Nevropatologiya ta’rifi orqa miya - Tibbiyot - Referatlar

Nevropatologiya ta’rifi orqa miya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

469.0009765625 KB

Ko'chirib olish

Nevropatologiya ta’rifi orqa miya Reja: 1. Nevrologiya tarixi. Qadimgi zamon nevrologiyasi. O‘rta asr nevrologiyasi. O‘zbekiston nevrologiyasi. 2. Orqa miya tuzilishi, fuksiyalari va patologiyasi.

Nevropotologiya fani – inson nerv sistemasi faoliyatini buzilishi sabablari va ana shu buzilishlarni oldini olish, davolash usullarini tadqiqot qilish haqidagi fandir. Nevrologiya tarixi Qadimgi zamon nevrologiyasi Nerv sistemasi, uning tuzilishi, kasalliklari va ularni davolash haqidagi dastlabki ma’lumotlar quldorlik tuzimi davrining tibbiy manbalarida uchraydi. Bu ma’lumotlarda nerv kasalliklarining tashqi belgilari yemperik tarzda tasvirlangan. Quyida keltirilgan nevrologiya tarixi bo‘yicha ma’lumotlar qadimgi Misr, Yunoniston, Rim imperiyasi, arab tabobati, O‘rta asr uyg‘onish davrlarini hamda hozirgi zamon tabobatlarini o‘z ichiga oladi. Qadimgi misr nevrologiyasi Misrlik koxinlar tabib sifatida tan olingan edilar. Ular nerv sistemasining ba’zi kasalliklari, masalan, bosh miya chanog‘i jarohatlari, miya shikastlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan falajlar, yuz nervining falaji va boshqalar haqida bilishar edi. Gerodotning ta’kidlashicha (eramizdan avvalgi V asr), Misrda ayrim tabiblar faqat ko‘zni, ayrimlari – boshni, uchinchilari – tishlarni, to‘rtinchilari – qorin kasalliklarini davolashar, beshinchilari esa, ayrim ichki a’zolarni davolashga ixtisoslashgan edilar. Q а dimgi Hindiston nevrologiyasi Qadimgi Hind tabiblarining nerv sistemasiga doir ma’lumotlari Sushrutaning «Ayur-Veda» kitobida keltirilgan. Ba’zi tadqiqotchilar bu kitobni eramizdan oldingi VI asrda yozilgan deb taxmin qilishsa, boshqalari bu asar IX-III asrlarga mansub deb uqtiradilar. «Ayur-Veda»da yozilishicha, odamda 24 ta nerv va 9 ta sezgi a’zolari bor. Sushrutaning aytishiga ko‘ra, kindik asosiy hayot manbaidir, barcha nerv va tomirlar kindikdan boshlanar ekan.

Hind shifokorlari sog‘liqning asosiy ko‘rsatkichlari deb quyidagilarni: aql- xushning tiniqligi, sezgi a’zolarining normal faoliyati, organik suyuqliklar nisbatining barobarligi, organizm chiqindilarining to‘g‘ri ajralishi hamda hayotiy funksiyalarning normal holatini hisoblaydilar. Mana shulardan birortasining zararlanishi kasallik paydo bo‘lishiga olib keladi. Sushruta nerv kasalliklariga quyidagilarni: hushdan ketib yiqilish, apopleksiya, oftob urishi, tutqanoq va boshqalarni kiritadi. «Ayur-Veda»da tutqanoq irsiy kasallik hisoblanadi. Hindistonda eramizdan VIII asr ilgari tutqanoqqa duchor bo‘lgan qizlarga turmush qurish man qilinganligi haqida qonun chiqarilgan. Nerv kasalliklarini davolashda go‘sht, o‘simliklar, sut va boshqalar tavsiya etilgan. Bulardan tashqari qustiruvchi, surgi, terlatadigan dorilar, vannalar, zuluk solish kabilar qo‘llanilgan. O‘rta asr nevrologiyasi Abu Ali ibn Sino nevrologiyasi Buyuk alloma, o‘rta asr ilm – fanining yorqin yulduzlaridan biri, o‘z davrida yerdan osmondagi yulduzlargacha bo‘lgan muammolar sir-asrorini o‘rganib, bilimlarini kelgusi avlodlarga o‘lmas meros qilib qoldirgan ulug‘ donishmand Abu Ali ibn Sino (Yevropada Avitsenna)dir. Ibn Sino qiska umri davomida 300dan ortiq ilmiy asarlar yaratgan. Uning «Tib qonunlari» butun dunyoga mashhurdir. «Tib qonunlari» 5 jilddan iborat bo‘lib, 412,5 bosma sahifani tashkil etadi. Unda nerv tuzilmasining anatomiyasi va fiziologiyasi shu qadar chuqur va batafsil bayon qilinganki, bunga qoyil qolmay iloj yo‘q. Ibn Sino birinchi bo‘lib umumiy nevrologiya bilan xususiy nevrologiyani bir- biridan ajratib berdi, inson a’zolari funksiyasini ularning tuzilishi bilan chambarchas bog‘liq ravishda bayon qildi. Umumiy nevrologiya . Ibn Sino a’zolarni bosh miya va itoatkor organlarga bo‘lib chiqqan, bosh (markaziy) organlarga bosh va orqa miyani kiritgan. Alloma bosh miyani his-tuyg‘u va harakatning boshlang‘ich organi deb ta’rifladi. Bosh

