq osti, mushak va seroz pardalar ingichka ichakning shunday pardalari kabi tuzilgan bo`lsa-da, ayrim farqlarga ega. Io`g`on ichak shilliq osti pardasida limfoid follikullar ko`plab uchraydi. Mushak parda 2 qavat-aylana (ichki) va uzunasiga (tashqi) yo`nalgan mushaklardan iborat. Tashqi mushaklar qavati yaxlit bo`lmay, mushak hujayralari tutam-tutam joylashib, butun chambar ichak bo`ylab yo`nalgan 3 ta tasma hosil qiladi. Bu joylar tashqariga turtib chiqib turuvchi bo`rtmalar hosil qiladi. Mushak qatlamlari orasida siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima joylashib, u tomirlar va nerv chigallari tutadi. Yo`g`on ichakning seroz pardasi chambar ichakni tashqi tomondan o`rab, ko`pgina yog` hujayralariga ega.

To`g`ri ichak. To`g`ri ichakda yuqori - chanoq va pastki – anal qismlar tafovut etiladi. Yo`g`on ichakning chanoq qismi shiliq pardasida uchta ko`ndalang burma mavjud bo`lib, ularning xosil bo`lishida shilliq osti pardasi va mushak pardaning aylana qavati ishtirok etadi. To`g`ri ichakning anal qismida uchta: ustunsimon, oraliq va teri zonalari tafovut etiladi. Ustunsimon zonada uzunasiga joylashgan burmalar anorektal ustunlar hosil qilsa, oraliq zonada bu ustunlar qo`shilib shilliq pardaning eni 1 sm cha bo`lgan silliq yuzali zonasi – bavosil xalqasini tashkil qiladi. Shu burmalar orasidagi chuqurchalar rektal sinuslarni hosil qiladi. To`g`ri ichakning devori ham chambar ichak kabi tuzilishga ega. Shilliq parda epiteliy, xususiy va mushak qatlamlarga ega. Yo`g`on ichakning ayrim qismlarida epiteliy har xil bo`ladi. To`g`ri ichakning yuqori qismida epiteliy bir qavatli prizmatik, ustunsimon zonasida ko`p qavatli silindrsimoi, oraliq zonasida ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan va teri zonasida ko`p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy. Ko`p qavatli kubsimon epiteliy ko`p qavatli yassi epiteliyga birdan egri-bugri anorektal chiziq hosil qilib o`tadi. To`g`ri ichak epiteliysida jiyakli, qadahsimon va ayrim endokrin hujayralar mavjud. Endokrin hujayralar (ESL) ichakning ustunsimon zonasida ko`plab uchraydi. To`g`ri ichakning yuqori qismlarida kriptalar ko`p bo`lsa, quyi tomon ular yo`qolib boradi. Xususiy qatlam siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, ayrim limfa follikullarini tutadi. To`g`ri ichakning ustunsimon zonasida yupqa devorli qon tomirlar -lakunalar bo`lib, ulardan venalarga qon o`tadi. Ichakning oraliq zonasida ayrim yog` bezlari uchrasa, teri qismida esa teriga xos bo`lgan boshqa tuzilmalar ham bo`ladi. Shilliq pardaning mushak qatlami ingichka ichakdagidek 2 qavat bo`lib uzunasiga yo`nalgan burmalargacha davom etadi - ichakning oxirgi qismida mushaklar yo`qolib boradi. Shuning uchun ham ichakning bu qismida shilliq pardaning xususiy qatlami to`g`ridan-to`g`ri shilliq osti pardaga o`tadi. Bu qavatlar

ko`pgina mayda burma venalar tutadi. Bu venalarning amaliy meditsinada - klinikada ahamiyati katta. SHu venalar kengayishi natijasida shilliq parda siljiydi va kengaygan tomir anal teshik yuzasiga chiqib qoladi - gemorroy kasalligi kelib chiqadi. Shilliq osti parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan bo`lib, nerv oxirlari va nerv chigallari tutadi. Bu parda venalarga mo`l va mushak pardaga qadar davom etuvchi naysimon bezlarga ega. To`g`ri ichakning mushak qaqati ikki - ichki (aylana) va tashqi (uzunasiga yo`nalgan) qatlam silliq mushak hujayralaridan iborat. Aylana mushaklar yuqori va quyi qalinlashgan joy (sfinkterlar) hosil qiladi. Quyi sfinkter ko`ndalang-targ`il mushakdan tashkil topgan to`g`ri ichak mushak pardasining tashqi bo`ylama qavati yo`g`on ichakning boshqa qismlaridan farqli o`laroq yaxlitdir. Mushaklar orasidagi nerv chigallari va qon tomirlari mo`l bo`lgan siyrak tolali shakllanmagan birikgiruvchi to`qima qatlami joylashadi. Seroz parda to`g`ri ichakning faqatgina yuqori qismini qoplaydi, distal qismi esa adventitsial parda bilan o`ralgan bo`ladi. Chuvalchangsimon o`simta . Chuvalchangsimon o`simta ko`r ichakning ortig`I hisoblanib, uzunligi 2-25 sm, yo`g`onligi 0,5 sm dir. Chuvalchangsimon o`simta devori yo`g`on ichak singari 4 pardadan iborat, lekin ba’zi bir farqlar mavjud. Shilliq pardasida kriptalar ko`p bo`lib, ichak teshigiga nisbatan radial joylashgan va kam miqdorda qadahsimon hujayralari bo`lgan jiyakli epiteliy bilan qoplangan. Yo`g`on ichakka nisbatan endokrin hujayralar ko`proq bo`ladi. Apikal donador hujayralar kriptalar tubida kam miqdorda uchraydi. Kripta tubida joylashgan kam differensiallashgan hujayralar ichak epiteliysining tiklanishida katta ahamiyatga ega. Xususiy qatlam siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Bu qatlam sekin-asta shilliq osti pardaga o`tadi. Shilliq pardaning mushak qatlami o`simtada yaxshi rivojlanmagan bo`ladi. Shilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, qon tomir va nerv chigaliga boy bo`ladi. Bu pardada limfotsitlar ko`plab limfoid follikullarni hosil qiladi. Mushak parda silliq mushaklarning ichki aylana va tashqi uzunasiga

