O’tkir allergozlar

O’tkir allergozlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

21

Hajmi:

39.0 KB

Ko'chirib olish shartlari

O’tkir allergozlar Reja: 1. Reagin turi (krapivnitsa, anaf. shok) 2. Immun komplekslar bilan jarohatlanish 3. Sekin rivojlanadigan allergik reaksiya 4. Ngionevrotik shish 5. Nafilaktik shok

O’tkir allergozlar Allergik kasalliklar — bu rivojlanishning asosida jarohat yotadigan, ekzogen allergenlarga immunologik ta’sir etadigan kasalliklar guruhidir. Allergik kasalliklar aholining 10% ini tashkil etadi. Allergiya — atrof-muhitning allergenlar deb ataluvchi ba’zi omillari (kimiyoviy moddalar, mikroblar va ularning hayot faoliyatida hosil bo’ladigan mahsulotlar, oziq-ovqatlar) ta’siriga organizmning o’ta sezgir bo’lishi. Allergik kasalliklar qadimdan ma’lum. Ba’zi odamlar ayrim ovqat mahsulotlarini iste’mol qilganda me’dasining ishi buzilib, badaniga eshakyemi toshishini Gippokrat (mil.av.V—IV asr), gul isidan ba’zilarning tumov bo’lishini Galen (II—asr) yozib ketgan. O’simliklar changi dimoqqa kirganda bo’ladigan isitma XIX asrda tasvirlangan. Allergik kasalliklar butun jahonda tarqalgan bo’lib, tobora ko’payib bormoqda. Har xil dori preparatlarining ko’payishi va ularni qo’llashning o’sishi funksiyalarning neyroendokrin regulatsiyasining buzilishi va organizm sensibilizatsiyasining oshishiga olib keladigan shart-sharoitlar yaratishi mumkin. Dorilarga bo’lgan allergiya klinik ko’rinishlarining ko’pligi, ularning o’sishi, hozirgi zamon diagnostikasi, adekvat davolash va profilaktika o’tkazishni talab etadi. Shunday qilib, allergik kasalliklar — asosida ekzogen allergen (Al)ga immun ta’sir etadigan jarohat yotadigan kasallikdir. Autoallergik kasalliklar — bu asosida xususiy to’qimalar allergenlariga (autoallergenlar) javoban to’qimalar jarohati yotadigan kasalliklar guruhi. Allergik reaksiyalarda sensibilizatsiya (yuqori ta’sirchanlik) davri ajratiladi — bu allergen bilan birinchi uchrashuv paytidan to allergenning organizmga qayta tushishida yuzaga keladigan allergik reaksiya rivojlanishigacha bo’lgan yuqori ta’sirchanlikning paydo bo’lish davridir. Allergen antigenning (Ar) hamma xususiyatlariga ega: makromolekularlik, ko’proq oqsil tabiatlik, organizmga begonalilik, sensibilizatsiyaning borligi.

Etiologiyasi. Allergenlar — ekzogen va endogen, atrof- muhit omillari (issiq, sovuq, chang), organizmning reaktiv holati (sensibilizatsiya, yuqori ta’sirchanlik). Ekzogen allergenlar turli yo’llar bilan organizmga tushib, turli organ va sistemalarning zararlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Bular quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Biologik allergenlar. Mikroblar, viruslar, zamburug’lar, gelmintlar, zardob va vaksina preparatlari. 2. Dori allergenlari. Amalda har qanday dori preparati allergiyaga sabab bo’lishi mumkin. 3. Uy-ro’zg’or allergenlari. Bular orasida uy changi, zax uylar devorida bo’ladigan mog’orlar, suvarak singari hasharotlar tanasining mayda qismlari. 4. O’simlik allergenlari. 5. Oziq-ovqat allergenlari. Sut, tuxum, go’sht, baliq, pomidor, sitrus mevalar, shokolad va b. Oziq-ovqatdan bo’ladigan allergiyani hazm shiralarida ba’zi fermentlar yetishmasligi tufayli odamning ma’lum masalliqlarni ko’tara olmasligidan farq qilish kerak. 1. Sanoat allergenlari. Har xil moylar, bo’yoqlar, turli preparatlar. 2. Fizik omillar alohida allergenlar guruhini tashkil etadi. Endoallergenlar. Ba’zan organizmning o’z oqsillari, shuningdek, hujayralari ham allergen bo’lib qoladi (endoallergenlar) va organizm bularga odatdagidan boshqacha reaksiya ko’rsatadi, bunga autoallergiya deyiladi. Tabiiy va turmushda orttirilgan endoallergenlar farq qilinadi. Tabiiylari normal to’qimalarning ba’zi oqsillaridir. Turmushda orttirilganlari ham organizmning o’z oqsillari bo’ladi, lekin bular odam kuyib qolganida, nur kasalligi bilan og’riganida va boshqa hollarda yot xossalarni kasb etadi. Organizm o’z oqsillarini yot oqsillardan ajrata oladi. Odatdagi sharoitlarda organizmning o’z to’qimalari zararlanmaydi, ya’ni ularga qarshi sensibillangan limfotsitlar va antitanalar (autoanti) hosil bo’lmaydi.

Eng ko’p uchraydigan allergenlar dorilardir, ular ko’pincha allergen mezonlariga javob bermaydilar, ular sof kam molekular birikmalardirlar. Lekin ular gaptenlardir (digoksin, digidrolazin, sulfanilamidlar, antibiotiklar va b) va organizmda metabolizm jarayonida antigen xususiyatlarini hosil qiladigan kompleks allergenlar vujudga keladi. Antigen (allergen)ning organizmga tushishi unda sensibilizatsiya chaqiradi. Sensibilizatsiya — bu organizmning ekzogen yoki endogen bo’lgan antigen (allergen)larga nisbatan immunologik jihatdan vujudga kelgan ta’sirchanlikning oshishi. Sensibilizatsiya tushunchasini faqat organizmda yuz beradigan ma’lum jarayonlar bilan, ya’ni organizmga antigen kirgan paytdan to antitanalar yoki shu antigenga nisbatan sensibilizatsiyalangan limfotsitlarning vujudga kelishigacha bo’lgan paytdagi jarayonlar bilan chegaralash to’g’ridir. Sensibillashgan odam amaliy jihatdan sog’lom va faqat organizmga antigenning qayta tushishi allergik reaksiyaning realizatsiyasiga olib keladi. A.D.Ado (1970) ning ko’rsatmalariga ko’ra allergik reaksiyaning rivojlanishida uch bosqich mavjud: 1. Immunologik bosqich — bu davr organizmga allergenningtushishidan boshlab to antitana (At)ning yoki sensibillashgan limfotsitlarning va ularning birikmalarining qayta tushgan allergen bilan bog’liq bo’lgan barcha immun tizimidagi o’zgarishlarini o’z ichiga oladi. 2. Patoximik bosqich — mediatorlar hosil bo’lish bosqichi. Ularning paydo bo’lishiga allergenning immunologik bosqichda antitanalar yoki sensibillashgan limfotsitlar bilan o’zaro bog’lanishi sabab bo’ladi. 3. Patofiziologik bosqich yoki klinik ko’rinishlar bosqichi. U organizmning to’qimalari, organlari va hujayralarida hosil bo’lgan mediatorlarning patogen ta’siri (allergik yallig’lanish) bilan tavsiflanadi. Allergenlar antigen sifatida organizmga kirganida ularga qarshi antitanalar paydo bo’lib, ular reaksiyaga kiradi va oqibatda qonda gistamin moddasi ajralib chiqib, ular qon tomirlarni kengaytirib, AB pasayishiga, tomirlar o’tkazuvchanligining kuchayishiga, bronxlar torayib qolishiga va ichak peristaltikasi zo’rayishiga olib keladi. Allergik reaksiyalarning tarqalishi K. Y. Yuldashevning ko’rsatkichlariga ko’ra O’zbekiston Respublikasi