ketgan qatlamlaridan iborat. Chuvalchangsimon o`simta tashqarisidan seroz parda bilan o`ralgan. Shilliq va shilliq osti pardalarida yotgan himoya vazifasini bajaruvchi ko`plab limfoid to`qimalar to`plamlari — follikullarni tutganligidan chuvalchangsimon o`simta ichak murtagi deb ham ataladi. Klinik ahamiyati Reflyuks-ezofagit –bu qizilo`ngachning shilliq pardasidagi himoya mexanizmlarini etarli bo`lmaganda yuzaga keladi. Mexanizmning ahamiyati shundaki u kislotali sharoitdan, pepsin va safroning salbiy tasiridan himoya qiladi. Yog`li ovqat, napitkalar va kofe qizilo`ngachning pastki qismidagi sfinktorni faoliyatini buzilishiga olib keladi. Stress va psixosomatik omillar,aspirin,nosteroid yallig`lantiruvchi preparatlar, etil spirti, ba`zi mikroorganizmlar (masalan: Helicobacter pylori ), medaning epitelial qatlamini parchalanishiga olib keladi. Natijada yara kasalliklari vujudga keladi. Yara kasalliklarida shilliq pardaning defekti kuzatiladi. Masalan choy sodasi yara kasalliklarini erta bosqichlarida bitishini ta`minlaydi. Keskin ta`sir etuvchi faktorlar bilan meda epiteliysining o`rtasida balansning buzilishidan kelib chiqadi. Enteroendokrin hujayralardan rivojlanadigan o`sma kasalliklari — karsinoidlar deyiladi, klinik simptomlari serotoninning ortiqcha miqdorda ishlab chiqarilishi tufayli yuzaga keladi. Serotonin ichaklarning harakatchanligini oshiradi, natijada neyromediatorning shilliq pardadagi tomirlarning torayishi, natijada pardaning jarohatlanishi kuzatiladi. Ichakdagi fermentlar – disaxaridlarni etishmovchiligi hazm azolarining faoliyatini buzilishi bilan xarakterlanadi. Bu irsiy kelib chiqishga ham ega. Ichak epiteliysining regeneratsiyasi. Ichak epiteliysi juda ham tez yangilanish hususiyatiga ega. Lekin dori preparatlari ichakdagi hujayralarning proleferatsiyasini pasaytiradi. Masalan, ximioterapiya-antimitotik tasir qiladi. Epiteliyning atrofiyasini chaqiradi. Chuvalchangsimon o`simta. Chuvalchangsimon o`simta ichakning ko`r o`simtasi bo`lib, uning ichida mahsulotlarning kirib qolishi uni yallig`lanishiga

olib keladi. (appenditsit). Appenditsitga sabab uning bo`shlig`ini berkilib qolishi bo`ladi. Jigar. Jigar organizm uchun muhim quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. jigarda modda almashinuvining ko`p mahsulotlari zararsizlantiriladi, gormonlar, biologik aminlar hamda dori moddalar kuchsizlantiriladi. 2. Jigardagi yulduzsimon retikuloendoteliotsitlar (Kupfer hujayralari) mikroorganizmlar va yot (zararli) moddalarni ushlab qolish hamda emirish xususiyatiga ega. 3. Jigarda glikogen hosil bo`ladi va to`planadi, u qondagi glyukoza miqdorini muntazam boshqarib turadi. 4. Jigarda qon plazmasining albumin, globulin, fibrinogen, protrombin kabi asosiy oqsillari sintezlanadi. 5. Jigarda o`t hosil bo`lib, u ichakda yog`lar so`rilishida muhim ahamiyatga ega. 6. U hujayra membranalarining zarur tarkibiy qismi bo`lgan xolesterin almashinuvida muhim rol o`ynaydi. 7. Jigarda organizm uchun zarur bo`lgan A, D, E, K kabi yog`da eruvchi vitaminlar to`planadi. 8. embrional davrda jigar qon yaratuvchi a’zo hisoblanadi. Bunday ko`p qirrali va o`ta muhim faoliyati uchun jigar organizmning bioximiyaviy laboratoriyasi deb ataladi. Taraqqiyoti. Jigarning takomillashuvi embriogenezning 3-haftasidan - ichak nayi shakllanishi bilan boshlanadi. Jigar kurtagi bo`lajak o`n ikki barmoq ichak ventral devorining bo`rtmasi bo`lgan «jigar maydonchasi» sifatida, ya’ni oldingi ichak kaudal qismining endodermasidan yuzaga keladi. «Jigar maydonchasi» epiteliysi tez rivojlanib, botiqlik — «jigar ko`rfazi» ni hosil qiladi. Ko`rfazning kranial qismi hujayralari qorin tutqichi ventral varag`ining mezenximasiga o`sib kirib, jigar parenximasining kurtagi «bo`lgan ustun shaklidagi tuzilmalarni hosil