bo’yicha 16 yosh va undan kattalarda, 1000 aholiga nisbatan, hammasi bo’lib, 152 tani tashkil etadi. Allergik reaksiyaning tasnifi. 1930- yilda SOOKE allergik reaksiyalarni klinik belgilarining paydo bo’lishiga qarab ajratdi: tez hosil bo’ladigan turi, 15—20 min va sekin hosil bo’ladigan turi 1—2 sutka davomida. U hozirgi zamon tushunchalaridan uzoqda edi, lekin terminlari shunday qulay ediki, ular tibbiyotga va kundalik foydalanishga puxta o’rnashdi. Hozirgi vaqtda Gell va Coombs tavsifnomalari tasdiqlangan. Reaksiya ikki fazada o’tadi: I. Reagin turi (krapivnitsa, anaf.shok) 1. Allergenning tushishiga javoban IgE antitanalar (reaginlar) yuzaga keladi, ular Alga retseptorlari bo’lgan bazofillar va bo’liq to’qimalarda o’rnashadi. Allergenning qayta tushishida esa Ag ± At reaksiyasi mediatorlarning (gistamin, serotonin va b.) chiqib ketishi bilan birga yuz beradi. Qanchalik reaksiya tez yuz bersa, shunchalik natijasi og’ir bo’ladi. 2. Faza 48—72 soat o’tgach boshlanishi mumkin. Immunokompetent hujayralarning xemotoksik faktorlari ta’siri ostida va tomirlarning yuqori o’tkazuvchanligi sharoitida A — At reaksiyasi o’rniga trombotsitlar, makrofaglar, eozinofillar migratsiya qiladilar, fagotsitoz kuchayadi, faollik ko’tariladi (ajralib chiqish reaksiyasi, trombotsitlar agregatsiyasining oshishi va h.k.). Shuning uchun bemor anafilaktik shokdan chiqarilgach, uni ikki sutka mobaynida kuzatib turish kerak. Sititoksik turi Antigen sifatida hujayra yoki uning determinatlari hisoblanadi. Sitotoksiklik haqida hozirgi zamon tushunchalari I.I. Mechnikov, E.S.London, A.A. Bogomoleslar (1901—1908yillar) ta’limotining keyingi rivojlanishidir, bir necha yillardan keyin birinchi sitotoksik zardob olindi. Antigenning jarohatlangan hujayralari uch xil yo’l bilan o’tishi mumkin: a) komplement muhit sitotoksikligi, bunda vujudga kelgan komplementning faol fragmentlari hujayra membranasini jarohatlaydi; b) antitanalar qoplagan hujayralar fagotsitozi aktivatsiyasi;

d) hujayra sitotoksikligiga moyil bo’lgan antitana aktivatsiyasi orqali. Ushbu reaksiya turini yaratishda dorilar asosiy rol o’ynaydi. Masalan, gidrolazin bilan davolashdagi volchanka sindromi autoimmun gemolitik anemiya sindromi. Klinikada reaksiyaning sitotoksik turi dorilarga bo’lgan allergiyaning leykotsitopeniya, gemolitik anemiya kabi ko’rinishlaridan biri bo’lishi mumkin. Ushbu mexanizm organizmga autoantigenlar tushganda allergik gemotransfuzion reaksiyalar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Masalan, chaqaloqlarda kechadigan gemolitik anemiya. Immun komplekslar bilan jarohatlanish Ushbu turdagi jarohatlanish Ar + At immun komplekslari orqali chaqiriladi. U immunkompleks yoki Artyus fenomeni deb ataladi. Allergen tushganda antitana vujudga kela boshlaydi (ayniqsa, IgG va IgM katta rol o’ynaydi). Antigenlar har xil bo’lishi mumkin, shu hisobda dorilar ham, antitoksik zardoblar, ingalatsion allergenlar, oziq-ovqat mahsulotlari va b.q. Ko’pgina komplekslar organizmdan fagotsitoz yo’li bilan chiqib ketadi, faqat ularning yuqori konsentratsiyalari yoki filtr organlari membranalaridagi hosilalari bo’lgan hollar bundan mustasnodir. Eng ko’p shikastlovchi ta’sir eruvchi komplekslarda bo’ladi. Immun komplekslar komplement sistemasini aktivatsiya qiladilar. Shunday qilib, immun kompleksli komplementning fraksiyalaridan biri bo’lgan Ag + At dan tashkil topadi. Biriktiruvchi to’qima hujayralarining bazal membranasini jarohatlovchi lizosomal fermentlar roli isbotlangan, kinin-bradikinin tizimiga xos. III turi zardob kasalligining rivojlanishida, ekzogen allergik alveolitlarda va oziq-ovqatga bo’lgan allergiyalarda asosiy ro’l o’ynaydi. Sistemali anafilaksiya rivojlanishi mumkin. Sekin rivojlanadigan allergik reaksiya Ushbu termin bilan sensibillashgan hayvonlarda va odamlarda allergen bilan kontaktda bo’lgandan keyin 24—48 soat mobaynida rivojlanadigan allergik reaksiyalar guruhi ko’zda tutiladi. Yaqqol misol, tuberkuloz mikobakteriyalari antigenlariga nisbatan sensibillashgan kishilarda tuberkulinga bo’lgan ijobiy reaksiya. Binobarin, keyinchalik aniqlandiki, bunday reaksiyaning vujudga kelishi

mexanizmida allergenga sensibillashgan limfotsitlar ta’siri asosiy ro’l o’ynaydi. Ular antitana rolini bajaradilar. 3-jadval Allergik reaksiyalarning turlari Ti p Reaksiya turining nomi Reaksiyaning immun mexanizmi I. Anafilaktik IgE va ba’zan IgG antitanalar II. Sitotoksik IgG va IgM antitanalar III. Artyus — to’qimalarning immun kompleks orqali jarohatlanishi Ig va IgM antitanalar IV. Sekinlashgan yuqori ta’sirchanlik Sensibillashgan limfotsitlar Sensibillashgan limfotsitlar blasttransformatsiya va proliferatsiya jarayonlarini o’taydilar, DNK va oqsillar sintezining kuchayishi va har xil mediator — limfokinlar sekretsiyasi yuz beradi. Limfokinlar ta’sirida limfotsitlar sensibilizatsiyasi fagotsitar faollik aktivatsiyasi yuz beradi, xemotoksik faollik allergenlarga nisbatan makrofaglarni va polimorf yadroli leykotsitlarni jalb etadi va ularni to’xtalishga chaqiradi. Leykokinlar ham mo’ljal hujayralarga to’g’ridan to’g’ri toksik ta’sir ko’rsatadilar. Buning hammasi allergenning eliminatsiyasiga qaratilgan produktiv turdagi allergik reaksiyaga olib keladi. Allergen saqlangan sharoitlarda qisman nekroz va hujayraning proliferativ himoyasi yaratiladi va ko’pincha allergenning sklerozga o’tishi bilan chegaralanish hodisasi ro’y beradi. Limfokinlarning har xil tasnifnomalari bor. Ularning eng ko’p o’rganilgan faktorlaridan makrofaglar migratsiyasini yo’qotadigan IL1 5 interleykinlar va boshqalardir. Klinik ko’rinishlari. Organospetsifik sindromlar. 1. Jigar sindromi: gepatitning sitoliz belgilari bilan ko’rinishi (gipertransferremiya va jigar ichi xolestazi).