kiladi. Ko`rfazning kaudal qismidan esa o`t pufagi va yirik o`t yo`llari taraqqiy eta boshlaydi. Embrion taraqqiyotining birinchi yarmida pusht jigari to`r shaklidagi ustunlar va ular orasida joylashgan venoz sinuslaridan iboratdir. Jigar kapsulasi 1 —2 qator joylashgan yassi mezenxima hujayralaridan yuzaga keladi. Jigar stromasi mezenximadan xosil bo`ladi. Tuzilishi. Jigar tashqaridan zich biriktiruvchi to`qimadan iborat fibroz parda (Glisson kapsulasi) bilan qoplangan bo`lib, u qorin pardaning visseral varag`i bilan mahkam yopishib ketgan. Fibroz parda qon tomirlari bilan jigar ichiga kiradi va uni juda ko`p bo`lakchalarga bo`ladi. Jigar bo`lakchalari jigarning struktura-funksional birligi hisoblanadi. Klassik jigar bo`lakchalari kengligi 1,5-2 mm dan oshmaydigan ko`p burchakli prizma shaklidagi tuzilmalar bo`lib, bir-biridan bo`lakchalararo biriktiruvchi to`qima bilan ajralib turadi. Biriktiruvchi to`qimada bo`lakchalararo arteriya, vena va o`t yo`llari «jigar triadalari» joylashgan. Biroq bo`lakchalararo biriktiruvchi to`qima cho`chqa va ayiq jigarida yaxshi rivojlangan bo`lib, jigar bo`lakchalarini bir-biridan yaqqol ajratib turadi. Odam jigarida esa, biriktiruvchi to`qima sust rivojlangan, shuning uchun jigar bo`lakchalarining chegarasi aniq bo`linib turmaydi. Biriktiruvchi to`qima faqat qoi tomirlar atrofidagina uchraydi, shu sababli jigar bo`lakchalarining chegarasi jigar triadalari xisoblanadi. Odam jigarida bo`lakchalararo biriktiruvchi to`qimaning ko`payib ketishi sirroz kasalligining bir alomatidir. Jigar bo`lakchalari jigar plastinkalari va ular orasidan o`tuvchi sinusoid kapillyarlardan tashkil topgan. Jigar plastinkalari jigar hujayralari - gepatotsitlardan iborat. Har bir bo`lakchaning o`rtasida markaziy vena joylashgai, jigar plastinkalari va sinusoid kapillyarlar esa unga qarab radial yo`nalgan bo`ladi. Sinusoid kapillyarlar devori endoteliy hujayralarn bilan qoplangan bo`lib, ikki xil endoteliy hujayrasi tafovut qilinadi. Birinchisi organellalari kam bo`lgan yassi endoteliy hujayralari bo`lsa, ikkinchisi – yulduzsimon retikuloendoteliotsitlar yoki Kupfer hujayralaridir. Kupfer hujayralari monotsitlardan kelib chiqqan fagotsitlarga xos tuzilgan bo`lib, o`simtalarga ega, sitoplazmasida ko`pgina lizosomalar va fagosomalar tutadi. Yot (zararli)

moddalarni fagotsitoz qilish vaqtida yulduzsimon retikuloendoteliotsitlar sinusoidlar devoridan ajralib, erkin makrofaglarga aylanishi mumkin. Jigar bo`lakchasining chetki qismlarida va markaziy vena atrofidagina sinusoid kapillyarlar devorida bazal membrana mavjud, qolgan joylarida bazal membrana bo`lmaydi. Bu joylarda sinusoid devori faqatgina endoteliy va Kupfer hujayralaridangina iborat. Sinusoid kapillyar devori bilan gepatotsitlar o`rtasida perisinusoidal bo`shliq yoki Disse bo`shlig`i mavjud. Endoteliy hujayralarining bir- biri bilan birikkan joylarida mayda teshikchalar bo`lib, ular orqali qon plazmasi Disse bo`shlig`iga tushadi. Lekin qonning shaklli elementlari bu teshiklardan o`ta olmaydi. Ba’zi patologik hollardagina qon shaklli elementlari Disse bo`shlig`iga o`tishi mumkin. Disse bo`shlig`ida qon plazmasidan tashqari gepatotsitlarning mikrovorsinkalari, ba’zan Kupfer hujayralarining o`simtalari, jngar plastikalarini o`rab turuvchi argirofil tolalar hamda perisinusoidal lipotsit hujayralarining o`simtalari bo`ladi. Perisinusoidal lipotsitlar kattaligi 5-10 mkm atrofidagi noto`g`ri shaklga ega hujayralar bo`lib, gepagotsitlar orasida joylashadi. Ularning oz miqdorda kalta o`simtalari bo`lib, sitoplazmasida doimo yog` tomchilari tutadi. Lipotsitlar yog`da eruvchi vitaminlarni (vitamin A ni) to`plashda va fibroblastlarga o`xshab tolalar ishlab chiqarishda qatnashadi, degai taxminlar bor. Ba’zan Disse bo`shlig`ida yana bir hujayra - rit hujayralari ham uchraydi. Rit- hujayralar dumaloq yoki oval shaklga ega bo`lib, yirik yadrosi bo`ladi. Sitoplazmaning gepatotsitlarga qaragan qismida ko`pgina uzun va egri-bugri sekretor donachalar tutadi. rit-hujayralari endokrin vazifani bajaradi degan fikrlar bor. Jigar plastinkalari ikki, ba’zan, 3-4 qator joylashgan jigar hujayralari – gepatotsitlardan tuzilgan. Gepatotsitlar o`rtasida o`t yo`llarining boshlang`ich qismi bo`lgan o`t kanalchalari joylashadi. O`t kanalchalarining xususiy devori bo`lmaydi, ular ko`pincha ikki, ba’zan 3-4 yonma-yon joylashgan gepatotsitlar membranalari orasidagi tor yoriqdan iborat. Bu joyda gepatotsitlar o`z yuzalaridagi botiqlik bilan o`zaro birlashishlari natijasida naysimon yoriq - o`t kanalchalari hosil bo`ladi. Demak, o`t kanalchalarining devori gepatotsitlarning sitoplazmatik membranasidan iborat. O`t kanalchalari juda ham kichik bo`lgani uchun oddiy mikroskopda ko`rish qiyin. Ammo maxsus usullar bilan bo`yalganda