2. Buyrak sindromi: ko’pincha o’tkir interstitsial nefrit yokinefrotik sindromli glomerulonefrit (membranozli) ko’rinishida bo’ladi. 3. O’pka sindromi: bronxospazm va infiltrativ o’zgarishlar. Bronxospazm keng tarqalgan. 4. Teri jarohatlari allergiyaning hamma turlariga, ayniqsa, dorilarga bo’lgan allergiyaga xosdir. Krapivnitsa („eshakyemi“) — terining orqaga qaytadigan pustula va papulali periferiyasi bo’ylab giperemiya zonasi bo’lgan elementlari (ko’pincha markazida shish tufayli oq elementlar) bilan jarohatlanishi. Elementlar tuzilishi jihatidan halqasimon, dumaloq, politsiklik va omuxta turlari bo’ladi. Eshakyemi (E) — urtikariya teriga, ba’zan shilliq qavatlarga toshmalar bilan kechadigan kasallik. Organizmning allergik reaksiyasi, ayrim ovqatlar (tuxum, shokolad, qulupnay, mandarin, pishloq, qo’ziqorin, baliq) va dorilar (antibiotiklar, sulfanilamid preparatlar, xinin va b.) ga nisbatan sezuvchanlikning ortishi, hasharotlar (ari, chayon) chaqishi, gul hidlash yoki biror o’simlik (qichitqi o’t) tegib ketishi tufayli vujudga keladi. Bir necha soatdan keyin E. batamom yo’qoladi, ba’zan qaytalanib turadi. E. ning bot-bot qo’ziydigan surunkali formasi oylab cho’ziladi, bu, odatda, organizmda moddalar almashinuvi va me’da-ichak faoliyatining buzilishi, jigar, buyrak kasalliklari, gijja kasalligi va sekin kechadigan o’choqli infeksiyalar: murtak bezi, burunning yondosh bo’shliqlari va quloqning yallig’lanishi (tonzillit, gaymorit, otit) bilan bog’liq. Kishilarning issiq yoki sovuqqa nisbatan sezuvchanligining ortishi ham surunkali E. ga sabab bo’ladi. Kasallik to’satdan boshlanadi: badanga shakli har xil, kattakichik och qizg’imtir toshmalar toshib, qattiq qichishadi, teridan bo’rtib chiqib turadi, ular tezda kattalashib, bir-biriga tutashib ketadi, palaxsa-palaxsa bo’lib chiqqan toshmaning o’rtasi oqaradi, bemor loxaslanadi, harorati ko’tariladi, ba’zan teridagi E. toshmalari juda yirik bo’lib (yirik E. yoki Kvinke shishi), bunda yumshoq tanglay, halqum va ichki organlarning shilliq qavatlari ham shishishi mumkin. E. ning bu formasi og’irroq kechadi.

Angionevrotik shish Angionevrotik sinish (Kvinke) — krapivnitsa bilan yoki usiz paydo bo’lishi mumkin. Chuqur teri osti qavatlarida rivojlanadi, uzoq ushlanib turadi, qichimasi kamroq namoyon bo’ladi, ko’pincha qovoq, og’iz va erkaklar jinsiy organlari atrofida paydo bo’ladi. Halqumning shilliq qavati ostida va oshqozon-ichak traktida paydo bo’lishi laringospazmga va qorin og’rishiga olib keladi. Kvinke shishining hiqildoq sohasida rivojlanishi 25% tashkil qiladi va bemor hayoti uchun juda xavfli bo’ladi. Bemorning ovozi bo’g’iq, tovushi xirillab chiqadi, nafas olishi qiyinlashadi, nafas siqishi inspirator-ekspirator xarakterda bo’ladi. Yuz rangi sianotik bo’lib, so’ng keskin oqarib ketadi. Bemor nihoyatda bezovta bo’ladi. Og’ir hollarida tezda tibbiy yordam ko’rsatilmasa, bemor asfiksiya holatida o’lishi mumkin. Anafilaktik shok Anafilaksiya grekcha so’zdan olingan bo’lib, ana—yana, filarsiya —himoyasiz, ya’ni himoya qila olmaydigan degan ma’noni bildiradi. Bu kasallik asosida reagin turi yotadi. U bilan kontaktda bo’lgach, klinik belgilari paydo bo’lishi bilan xarakterlanib, qon aylanish sistemasida o’zgarishlar bilan namoyon bo’ladi: gipotoniya va hayotiy muhim organlarning gipovolemiyasi ishemiyasi bilan, miya, yurak va buyraklar, buyrak o’zgarishlarida anuriya va o’tkir buyrak yetishmovchiligi DVS bilan yuz berishi mumkin. Teri toshmalari (krapivnitsa), bron-xospazm, leykopeniya xarakterlidir. Anafilaktik shok yurak va qon aylanishi doiralarining o’tkir buzilishi oqibatida quyidagi belgilar bilan namoyon bo’ladi: — teri rangining oqish-ko’kimtir yoki marmarsimon rangga kirishi, sovuq, nam bo’lishi; — tirnoq osti sathida qon oqishining haddan tashqari sekinlashuvi; — halovatsizlik, es-hushning xiralashuvi; — hansirash, nafas olishning qiyinlashuvi — dispnoe; — siydik miqdorining kamayishi, ya’ni kam siyish — oliguriya; — tomir urishining tezlashuvi — taxikardiya;