ular aniq ko`rinadi. Elektron mikroskopda tekshirilganda o`t kanalchalari bo`shlig`ida jigar hujayralarining juda ko`p mikrovorsinkalari chiqib turganligini ko`rish mumkin. O`t kanalchalari hech qachon hujayralararo bo`shliq bilan aloqa qilmaydi. Chunki o`t kanalchalari hosil bo`lishida gepatotsitlar bir-biri bilan desmosoma va zich birikish hosil qiladi. Bu esa o`t tarkibidagi moddalarning hujayralararo bo`shliq orqali qonga o`tishiga yo`l qo`ymaydi. Jigar hujayralari - gepatotsitlar ko`p burchak (poligonal) shaklidagi yirik hujayralar (20-25 mkm) bo`lib, jigar hujayra elementlarining 60% ini tashkil qiladi va a’zoning ko`pchilik asosiy vazifalarini bajaradi. Gepatotsitlar sinusoid tomirlar va o`t kanalchalari bilan aloqada bo`lgani uchun ularda ikki qutb ajratiladi. Har bir hujayrada qon kapillyarlariga qaragan 1-2 sinusoidal (tomirli yoki vaskulyar) va o`t kanalchalariga qaragan 1-2 biliar qutblar hamda yon yuzalari tafovut qilinadi. Gepatotsitlarning sinusoidal yuzasi ko`pgina mikrovorsinkalarga ega va ular Disse bo`shlig`iga chiqib turadi. Jigar hujayralari yadrosining aksariyati odatda oval yoki dumaloq bo`lib, turli xil kattalikka egadir. Bitta yadroli gepatotsitlarning 10-20%igina diploid bo`lsa, qolganlari tetraploid yoki poliploid hujayralardan iborat. Jigarda 2 yadroli hujayralar ham anchagina bo`ladi. Yirik yadrocha yadroda ekssentrik ravishda joylashadi. Gepatotsitlarda yadrochaning soni 4-6 ta bo`lishi ham mumkin. Gepatotsitlar sitoplazmasi turli xil organellalarga boy. Gepatotsitda 2,5 mingga yaqin mitoxondriyalar bo`lib, sitoplazmada deyarli bir xil tarqalgan. Mitoxondriyalar hujayraning biliar va vaskulyar tomonlari oralig`i bo`ylab to`dalangan bo`lishi ham mumkin. Mitoxondriyalar dumaloq va oval bo`ladi va ko`pincha endoplazmatik to`r elementlari orasida joylashadi. Ularning matriksi o`rtacha elektron zichlikka ega bo`lib, kristalari unchalik ko`p bo`lmaydi. Endoplazmatik to`r gepatotsitlar sitoplazmasi bo`ylab joylashgan donador va silliq kanalchalardan iborat. Ribosomalar kanalchalar devorida zich yotadi. Endoplazmatik to`r ichida mayda donador modda mavjud. Silliq endoplazmatik to`r gepatotsit sitoplazmasida unchalik rivojlanmagan bo`lib, hujayra chetki sohasida - glikogen yig`ilgan qismida silliq yuzali pufakchalar tarzida ko`rinadi.

Glikogen jigar hujayrasining muhim va doimiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Glikogenning yirik elektron zich donalari silliq endoplazmatik to`r pufakchalari oralig`ida joylashgan bo`ladi. Bu donalarning kattaligi va soni jigardagi glikogenning umumiy miqdoriga qarab o`zgarib turadi. Har bir jigar hujayrasining biliar qutbida bir necha Golji zonasi mavjud. Ut kapillyarlari sohasida Golji kompleksining muntazam bo`lishi organellaning o`t hosil bo`lishi va sekretsiyasi jarayonidagi ishtirokini ko`rsatadi. Lizosomalar va mikrotanachalar gepatotsitlarda kam bo`lsada, ular muntazam uchrab turadi. Ular odatda, hujayraning biliar qutbida - Golji kompleksi zonasida joylashadi. Jigar plastinkalarini ham endokrin, ham ekzokrin vazifalarni bajaruvchi murakkab bezning sekretor oxirlari deb hisoblash mumkin. Chunki jigar hujayralari bir tomondan glyukoza, qon oqsillari, lipoproteidlar va boshqa qator moddalarni ishlab, ularni qonga chiqarsa, ikkinchi tomondan - o`t suyuqligini hosil qilib, uni o`t yo`llari orqali o`n ikki barmoq ichakka ajratadi. Jigar sekretor faoliyatining o`ziga xos kundalik ritmi mavjud bo`lib, unda kunduzi ko`proq o`t suyuqligi hosil bo`lsa, kechasi - ko`proq glikogen sintezlanadi. O`t suyuqligi bilan qon jigar bo`lakchalarida qarama-qarshi yo`nalishda, ya’ni qon bo`lakcha markaziga qarab, o`t suyuqligi esa markazdan bo`lakcha cheti tomon harakat qiladi. Bu klassik jigar bo`lakchasidir. Portal bo`lakcha . Agar klassik bo`lakcha markaziy vena atrofidagi to`qimadan iborat bo`lsa, portal bo`lakcha jigar triadalarini (portal yo`llarni) o`rab turgan to`qimadir. Portal bo`lakcha deyarli uchburchak shaklidagi tuzilma bo`lib, uning uchlarida markaziy venalar, markazida esa jigar triadasi joylashgan. Portal bo`lakcha yonma-yon joylashgan uchta klassik bo`lakchalarining ma’lum qismlarini o`z ichiga oladi va son jihatidan klassik jigar bo`lakchalaridan deyarli ikki marta ko`p. Portal bo`lakchalarda qon oqimi uning markazidan chetga qarab, o`t suyuqligi esa uning chetki qismlaridan markaziga qarab harakat qiladi. Jigar atsinusi yonma-yon joylashgan ikkita klassik jigar bo`lakchalarining segmentlaridan iborat va taxminan romb shakliga ega. Atsinusning o`tkir

burchalaklarida markaziy venalar, yon burchagida esa, atsinus ichiga tarmoqlar beradigan triada joylashgan. Atsinusda ham qon markazdan chetga qarab oqadi. O`t yo`llari. O`t yo`llari jigar plastinkalarini tashkil etgan gepatotsitlar oralig`idagi mayda o`t kanalchalaridan boshlanadi. Jigar bo`laklarining chekka sohalarida o`t kanalchalari Gering kanalchalari (xolangiolalar)ga yig`iladi va bo`laklararo o`t yo`llariga quyiladi. O`t yo`llarini qoplovchi epiteliy hujayralari yupqa bazal membranada joylashgan kubsimon hujayralardir. Hujayraning apikal qismida oz miqdorda mikrovorsinkalar, yon yuzalarida esa desmosomalar hamda interdigitatsiyalar uchraydi. Hujayra sitoplazmasida organellalar kam bo`ladi. Gering kanalchasi (xolangiola) devori gepatotsitlar va o`t nayi epiteliysi bilan qoplangan. Bo`laklararo o`t nayi portal yo`lning biriktiruvchi to`qimalaridan o`tadi va jigar nayning boshlang`ich qismini hosil qiladi. Jigarda qon aylanishi. Jigarda qon tomirlar sistemasiga klassik jigar bo`lakchalari tuzilishi nuqtai nazaridan qaralsa, uch qismga: bo`lakchalarga qon olib keluvchi sistema, bo`lakchalardagi qon aylanish sistemasi va bo`lakchalardan qon olib ketuvchi sistemalarga ajratish mumkin. Olib keluvchi sistema darvoza venasi va jigar arteriyasidan boshlanadi. Jigarga kelayotgan qonning 3/4 qismi me’da, ichak, taloq va mz’da osti bezlaridan yigilgan va ichakda so`rilgan turli oziq moddalarga boy bo`lib, darvoza senasi orqali keladi. Bu ikki yirik tomir jigar darvozasidan kirib 3 tomonga tarmoqlanadi. Bular o`z navbatida bir qancha segmentar tarmoqlarga bo`linadi. Segmentar arteriya va vena jigar kesmalarida ko`plab uchrab, jigar triadasining tarkibiy qismi hisoblangan bo`lakchalararo tarmoqlarni hosil qiladi. Jigar triadasi bo`lakchalararo o`t yo`li, vena va arteriyalardan iborat. So`ngra qon septal yoki bo`lakcha atrofidagi arteriya va vena orqali o`tib har bir jigar bo`lakchasini o`rab oladi. Jigarga qon olib keluvchi arteriyalar mushak tipidagi arteriya bo`lsa, portal venaning barcha tarmoqlari mushak elementlari o`rtacha rivojlangan tomirlardan tashkil topgan. Bo`lakchalardan qon olib chiquvchi venalar mushaksiz tomirlar hisoblanadi. Jigar bo`lakchalarini o`ragan septal arteriya va vena sinusoid kapillyarlarga o`tadi.

Sinusoid kapillyarlar bo`lakchalarda qon aylanish sistemasini tashkil qiladi. Tomirlarniig sinusoid kapillyarlarga o`tish joyida arteriya hamda vena qonlari aralashadi. Shu yerda joylashgan sfinkterlar jigar ehtiyojiga yarasha arterial yoki venoz qonlarnitsg o`tishini boshqarib turadi. Jigar bo`lakchasining kapillyarlari markaziy vena hamda bo`lakchalararo vena va arteriya oralig`ida joylashib, «ajoyib to`r» ni hosil qiladi. Markaziy venadan bo`lakchalardan qon olib ketuvchi sistemasi boshlanadi. Markaziy venadan qon tuzilishi oddiy bo`lgan bo`laklarda to`g`ridan- to`g`ri yiguvchya venaga o`gsa, murakkab bo`laklarda kiritma venalari orqali shu yig`uvchi - bo`lak osti venasiga o`tadi. Bu venalar qo`shilib jigar venasini hosil qiladida, tomir a’zodan chiqib, pastki kovak venaga quyiladi. Yig`uvchi venalar bo`laklararo venalardan farq qilib yakka-yakka holda uchraydi. Demak, jigar ikki xil: ham arterial, ham venoz qon bilan ta’minlangan. Jigar kapillyarlarida aralash qon oqadi. Olib keluvchi va olib ketuvchi venalarda sfinkterlar bo`lib, ular jigar bo`lakchalarida va, hattoki, har bir sinusoid kapillyarlarida qon aylanishni boshqarib turadi. Jigar parenximasi juda ko`p kapillyarlarga ega, shuning uchun jigar bo`lakchalarida qon juda sekin oqadi. Bu esa qon bilan jigar hujayralari orasidagi modda almashinuviga qulay sharoit yaratadi. Sinusoid kapillyarlar devorida o`troq makrofaglar - Kupfer hujayralari bo`lib, ular bo`lakcha ichidan oqayotgan qonni tozalashda muhim o`rin tutadi. Jigarda bunday qon aylanishi uning murakkab faoliyatini bajarishda muhim ahamiyatga ega. Ayrim hollarda jigar tomirlarining 1/4 qismigina qon aylanishida ishtirok etadi. Zarurat bo`lganda tanadagi qonning 60% iga yaqini jigarda yig`ilib turishi ham mumkin. Regeneratsiyasi. Jigarda regeneratsiya juda kuchli kechadi. Bu, ayniqsa, jigar jarohatlanganda yoki kesilganda jigar hujayralari tezda bo`linib ko`payib, jarohatlangan joy bitib ketishida yaqqol ko`zga tashlanadi. Hayvonlar jigarining anchagina massasi (75% chasi) kesib tashlansa ham jigar tezda o`zining boshlang`ich massasini tiklab olishi aniqlangan. Bu jarayon hamma jonzotlarda bir xil kechmaydi. Masalan, jigarning tiklanishi kalamushlarda 10— 14 kun, itlarda 2 oy, odamda bundan ham ko`proq vaqtni oladi. Bunday tiklanish qolgan jigar