— qon bosimining pasayib ketishi kabi holatlar ana shular jumlasidandir. Shokning belgilari mayda (kapillar) qon tomirlarga qon kelishining kamayishidan boshlanadi. Shuning uchun ham teri sovuq, nam va ko’kimtir oqish tusga ega bo’ladi, bosh miyaga qon kelishining kamayishi avvaliga bemorda bezovtalik belgilarini keltirib chiqarsa, keyinchalik es-hushning xiralashib, yo’qolishiga olib keladi. Nafas a’zosi bo’lmish o’pkaga qon kelishining kamayishi, o’z navbatida, nafas qisishiga olib kelsa, ajralib chiqayotgan siydik miqdorining kamayishi — buyrak doirasida qon aylanishining kamayishi oqibatidir. Anafilaktik shok — hayotga tahdid soluvchi holat, o’tkir allergik reaksiyaning eng og’ir ko’rinishlaridan biri. Aksari penitsillin va boshqa antibiotiklar, shuningdek, shifobaxsh zardoblar, rentgenokontrast moddalar va boshqalar inyeksiya qilinganidan keyin paydo bo’ladi. Asosiy belgilari: preparat inyeksiya qilinganidan keyin darrov ko’krak siqayotgandek bo’lishi, bo’g’ilish, bosh aylanishi, bosh og’rishi, besaranjomlanish, tinka-mador qurib ketishi, a’zoyibadan qizib ketayotgandek bo’lib sezilishi. Og’ir hollarda bu belgilarga kollaps simptomlari qo’shiladi. Kollaps odamning o’zidan ketib qolishi bilan birga davom etishi ham mumkin, ba’zan komatoz holat boshlanadi. Ayniqsa, og’ir hollarda anafilaktik shokning dastlabki simptomlari paydo bo’lganidan bir necha minutdan keyin odam o’lib qolishi mumkin. Tez yordam tadbirlari ko’rsatilishi lozim. Adrenalin vena orqali, inyeksiya qilingan joy atrofiga dori yuborish, kislorod, shokka qarshi suyuqliklar, yangi muzlatilgan plazma, yurak preparatlari, pressor aminlar, antigistamin vositalar qo’llaniladi. Manipulatsiya xonalarida tez yordam aptechkalari tayyor turishi va shaxsiy tayyorlovdan o’tgan bo’lishi kerak. Bemor shokdan chiqarilgach, sutka davomida reaksiyaning kech fazasidan asrash uchun kuzatib turilishi lozim. Kasallikning sabablari. Anafilaksiya fenomeni 1902- yilda ikkita fransuz olimi Portiyer va Richet tomonidan ochilgan. Ular oz miqdordagi yot oqsilni it a’zosiga yuborilganda sezgirlikning yuqori darajada oshib ketishi natijasida itning bir necha daqiqa ichida halok bo’lishini kuzatdilar. Anafilaktik shokning kelib chiqish sabablariga qarab, dori-darmonlarni qo’llash oqibatida kelib chiqadigan anafilaktik

shok, zardob hamda vaksinalarni qo’llash, hasharotlarning chaqishidan vujudga keladigan shoklar farq qilinadi. H. P. Schuster, H.Schonborn, H. Danep (1975) anafilaktik shok sabablarini 2 turkumga bo’ladilar: 1. Tashxis va davolash maqsadida ishlatiladigan vositalar: — dori-darmonlar, immun zardoblar; — o’zida yod saqlagan rentgen kontrast moddalar va boshqa turli testlar uchun dorilar; — teri orqali allergik kasalliklarni davolash va aniqlash maqsadida ishlatiladigan allergenlar; — kolloid holatdagi qon o’rnini bosuvchilar; — qon quyish jarayonida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatoliklar. 2. Hayvonlar zahari: — asalari, oddiy beli ingichka qovoq ari va boshqalar chaqqanda. Keyingi vaqtda doriga bo’lgan allergik reaksiyalar tobora ko’payib bormoqda. Har xil kasalliklarni davolashda ishlatiladigan antibiotiklar ichida penitsillindan kelib chiqadigan anafilaktik shok yuqori foizni tashkil etadi. Hozirgi kunda penitsillindan anafilaktik shokka chalinganlar 0,6 — 16% ni tashkil etadi. Dori- darmonlar ishlatishdan kelib chiqadigan anafilaktik shokni ularning tutgan o’rniga qarab quyidagilarga bo’lish mumkin: 1. Tabiiy (penitsillin, bitsillin) va yarim sintetik penitsillinlar (oksatsillin, ampitsillin va boshqalar) guruhi. 2. Tetratsiklin guruhiga kiruvchi dori-darmonlar (tetratsiklin, rondomitsin, metatsiklin, morfotsiklin, glikotsiklin va boshqalar). 3. Streptomitsin va aminoglikozidlar (neomitsin, kanamitsin, gentamitsin va boshqalar) guruhi. 4. Fenotiazid va ba’zi bir gistaminga qarshi ishlatiluvchi dorilar (aminazin va uning analoglari, pipolfen, diprazin). 5. O’z tarkibida yod saqlaydigan barcha dori-darmonlar (lugol eritmasi, sayodin, yod kontrast dorilar).

6. Vitamin B 1 (tiamin bromid) va kokarboksilaza. 7. Barbituratlar (fenobarbital, medinal va boshqalar) guruhiga kiruvchi dorilar. 8. Pirazolin turkumiga kiruvchi dorilar (analgin, antipirin, amidopirin, butadion), asetilsalitsilat kislota va fenil propionatlar (brufen va boshqalar). 9. Novokain, sulfanilamid va uning turkumiga kiruvchi dorilar. 10. Etilendiamin (suprastin va boshqalar) guruhiga kiruvchi dorilar hamda eufillin guruhi. 11. Sefalosporin guruhi. Adabiyotda anafilaktik shokning og’ir ko’rinishi dori-darmonlar juda oz miqdorda qo’llanganda ham yuzaga kelganligi haqida ma’lumotlar bor. Penitsillin antibiotikini ishlatish maqsadida qo’llanilgan shpris sterilizatorlar ham anafilaktik shok xastaligini boshidan kechirgan bemorlar uchun xavflidir. Odatda, anafilaktik shok konstitutsiyasida anomaliyasi bo’lgan hamda allergik kasalliklarga moyilligi bor bolalarda va katta yoshdagi kishilarda sodir bo’ladi. Hasharotlar chaqishi oqibatida tana sezgirligining oshib ketishi E.Rayk (1966) ma’lumoti bo’yicha 5% ni tashkil qilgan bo’lsa, hozir bu ko’rsatkich birmuncha ko’paygan. Hashorotlar chaqishi oqibatida kelib chiqadigan anafilaktik shok dori allergiyasi oqibatida yuzaga keladigan belgilardan farq qilmaydi, lekin hasharotlar zaharining o’ziga xos xususiyatlari bor. Hasharotlar zahari ichida asalari zaharigina o’rganilgan xolos. Anafilaktik shokning kelib chiqishida ovqat allergiyasining o’rni qanday? Allergenli ovqatlar deb quyidagilar hisoblanadi: sigir suti, yong’oq, tuxum, pista, pistabodom, pishloq, baliq, shokolad, moshli taomlar, kofe, kakao, sitrusli mevalar, asal, tovuq go’shti, pepsi-kola. Anafilaktik shok allergik reaksiyasi hatto bir necha millilitr yoki bir necha tomchi sutga ham qisqa vaqt ichida paydo bo’lishi mumkin. Sovuq havoga nisbatan allergik sezgirligi bor bolalarda tananing katta qismiga sovuq ta’sir qilganda (daryo yoki dengizda cho’milish vaqtida) anafilaktik shok yuz berishi mumkinligini A.D.Ado va Y.A.Poroshina (1976) qayd qilib o’tishgan.

Kasallikning rivojlanishi . Ma’lumki, anafilaktik shok tez o’tadigan ximergik ko’rinishdagi allergik jarayon turiga kiradi. Anafilaktik shokda odam a’zolarida sodir bo’ladigan haddan tashqari murakkab jarayonlar rivojlanishini 3 bosqichga bo’lish mumkin. 1. Immunologik bosqich. 2. Biokimiyoviy bosqich. 3. Anafilaktik shok belgilari keng yuzaga chiqqan kasallikning fiziologik bosqichi. Anafilaktik shokda muhim ahamiyat kasb etuvchi davr — odam tanasining sezgirligi oshib, immunologik jihatidan qayta tiklanish jarayonidir. Bunda teri sezgirligini oshiruvchi antitanalarning paydo bo’lishi kasallikning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Sezgirligi oshgan tana to’qimalari muhim allergenning ko’p miqdorda o’ziga singdirib olish xususiyatiga egadir. Anafilaktik shokning immunologik bosqichida sezgirligi oshib ketgan a’zoning to’qima va hujayralariga birikkan antitanalar bilan tashqi muhitdan tushgan allergenning to’qnashuvi oqibatida bo’ladigan reaksiya jarayoni sodir bo’ladi. Anafilaktik shok rivojlanishida bazofil leykotsitlarda, mayda qon tomirlar atrofida shilliq qavat joylashgan g’ovak biriktiruvchi to’qimaning to’yingan hujayralarida allergen-antitana o’rtasida sodir bo’ladigan jarayon muhim ahamiyatga ega. Allergen-antitana birikmasi oldin qonda sodir bo’lib, so’ngra shokli a’zolar to’qimalarini yemirib, birikishi ham mumkin. Allergen antitana to’qimalarda morfologik va fiziologik ish qobiliyatini yo’qotadigan o’zgarishlar keltirib chiqaradi. Natijada, to’yingan to’qimalar hamda qonning bazofilotsitlari degranulatsiyaga uchrab, biologik jihatdan faol moddalarni ko’plab ishlab chiqara boshlaydi, oqibatda tez boshlanadigan allergik reaksiyaning ikkinchi, ya’ni ximergik—patokimyoviy bosqich boshlanadi. Immun birikma bo’lmish allergen-antitana to’qima va qon zardobi tarkibidagi fermentlarning aktivligini pasaytirib yuboradi. Allergen-antitananing to’qnashuvi natijasida proteolitik va lipolitik fermentlarning aktivligi oshib, oqibatnatijada to’qimalardan

gistamin, asetilxolin, geparin, sekin reaksiya beruvchi substansiyali anafilaksin (SRS—A) vazoaktiv kininlar (bradikinin, kallidin) ajralib chiqadi. Odamda sodir bo’ladigan anafilaktik shokda yuqorida nomi qayd qilingan fermentlar aktivligi oshishi tufayli yashin tezligida to’qimalardan katta miqdorda gistamin ajraladi. Anafilaktik shokning rivojlanish jarayonida ko’plab gistamin ajralishi bilan bir qatorda, allergen markaziy nerv hosilalari (miyaning po’stloq qismi va po’stloq ostidagi qismini va b.) vegetativ nerv sistemasi funksiyasini qattiq pasaytiradi. Immun kompleks allergen-antitana birikishi oqibatida to’qimalardan faqat gistamingina emas, balki asetilxolin, geparin, serotoninlar ham ajraladi. Keyingi vaqtlarda anafilaktik shokning rivojlanishida kininlarning ahamiyati o’rganib chiqildi. Kininlarning oqqon tanachalari diapedezini, qon oqimi tezligini, kapillar qon tomirlar o’tkazuvchanligini oshirib yuborishi, shuningdek, qon bosimini pasaytirishda, qon tomirlar bo’shligini kengaytirishda ishtirok etishi aniqlangan. Zardob kasalligi Zardob — yuqumli kasalliklarning yoki mikroblar va hayvonlar zaharidan zaharlanishning oldini olish va davolash maqsadida organizmga yuboriladigan modda. Zardobning himoya va davo xususiyatlari ular tarkibida maxsus birikmalar — kasallik qo’zg’atuvchi agentlarni topish va zararsizlantirish xususiyatiga ega bo’lgan antitanalar borligiga asoslangan. Antitanalar yog’ oqsili bor har qanday agentning kirishiga javoban odam yoki hayvon organizmida hosil bo’ladi va uning qoni zardobida uzoq vaqt, ba’zan, umrbod saqlanadi. Zardob kasalligi — davo yoki profilaktika maqsadida odam organizmiga emlash yo’li bilan begona oqsil (hayvonlarning immun zardobi) yuborilganda ro’y beradigan kasallik. Oldin tegishli zardob qabul qilmagan kishilarda 8—12 kundan keyin zardob kasalligi vujudga kelib, bunda avval ukol qilingan joy atrofiga, so’ngra butun badanga eshakyemiga o’xshash toshma toshib ketadi. Toshma toshgan joy qichishadi, bemor isitmalaydi, ba’zan bo’g’imlar shishib, bezillab turadi, limfa tugunlari bo’rtib chiqadi. Kasallik bir necha soatdan 7—15 kungacha

davom etadi va bemor har qanday holda ham sog’ayib ketadi. Zardob kasalligiga yo’l qo’ymaslik uchun hamma zardobni yuborishdan 1—2 soat oldin bir yoki ikki marta tekshirish maqsadida, oz-ozdan yuborib ko’riladi. Kasallik paydo bo’lib qolganda esa asosiy davo yurak-tomir sistemasi faoliyatini quvvatlab turish va qichimani kamaytirishga qaratiladi. Davolash prinsiplari. Dorilarga bo’lgan allergiyaning klinikasi ko’p qirrali bo’lib, turli sabablar: allergik reaksiyalar turi, organizm reaktivligi, sensibilizatsiya, organizmga allergenning tushish yo’liga bog’liq. 1. Birinchi va asosiy prinsip — allergenni aniqlash va qanday yo’l bilan bo’lmasin uni iliminatsiya qilish: dori yuborilgan joyga adrenalin yuborish, jgut qo’yish va h.k. 2. Allergologik anamnezni o’rganish. 3. Gipoallergik parhez tutish. 4. Davolashda antigistamin preparatlarning roli katta, shubilan birga organizmga ta’sir qilishdagi ba’zi o’rnilari ham ro’l o’ynaydi. N1 retseptorlar blokatorlari: — dimedrol (0,03—0,05 g 2—3 marta) yoki inyeksiyada; — fenkorol, antigistamin preparat kabi faol, to’qimalarda gistaminni inaktivatsiya qiladi, antiaritmik xossalari bor; — diprazin (pipolfen) kuchli sedativ samaraga ega; — suprastin — antigistamin va periferik antixolinergik faollikka ega. — tavegil — dimedrolga o’xshash, lekin ta’siri davomli, 6— 12 soatga etadi. 5. Glukokortikosteroidlar (GKS) dorilarga bo’lgan allergiyani davolashda asosiy o’rinni egallaydi. Dozasi va qo’llash usullari jarohat xarakteriga va kasallikning og’ir-yengillik darajasiga bog’liq. GKSning eng katta dozalari vena orqali anafilaktik shokda yuboriladi. GKS qo’llashga quyidagilar ko’rsatkich bo’la oladi: kvinke shishi va bronxospazm, dorilarga bo’lgan sistematik elementlari bilan allergiyaning hamma hollarida (lixoradka, poliartralgiya, limfoadenopatiya). 6. Simptomatik terapiya klinikaga va uning oqimining og’irligiga qarab o’tkaziladi.