hujayralarining kompensator gipertrofiyasi va mitotik bo`linishi natijasida vujudga keladi. Normal jigar hujayralarining bo`linishi juda ham kam (0,3—0,9%), faqat jigar jarohatlanganda hujayra bo`linishining tezlashishini kuzatish mumkin. O`t pufagi va jigar tashqarisidagi o`t yo`llari. O`t pufagi cho`zilgan noksimon shaklda bo`ladi. Unda tub, tana, voronka va bo`yincha qismlar tafovut etiladi. Pufak uzunasiga 10 sm bo`lib, tub qismi jigarning oldingi qirrasiga etadi. O`t pufagi devorida shilliq, mushak fibroz, adventitsial va faqat pastki yuzasini o`rab turuvchi seroz pardalar tovut etiladi. Pufak shilliq pardasi ko`p tarmoqlangan burmalar hosil qilgan epiteliy va xususiy biriktiruvchi to`qima qatlamlaridan iborat. O`t pufagi va jigardan tashqari o`t yo`llari devorini qoplagan epiteliy bir qavatli silindrsimon, apikal qismi hoshiyali, yadrosi bazal qismida joylashgan hujayralardir. Pufakda silindrsimon hujayralar orasida qadahsimon hujayralar, pufak bo`yinchasi sohasida esa shilliq bezlar uchraydi. Xususiy qavati sertomir siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. O`t pufagining mushak-fibroz pardasi turli yo`nalishdagi silliq mushaq tutamlaridan iborat. O`t pufagining tana qismida mushaklar uzunasiga, bo`yinchada esa aylanasiga joylashgan. Mushak tutamlari orasida biriktiruvchi to`qima qatlamlari joylashadi. Pufak siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat adventitsial parda bilan o`ralgan. Jigar tashqarisidagi o`t yo`llari – o`t pufagidan chiquvchi yo`l va umumiy o`t yo`lining devori shilliq, mushak va adventitsial pardalardan iborat. Shilliq parda o`t pufagi singari bir qavatli silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Mushak parda uzunasiga va aylana yo`nalgan silliq mushak tutamlaridan iborat. Mushak tutamlari orasidagi biriktiruvchi to`qimada ko`pgina elastik tolalar joylashadn. O`t yo`llarining mushaklari sfinkterlar (pufak yo`lining boshlanishi va umumiy yo`llarining oxirida) hosil qiladi. Shu sfinkterlar yordamida o`tning o`n ikki barmoq ichakka tushishi boshqarib turiladi. O`t yo`llarining adventitsiyasi o`zlari yotgan

bog`lamlar bilan uzviy birlikda bo`ladi. O`t yo`llari o`tni o`tkazib tursa, o`t pufagi o`t yig`iladigan, konsentratsiyalashadigan rezervuar hisoblanadi. Me’da osti bezi. Me’da osti bezi aralash bez bo`lib, u endokrin xamda ekzokrin qismlardan tuzilgan. Bezning ekzokrin qismida tripsin, ximotripsin, karboksi-peptidaza, amilaza, lipaza, esteraza va boshqa fermentlarga boy bo`lgan pankreatik shira ishlab chiqariladi. Pankreatik shira bezning chiqaruv nayi orqali o`n ikki barmoq ichakka tushadi va uning fermentlari ta’sirida ichakda oqsil, karbonsuv va yog`lar o`zlarining oxirgi mahsulotlari (monomerlari)gacha parchalanadi. Endokrin qismida insulin, glyukagon, somatostatin, pankreatik polipeptid kabi gormonlar ishlab chiqariladi. Bu gormonlar organizmda uglevodlar, oqsillar va yog`lar almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Taraqqiyoti. Me’da osti bezi pusht hayotining 3-4-haftasida birlamchi ichakning dorsal va 2 ta ventral epitelial bo`rtmalaridan rivojlanadi. Dorsal bo`rtmadan bezning tana va dum qismi, ventral bo`rtmadan bosh qismi va bezning chiqaruv naylari rivojlanadi. Tuzilishi. Anatomik jihatdan bezning bo sh, tana va dum qismlari tafovut qilinadi. Bezni qoplovchi yupqa kapsula biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, u bezning ichkarisiga kirib borib, bo`laklarga ajratadi. Biriktiruvchi to`qimada qon tomirlar, chiqaruv naylari, limfa tomirlari va nervlar joylashadi. Bo`laklar ekzokrin va endokrin qismlardan tashkil topgan. Bez massasini 97% ga yaqini ekzokrin, 3% ga yaqini endokrin qismdan iborat. Bezning ekzokrin qismi atsinuslar va chiqaruv naylaridan iborat. Me’da osti bezi ekzokrin qismining struktur-funksional birligi - atsinus hisoblanadi. U oxirgi sekretor bo`lim va kiritma naylarini o`z ichiga olib, undan chiqaruv naylari boshlanadi. Atsinuslar orasida retikulin tolalar, qon kapillyarlari hamda vegetativ nerv sistemasining nerv tolalari va nerv tugunlari joylashadi. Atsinuslar 7-12 ta yirik ekzokrin pankreatotsitlar yoki atsinotsitlardan va bir necha mayda nay hujayralari yoki sentroatsinoz hujayralardan tashkil topgan. Atsinotsitlarda apikal zimogen va