7. Dezintoksikatsion terapiya: gemodez, organizmni ekstrakorporal tozalash. 8. Profilaktika, davolash va preparat dozasini diagnozga qarab asosli ravishda tavsiya etiladi. Poliprogmaziyadan ehtiyot bo’lish kerak. Vaksinatsiya va emlashlar instruksiyaga qat’iy rioya qilingan holda qilinishi lozim. Xatarli allergik kasalliklar ichida ko’p uchraydigani “Anafilaktik shok” bo’lgani tufayli, biz anafilaktik shokka alohida to’xtalib o’tamiz. Tibbiyot hamshirasi uchun bu juda muhim. Diapedez Diapedez — qon tomirlari devorlari buzilmagani holda qon shaklli elementlarining qon tomiridan tashqaridagi to’qimalarga chiqishi. Shunday qilib, anafilaktik shokda gistamin va boshqa biologik moddalarning ta’siri natijasida qon tomirlar o’z tarangligini (tonusini) yo’qotadi, oqibatda periferiya qon tomirlar qarshiligining keskin pasayishi tufayli qon bosimi pasayib ketadi. Qon tomirlar tonusining pasayishi periferik qon tomirlarga hamda vena qon aylanish doirasida qonning dimlanishi, qon aylanish doiralarida qon miqdorining keskin kamayib ketishiga olib keladi. Vena qon aylanish doirasida, kapillarlarda qonning to’planishi, qon aylanish doirasida aylanayotgan qonning nisbatan kamayishiga sabab bo’lib, gipovolemiyaga, ya’ni yurakka oqib kelayotgan qonning kamayib ketishiga olib keladi. Natijada to’lish bosimi pasayib ketadi. Yurakning zarbali hajmi ham kamayadi. Keyingi yillarda o’tkazilgan tekshirishlar yurak mushaklari qisqarishi qobiliyatining to’g’ridan to’g’ri buzilishi, yurakda ortib borayotgan qon hajmining kamayishiga olib kelishini isbotlab berdi. Demak, yurak ish unumdorligining pasayishi qon bosimining yanada tushib ketishiga sabab bo’ladi. Kasallik belgilari. Kasallikning ikki xil ko’rinishi bo’lib, belgilari jihatidan juda tez o’tadigan hamda sekinroq rivojlanadigan turlari farq qilinadi. Tez — yashin tezligida o’tadigan anafilaktik shokda kasallikning belgilari haddan tashqari tez boshlanib, rivojlanadi va bir necha daqiqa davomida o’lim bilan tugaydi. Bemorda oldiniga holsizlik, to’sh orqasida og’riq, ko’ngil aynishi, o’lim talvasasi paydo bo’lib, tezda hushini yo’qotadi. Bularning hammasi shunchalik tez

sodir bo’ladiki, bemor qanday qilib hushini yo’qotganligini aytib ulguradi, xolos. Bu holda bemordan sovuq ter chiqadi, rangi bo’zarib ketadi. Ayniqsa, yuz ko’rinishi alohida tusga kirib bir necha daqiqa ichida o’zgarib ketadi. Tomir urishi ipsimon, kuchsiz va yuzaki yoki bilinarbilinmas bo’ladi. Agar anafilaktik shok halqum shishi bilan birga sodir bo’lsa, stridor tusga kiradi. Stridor — hiqildoqda o’sgan o’sma, hiqildoq mushaklari innervatsiyasining buzilishi tufayli vujudga keladigan xirillab ovoz chiqishi. Bunda bemorning yuz terisi ko’kargan bo’lib, bo’yin venalari bo’rtib chiqadi va yaqqol ko’zga tashlanadi. Ko’pincha bemorda klonik tortishish alomatlari sodir bo’lib, u siydigini va ichini tutolmaydi. Ayrim hollarda a’zolarning tabiiy teshiklaridan (og’iz, quloq, jinsiy a’zolardan) qon ketish alomati ham kuzatiladi. Anafilaktik shokning sekinroq o’tadigan turida kasallikning shiddatli boshlanishi kuzatilmaydi: bemor tanasida issiqlik belgisi, quloq shang’illashi, holsizlik, tomoqda qichishish alomati, ko’z shilliq pardasida yallig’lanish, yosh oqishi, quruq qattiq chiyillash alomati bilan yo’tal, butun organizm bo’ylab qichishish sezgisi, qorinda tutib-tutib bo’ladigan qattiq og’riq, ich kelishi va siyishga kuchaniq alomatlari (tenezmalar) paydo bo’ladi. Bemor ko’zdan kechirilganda terining qizarishi, qavariq toshmalarning toshishi, ko’z qovoqlarida va quloq pardasida shish bilan bir qatorda, allergik konyunktivit, rinit, o’pkada esa chiyillaydigan xirillash alomatlari kuzatiladi. Qon bosimi pastga tushib, katta yoshdagi kishilarda simob ustuni hisobida 70/40 mm bo’ladi. Bu belgilardan so’ng bemorda alahlash alomatlari paydo bo’ladi. Bemor es-hushini yo’qotadi, ko’z qorachiqlari kengayib, yorug’likda o’zgarmaydi. Tez hushini yo’qotish, o’tkir kollaps va tirishish bilan ro’y beradigan shiddatli anafilaktik shok xavfli holat bo’lib, bir necha daqiqa ichida bemorni o’limga duchor qilishi mumkin. Allergik sinash usullari Allergik sinash usullari ko’pincha teri yuzasida, ikkinchi o’rinda esa shokli a’zolarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir qilib o’tkaziladi. Bu sinash usullarini o’tkazishdan oldin bemorni bu tadbirga tayyorlash lozim. Buning uchun bemor

amalda sog’lom bo’lishi, so’nggi 2—3 hafta mobaynida organizm sezgirligini pasaytirib yuboradigan dori-darmonlar qabul qilmagan bo’lishi lozim. Agar bemor gormonlar, dorilar ichgan, gistoglobulin yoki allergoglobulinlar olganligi ma’lum bo’lsa, unda sinash usullarini 2 oydan keyin o’tkazish lozim. Tomchi va suyuqlik bilan o’tkaziladigan sinash Tomchi bilan sinashni doriga allergiya bo’lgan hollarda, uning unchalik xatarli emasligini hisobga olib, ko’proq qo’llaniladi. Bilak yuzasini 70° spirtda artib, quriguncha kutib turiladi, so’ngra I ml fiziologik eritmada juda past konsentratsiyada eritilgan allergen (tekshirilayotgan dori, antibiotik) dan bir tomchini bilak yuzasiga tomiziladi. Agar bemorda doriga sezgirlik bo’lsa, 20 daqiqadan keyin tomizilgan sohada qizarish, qavariqsimon shish hamda qichishish alomatlari paydo bo’ladi. Epidermal sinash Qo’lning bilak yuzasidan chechakka qarshi emlaydigan lanset yordamida 1 sm kattalikda epidermaning yuza qismi olib tashlanadi. Xuddi ana shu sohaga tekshiriladigan doridan I tomchi tomiziladi, keyin gistamin va sinalayotgan dori eritmasining o’zidan ham tomiziladi. Agar o’zgarish tez orada yuz bersa, eritmani o’sha zahoti artib tashlash kerak. Skarifikatsiya usulida sinash 70° li spirt eritmasi bilan artilgan bilak terisiga alohida shpris bilan tekshiriladigan allergen tomiziladi, so’ngra allergen eritma va ketma-ket 0,1% li gistamin tomiziladi. Tomchilar orasidagi masofa 3—4 sm ni tashkil qilishi lozim. Sterillangan skarifikator yoki muolaja ignasi yordamida har bir tomchi ustidan parallel holda 5 mm uzunlikda tirnaladi. Oradan 5—10 daqiqa o’tgandan keyin paxta tampon yordamida har qaysi tomchi qoldig’i artib olinadi. 10—20 daqiqadan so’ng allergik reaksiya belgilari paydo bo’lsa, maxsus jadval ko’rsatkichi yordamida o’qib, natija yoziladi (1- jadval).

Teri orasiga allergen yuborib sinash Bu sinash usuli skarifikatsiyada manfiy natija olingan hollardagina qo’llaniladi. Bu sinash usuli yuqori sezgirlik xususiyatiga ega. Teri orasiga allergen yuborib, sinash usulini tuberkulin shprisi va uning ignasi yordamida o’tkaziladi. Teri orasiga konsentratsiyasi yuqori eritmada 0,01 ml sinalayotgan dori yuboriladi. 12 mm kattalikdagi papula paydo bo’ladi. Nazorat qilish uchun dori yuborilgan miqdorda dori eritilgan suyuqlik teri orasiga yuboriladi. Natijasi 2- jadval ko’rsatkichlari bo’yicha o’qiladi. Teri ostiga dori yuborib sinash usuli natija bermasligi ham mumkin, chunki dori odam organizmiga tushib, oqsil bilan birikkandan keyingina haqiqiy allergenga aylanadi, shuning uchun ham manfiy natija kasallik yo’qligidan darak bermaydi. Agar bemor sinash usulini o’tkazish arafasida gistaminga qarshi dori-darmonlar olgan bo’lsa, bu holda ham bu usul manfiy natija berishi mumkin. Provokatsiya usulida sinash Bu usul faqat kasallik alomatlari bo’lmagan vaqtda amalga oshiriladi. Bemorga antibiotik yoki boshqa dorilarni tezda yuborishga hayotiy zarurat bo’lsa, bu usuldan foydalaniladi. Kasallarda ma’lum dorilarga sezgirlik bo’lsa, bu usuldan foydalanish mumkin emas. Agar maktabgacha katta va maktab yoshidagi bolalarga ular anamnezida qo’llanilayotgan dorilarga allergik sezgirlik borligi ma’lum bo’lmasa, til ostida sinash usulini qo’llash mumkin. Bu usul quyidagicha amalga oshiriladi: sinalayotgan dori miqdorining 1/5—1/4 qismini yutmasdan til tagida Z—5 daqiqa saqlanadi. Agar til tagida shish, qavariqsimon toshma paydo bo’lsa, dorini o’sha zahoti tuflab tashlanadi. Trombopenik indeks Dori allergiyasini aniqlash maqsadida trombopenik va leykopenik testlarni qo’llash mumkin. Organizmida sezgirligi bor bemorlarga o’sha sezgirlikka mos allergen tushsa, trombopenik reaksiya sodir bo’ladi. Trombotsitlar miqdorining kamayib ketishi antigen-antitana o’rtasidagi maxsus reaksiyaning oqibatidir.

Tekshirish nahorda o’tkaziladi. Bemor barmog’idan bir tomchi qon olinib, maxsus laboratoriya buyum oynasi ustida yangi tayyorlangan 14% li magniy sulfatning bir tomchisi bilan aralashtiriladi. Trombotsitlar soni allergenni organizmga kiritishdan oldin sanab chiqiladi. Keyin bemorga 30—50°C gacha isitilgan allergenni ichishga yoki yeishga beriladi, oradan 30—90 daqiqa o’tgandan so’ng qon tomchisi qayta olinib, trombotsitlar soni sanaladi. Ma’lumot uchun trombotsitlarning eng kam foizi olinadi, bu miqdor trombopenik indeks deyiladi. Trombopenik indeks—trombotsitlar sonining allergenni tanaga kiritguncha va tanaga kiritgandan keyingi farqidir. Davolash. Anafilaktik shokda bemorga quyidagicha yordam ko’rsatilishi kerak: 1. Bemorga yordam ko’rsatish uchun ikkita shifokor va tajribali hamshira kerak. Bir shifokor kasalning qon bosimini o’lchash bilan band bo’lsa, ikkinchi shifokor bemorga doridarmonlar buyurib, uni hamshira yordamida amalga oshirish bilan shug’ullanadi. 2. Bemorning qon o’zaniga shokka sababchi allergenning tushishini, albatta, to’xtatish darkor. Buning uchun dori yuborilgan yoki hasharot chaqqan joydan yuqoriga jgut bog’lanadi. 3. Anafilaktik shok holatida dori-darmonlar ichida tez yordam berib, o’limdan olib qoladigan adrenalin va uning guruhidagi preparatlar hisoblanadi. Shuning uchun ham anafilaktik shok kasalligida bemor og’ir xavfli holatdan chiqib, qon bosimi ko’tarilgunga qadar adrenalin qo’llanish kerakligini unutmaslik lozim. Avvalo hashoratlar chaqqan joy atrofiga teri ostiga, mushak orasiga 0,1% 0,3 —0,5 ml adrenalin eritmasi yuboriladi. Hashorat chaqqan joydan uning nishtarini olib tashlash kerak. U joyni uqalash man etiladi, chunki har bir uqalash harakati qon tomirlariga allergenning so’rilishini tezlashtiradi. 4. Teri ostiga 0,1% adrenalin, kordiamin, 10% koffein eritmasi yuboriladi. Prednizolonni venaga, gidrokortizonni esa bir vaqtning o’zida mushak orasiga yuborish kerak.

Adrenalin bilan muolaja qilish 10—12 daqiqada o’z ta’sirini ko’rsatmasa, qon bosimi ko’tarilgunga qadar yana adrenalin qo’llash kerak bo’ladi. Adrenalinni 20 ml 40% li glukoza bilan venaga yuborish mumkin. 5. Boshqa vena tomiriga 150—200 ml 5% li glukozaga 0,5 ml adrenalin yoki noradrenalin aralashtirib, tomchi holida yuboriladi. Lozim topilsa, ana shu eritmaga 0,05% strofantin yoki 0,06% korglukon, prednizolon qo’shish mumkin. 6. Penitsillin antibiotikini qo’llashdan kelib chiqqan anafilaktik shokda mushak orasiga bir marta 1000000 TB penitsillinazani 2 ml fiziologik eritmada eritib yuboriladi. Agar shok bitsillindan kelib chiqsa, 3 kun mobaynida bir mahal penitsillinaza yuboriladi, bolalarga esa 600.000 TB qo’llaniladi. 7. Yurak to’xtab qo’lgudek bo’lsa, uzun muolaja ignasi yordamida bolalarga 0,3—0,5 ml, katta yoshdagi kishilarga esa I ml 0,1% li adrenalin yurak ichiga kiritilib, yurak atrofida yopiq uqalash (massaj) qilinadi. 8. Tirishish alomatlari paydo bo’lganda venaga dropiredol eritmasini yuborish kerak bo’ladi. 9. Gistaminga qarshi ishlatiladigan dori-darmonni juda ehtiyotlik bilan ishlatish lozim, chunki bu dorilarning ko’p qismi miyaning po’stloq qavatiga ta’sir qilib, chuqur uyquga sabab bo’ladi va qon bosimini tushiradi. 10. Anafilaktik shok dori-darmonlar yoki ovqat iste’mol qilish oqibatida kelib chiqqan bo’lsa, bu holda darhol oshqozonni yuvish va huqna qilib, tanani allergen qoldiqlaridan tozalash lozim. Agar burunga, ko’z shilliq qavatiga allergen dori tomizish oqibatida shok kelib chiqqan bo’lsa, darhol sohalarni turg’an suv bilan yuvib, 0,1% adrenalin yoki 1% li gidrokortizon eritmasidan tomiziladi. 11. Bordi-yu, anafilaktik shok uyda sodir bo’lsa, bemorga, avvalo, adrenalin, kordiamin, prednizalon kabi dorilarni yuborib, maxsus jihozlangan tez yordam mashinasida kasalxonaga olib borish kerak. 12. Anafilaktik shok muolaja yoki yaralarni bog’lash xonasida sodir bo’lsa, bemorga adrenalin, kordiamin, prednizolon yuborib, uni boshqa xonaga ko’chirish kerak.