bazal (gomogen) zonalari aniq ajralib turadi. Elektron mikroskopda atsinotsitlar piramida shakliga ega bo`lib, uning keng asosi bazal membranada yotadi. Hujayralarning yon yuzalari sitolemmasi biriktiruvchi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. Atsinar hujayralarning apikal (zimogen) zonasi oksifil bo`yaladi. Zimogen zona asosan yirik (diametri 80 nm gacha) o`rtacha elektron zichlikdagi zimogen granulalar bilan to`lgan bo`ladi. Ular orasida kamroq elektron zichlikka ega bo`lgan prozimogen (etilmagan) donalari ham uchrab turadi. Gomogen zonada asosan membranalarida juda ko`p ribosomalar tutgan donador endoplazmatik to`r elementlari joylashgan. Ular parallel joylashgan yassi qopchalardan iborat bo`lib, pankreatik shiraning fermentlari shu erda sintezlanadi. Bazofil ribosomalar ko`p bo`lganligi sababli bu zona bazofil bo`yaladi. Atsinotsitlarning 1-2 ta yadrocha tutgan dumaloq yadrosi ularnipg bazal qismiga yaqin joylashadi. YAxshi rivojlangan Golji kompleksi sitoplazmaning yadro usti zonasini egallaydi. Turli shakldagi mitoxondriyalarning ko`pchiligi Golji kompleksi atrofida va hujayra sitolemmasining ostida joylashgan. Atsinar hujayraning yadrosi dumaloq bo`lib, bazal qismga yaqin joylashadi. Atsinatsitlarning sekretor faoliyati siklik jarayon bo`lib, unda quyidagi bosqichlarni kuzatish mumkin: 1) fermentlar sintezi uchun zarur bo`lgan oddiy birikmalarning hujayraga kirishi; 2) donador endoplazmatik to`rda sintez bo`lishi; 3) sekretning Golji kompleksida «etilishi»; 4) tayyor sekreg mahsulotining prozimogen va zimogen holida yig`ilishi; 5) sekret mahsulotining hujayradan chiqishi. Sekretor sikl o`rtacha 1,5 - 2 soat davom etadi. Ammo organizmning hazm fermentlariga bo`lgan fiziologik ehtiyojiga qarab qisqarishi va aksincha, uzayishi mumkin. Atsinotsittlardan ajralgan sekret kiritma nayga tushadi. Uning devorini tashkil qilgan mayda hujayralar ba’zan atsinar hujayralarning yon tomonida zich yopishib, ular bilan umumiy bazal membranada joylashadi. Ba’zi hollarda esa kiritma nayi hujayralari atsinus bo`shlig`iga suqilib kiradi va atsinar hujayralarning apical yuzasida yota di. Bunday joylashgan holda ular sentroatsinoz hujayralar deb ataladi.

Sentroatsinoz hujayralar noto`g`ri yassi ko`rinishga ega bo`lib, oval shakli-dagi yirik yadrosi oqish sitoplazmasining yupqa qatlami bilan o`ralgan. Sitoplazmada organellalar juda kam. Hujayralarning atsinus bo`shlig`iga qaragan erkin yuzasida onda-sonda mikrovorsinkalar uchraydi. Kiritma naylari bo`lakchalar ichi naylariga o`tadi. Ularning devori bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralar sitoplazmasida oz miqdorda mitoxondriyalar va erkin ribosomalar, unchalik rivojlanmagan Golji kompleksi va donasiz endoplazmatik to`r elementlari bor. Bo`lakchalar ichi naylari me’da osti bezida unchalik rivoj-lanmagan va shu belgisiga qarab quloq oldi bezidan yaqqol ajratish mumkin. Kiritma va bo`lakchalar ichi naylari hujayralari pankreatik shira tarkibidagi bikarbonatlar, tuzlar va suv sekretsiyasida ishtirok etadi. Bo`lakchalar ichi naylari bez bo`laklari orasidagi biriktiruvchi to`qimali to`siqlarda joylashgan bo`lakchalararo naylarga davom etadi. Ular esa o`z navbatida me’da osti bezining umumiy, chiqaruv nayiga qo`shiladi. Umumiy nay bezning dum qismidan bosh qismigacha davom etib, bu erda umumiy o`t yo`li bilan birgalikda o`n ikki barmoq ichak bo`shlig`iga ochiladi. Bu naylar devori shilliq parda bilan qoplangan. SHilliq parda baland prizmatik epiteliy va biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy plastinkalardan tashkil topgan. Umumiy chiqaruv nayining qo`shilish joyida aylana joylashgan silliq mushak hujayralari bo`lib, ular nayning sfinkterini hosil qiladi. Chiqaruv nayi epiteliysida qadahsimon hujayralar hamda pankreozimin va xolitsistokinin gormonlarini ishlovchi endokrin hujayralar uchraydi. Bu gormonlar ta’sirida me’da osti bezi atsinar hujayralarining sekretor faoaliyati va jigardan o`t ajralishi kuchayadi. Bezning endokrin qismi. Endokrin qism bez bo`lakchalari ichida joylashgan pankreatik orolochalar (Langergans orolchalari) dan iborat. Ko`pchilik orolchalar odatda atrofdagi to`qimalardan biriktiruvchi to`qimali parda bilan ajralgan. Lekin ayrim orolchalarning, ayniqsa, mayda orolchalarning kapsulasi bo`lmaydi va ekzokrin parenxima bilan qo`shilib ketadi. Orolchalarning soni bezning bosh-tana- dum yo`nalishida ortib boradi. Pankreatik orolchalar endokrin hujayralar -