13. Bemorlarga muolajada ishlatiladigan dorilar bir martafoydalaniladigan shprislarda qilingani ma’qul. Muolaja xonasidagi antibiotiklar va boshqa dorilarning hidi, ishlatilgan shprisdagi qoldiqlar anafilaktik shokning qaytalashiga sabab bo’lishi mumkin. Bemor anafilaktik shok holatidan chiqarilgandan so’ng 12 kungacha kasalxonada yotishi kerak, chunki bemorda shok holati qaytalanishi mumkin. Elektrokardiogramma va laboratoriya ko’rsatkichlari yaxshi bo’lgandagina uyga ruxsat beriladi. Anafilaktik shokda kalsiy glukonat yoki kalsiy xlorid, natriy tiosulfat, novokain kabilarni ishlatish mumkin emas. 4- jadval Skarifikatsiya usulida sinashni baholash (I.Lishka bo’yicha, 1963) ¹ Reaksiyalar nomi Shartli belgilari Reaksiyaning hajmi va tashqi ko’rinishi 1 Manfiy — Sinov eritmasida qanday hajm bo’lsa, shunga o’xshash hajm 2 Shubhali + — 3 Kuchsiz musbat + Teri taranglashtirilganda skarifikatsiya qilingan joyda qizarish 4 Yuqori darajada musbat + + Skarifikatsiya qilingan joyda qavariq yaqqol ko’zga tashlanadi 5 O’ta darajada musbat + + + Qizarish, 10 mm dan ortiq qavariq oyoqchalari bilan 6 Ortiq darajada musbat + + + + Qizarish, 10 mm dan ortiq bo’lgan qavariq uzun oyoqchalari bilan

5- jadval Teri orasiga allergen yuborib sinashni baholash (N.I.Roshal, 1980) ¹ Reaksiyalar nomi Shartli belgilari Reaksiyaning hajmi va tashqi ko’rinishi 1 Manfiy — Nazorat suyuqliknatijasiga o’xshash 2 Shubhali + — Qavariq, nazorat suyuqligiga qaraganda sekinlik bilan shimiladi 3 Kuchsiz musbat + Qavariq, 4—8 mm atrofida qizarish alomatlari bor 4 Musbat + + 8—12 mmqavariq, atrofida qizarish alomatlari va oyoqchalari bor 5 Keskin darajada musbat + + + 12—18 mmqavariq, atrofida oyoqchalari va qizarish alomatlari bor 6 Juda ortiq darajada musbat + + + + Qavariq, 18 mmdan hamkatta, atrofida oyoqchalari va qizarish alomatlari bor Allergologik markazlar ishi Allergik kasalliklar bilan og’rigan bemorlarni faqat shifokor davolaydi, davo sababchi allergenni aniqlab, bemorni shu allergendan xoli qilish hamda uning o’sha allergenga sezgirligini pasaytirishga qaratiladi. Mustaqil O’zbekistonda sog’liqni saqlash organlari allergik kasalliklar bilan bemorlarga ixtisoslashgan yordam ko’rsatishga katta ahamyat bermoqda. Poliklinikalarda allergologiya kabinetlari, ko’pgina kasalxonalarda allergologiya bo’limlari hamda Respublika allergologiya markazi mavjud. Allergolog mutaxassislarni tayyorlashga katta ahamiyat berilmoqda. Allergolog—allergik kasalliklarni oldini olish va davolash choralarini ko’radigan mutaxassis shifokor. O’zbekistonda ixtisoslashgan allergik yordam

ko’rsatadigan maxsus allergik kabinetlar va bo’limlar mavjud. Allergik kasalliklarga moyilligi bor bemorlar allergologiya markazida dispanser hisobida (tekshiruvida) bo’lishi zarur. Allergologiya markazida allergik sinash usullari o’tkaziladi, bemorlarga spetsifik giposensibilizatsiya o’tkaziladi. Allergik kasalliklarning spetsifik giposensibilizatsiyasida anafilaktik shokning oldini olish uchum bemorlar bunday giposensibilizatsiyada ma’lum qoidalarga puxta amal qilishlari (har gal allergen yuborilgandan keyin 40 minut mobaynida shifokor kuzatuvi ostida bo’lishlari, shifokor va tibbiyot hamshiraga oldingi inyeksiyasiga bo’lgan reaksiyani ma’lum qilishlari) lozim. Allergologik kabinet tibbiyot hamshirasi allergenlar inyeksiyasi vaqtida nihoyatda hushyorlik bilan ishlashi kerak. Buning uchun dori flakonlaridagi yozuvlar aniqravshan bo’lishi, hamshira dori yuborishdan oldin ularni albatda o’qishi, shifokor tayinlagan davolash tartibiga (sxemasiga) qattiq amal qilishi zarur. Allergologik markazlarda sovuqqa allergiyasi bor bemorlar ham dispanser kuzatuvi ostida bo’lishlari kerak. Allergolog-shifokor bunday bemorlarga teri sathining katta qismi sovuq ta’siriga uchraganda unda og’ir allergologik reaksiyalar paydo bo’lishi mumkinligi haqida ogohlantirib turishi lozim. Sovuqqa allergiyani profilaktik davolash allergologik kabinetlarda olib boriladi. Bemorlar bilan tushuntirish ishlari olib boriladi va tavsiyalar beriladi. Allergologik markazlarda ko’p yillik kuzatuvlar va ilmiy ishlar ham olib boriladi, yangi davolash usullari qo’llaniladi. Kasallikning oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi va ommalashtiriladi.

Adabiyotlar 1. O’. B. Sharapov. Ichki kasalliklar. Abu Ali ibn Sino. T., 1994. 2. K. Bahodirov. Ichki kasalliklarda tashxis va diagnostika. T., 1993. 3. L.S. Zalikina. Bemorlarning umumiy parvarishi. T., 1995. 4. N.M. Kamolov. Ichki kasalliklar. T., 1996. 5. V.A. Galkin. Ichki kasalliklar. T., 1989. 6. E.Y. Qosimov. Ichki kasalliklar propedevtikasi. T., 1998. 7. „Hamshira“ jurnali, T. 2000. 8. V.M. Majidov. Yuqumli kasalliklar. T., 1993. 9. V.I. Porkovskiy. Infeksion kasalliklar. T., 1990. 10. E.I. Salimov. Xatarli allergik holatlar. T.,1993.

O'xshashlar

O’tkir revmatik isitma

O’tkir koranar sindrom

O’tkir va surunkali glomerulonefrit

Bolalarda uchraydigan o’tkir gerpetik stomatit (O’GS)

Ko’krak qafasining shikastlanishi, qorin va chanoqning o’tkir kasalliklari