insulotsitlardan tashkil topgan. Ular o`rtasida fenestrlangan sinusoid tipidagi qon kapilyarlari joylashadi. Qon kapilyarlari atrofida perikapillyar bo`shliq bo`lib, insulyar gormonlar avvalo shu bo`shliqqa, so`ngra kapillyarlar devori orqali qonga tushadi. Insulotsitlar atsinar hujayralarga qaraganda kichikroq bo`lib, ularning sitoplazmasida donador endoplazmatik to`r o`rtacha rivojlangan bo`lsada, Golji kompleksi yaxshi rivojlangan, mayda mitoxondriyalar va sekret donachalari ko`p. Sekret donachalarining fizik-kimyoviy va morfologik xususiyatlariga qarab insulotsitlarning 5 turi farqlanadi: V- (bazofil) hujayralar, A- (atsidofil) hujayralar, D- (dendritik) hujayralar, D1-(argirofil) hujayralar va RR-hujayralar. Pankreatik orolchalar hujayralarining ko`pchiligini (70-75%) V-hujayralar tashkil qiladi. Ular asosan orolcha markazida joylashadi. Sekret donachalarining kattaligi 275 nm atrofida bo`lib, ular bazofillik xususiyatiga ega. Sekret donachalarining o`rab turgan membranasi bilan ichidagi moddasi orasida keng yorug` gardish (oreola) bor. V-hujayralarning sekret donachalari insulin gormonidan iborat. Insulin to`qimalar hujayralari tomonidan glyukozani o`zlashtirishni kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini kamaytiradi. O`zlashtirilgan glyukoza hujayralarda, ayniqsa, jigar va mushak hujayralarida glikogenga aylanadi va to`planadi. SHuning uchun organizmda insulin etishmaganda to`qimalarda glyukoza miqdori kamayib, qonda uning miqdori ko`payib ketadi. Bu esa qandli diabet kasalligkga olib keladi. A-hujayralar pankreatik orolchalar hujayralarining 15-20%ni tashkil qiladi va ular ko`pincha orolchaning chekkalarida joylashadi. Bu hujayralar sekret donachalarining kattaligi 230 nm atrofida. A-donachalar oksifil xususiyatga ega. V- hujayralar sekret donachalaridan farqli o`laroq, A-donachalarning qoramtir markazi bilan uni o`rab turgan membranasi orasidagi yorug` gardish (oreola) tor bo`ladi. A- hujayralar sekret donachalarida glyukogon gormoni topilgan. Glyukogon insulinning antagonisti hisoblanadi va uning ta’sirida to`qimalarda glikogenning glyukozaga parchalanishi kuchayadi, natijada, qondagi qand miqdori oshadi. SHuning uchun organizmda glyukogon kamayib ketganda qondagi glyukoza

miqdori kamayib ketishi mumkin. SHunday qilib, insulin va glyukogon qondagi glyukoza miqdorining doimiyligini ushlab turadi va to`qimalardagi (birinchi navbatda jigardagi) glikogen miqdorini belgilaydi. D-hujayralar insulotsitlarning 5-10% ini tashkil qiladi. Bu hujayralar noksimon, ba’zan, yulduzsimon shakldagi hujayralar bo`lib, asosan, pankreatik orolchalarning chetida joylashadi. D-hujayralarning sekret donachalari kattaligi 325 nm atrofida, o`rtacha zichlikda bo`ladi va yorug` gardish (oreola) tutmaydi. D- hujayralar somatostatin gormoni ishlab chiqaradi. Bu gormon A- va V- hujayralardan insulin bilan glyukogon aj-ralishini to`xtatadi hamda bezning atsinar hujayralaridagi fermentlari sintezini pasaytiradi. Pankreatik orolchalarda oz miqdorda D1 - hujayralari ham uchraydi. Bu hujayralar juda zich markazi atrofida tor yorug` gardishi bo`lgan mayda (160 nm) argirofil donachalar tutadi. D1-hujayralar vazoaktiv intestinal polipeptid (VIP) ishlab chiqaradi. VIP arterial bosimni pasaytiradi, me’da osti bezi shirasi va gormonlar ajralishini kuchaytiradi. RR-hujayralar insulotsitlar orasida juda kam (2—5%) bo`lib, ular me’da va me’da osti bezi shiralari ajralishini kuchaytiruvchi pankreatik polipeptid ishlaydi. RR-hujayralar poligonal shaklda bo`lib, sitoplazmasida juda mayda (140 nm gacha) donachalar tutadi. Me’da osti bezi bo`laklarida yuqorida aytib o`tilgan, atsinar va endokrin hujayralardan tashqari, sekretor hujayralarning yana bir turi oraliq yoki atsinoinsulyar hujayralar uchraydi. Atsinoinsulyar hujayralar to`da-to`da bo`lib ekzokrin qism orasida joylashadi. Bu hujayralarning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning sitoplazmasida ikki xil donachalar: atsinar hujayralarga xos bo`lgan yirik zimogen donachalari va endokrin hujayralarga xos—mayda sekret donachalari uchraydi. Atsinoinsulyar hujayralarning ko`pchiligi qonga ham endokrin, ham zimogen donachalarini ajratadi. Kamdan-kam hollarda har ikki xil sekret donachalari bezning chiqaruv nayiga tushadi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Ovqat hazm qilish

Ovqat hazm qilish fiziologiyasi

Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari

OVQAT HAZM QILISH A`ZOLARI KASALLIKLARI

Ovqat hazm qilish organlarining tuzulishi, vazifalari yosh xususiyatlari