miya anatomiyasini batafsil bayon qilgan: miya qutisi ichidagi simmetrik 2 ta yarim sharning chuqur egat bilan bo‘linib, 4 bo‘lmachaga bo‘lingani, ular har birining funksiyalari, qon tomirlar bilan ta’minlangani, miya pardalari, qorinchalari, miya ustunini juda ustalik bilan bayon qilgan. Bosh miya qorinchalari, sisternalari va ularda orqa miya suyuqligi (likvor) ishlab chiqilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar alohida e’tiborga ega. Ayniqsa, bosh miya qon tomirlari, uning qon bilan ta’minlanishi shu qadar aniqlik va ustalik bilan bayon qilinganki, bunga hozirgi zamon tadqiqotchilari o‘zgartirish kiritishi amri maholdir. Ibn Sino bosh miyani «ong markazi» deb ta’riflaydi. Bu organ orqali biz dunyoni ko‘ramiz, eshitamiz, mushohada qilamiz, hid bilamiz. Salbiy va ijobiy his-tuyg‘ularning junbushga kelishi ham markazga bog‘liq. Bu organda fikr paydo bo‘ladi, fikrdan esa bilim tug‘iladi. Ichki organlarning faoliyati, ishlash tarzi ham bosh miyaga bog‘liq. Ibn Sino orqa miyaning anatomiyasi va fiziologiyasini chuqur o‘rganib shunday deb yozgan edi: «yaratuvchi... bosh miyaning bir qismini pastga (tananing pastki qismiga) tushirib, insonga muruvvat ko‘rsatdiki, undan ajralgan nervlar mayda tarmog‘ilarga bo‘linib o‘z vazifalarini bemalol, uzluksiz bajo keltiradilar». Ibn Sinoning nafas markazining bosh miya bilan orqa miya o‘rtasida joylashganligi to‘g‘risidagi fikri ahamiyatga molikdir. U jinsiy va siydik chiqarish a’zolari funksiyalarini orqa miya idora qiladi, degan fikrni bildirgan. Ibn Sino «Tib qonunlari» kitobida periferik nerv sistemasining anatomiyasi va fiziologiyasini xayratomuz aniqlik bilan tasvirlagan. Buqrot esa nerv bilan payni bir-biridan ajrata olmagan, markaziy va periferik nerv sistemasining farqini aniqlab berolmagan. Buqrot va uning shogirdlari periferik nervlarni quyidagicha tassavur qilishgan: «nervlar bo‘g‘imlar bilan birikkan holda uchrab, butun tanaga yoyiladi. Yuzda boshqa nervlar bo‘lmaydi; eng nozik va mustahkam nervlar mushaklar va suyaklar orasida joylashgan». Bu sohada Ibn Sinoning periferik nervlar to‘g‘risidagi ma’lumotlari haqiqatga va hozirgi zamon Nevrologiya bo‘yicha ta’limotiga mos keladi. Periferik nervlarni

Ibn Sino quyidagicha ta’riflaydi: «Nervlar bosh miyadan yoki orqa miyadan boshlanib, mayda, yumshoq o‘tkazgichlardan iborat. Ular harakatlantirish va sezish funksiyalarini bajarish uchun yaratilgan». Ibn Sino kranial va orqa miya nervlarining harakatlantiruvchi va sezuvchi funksiyalarini e’tiborga olib, alohida-alohida bayon qilganki, bu, uning nihoyatda chuqur bilimga ega ekanligidan, sinchkovligidan, o‘ta kuzatuvchanligidan dalolat beradi. O‘zbekiston nevrologiyasi N е vrologiya faniga garchi bundan ming yil ilgari Abu Ali ibn Sino asos solgan bo‘lsada, faqat XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Yevropa медицинасидан неврология алоҳида фан сифатида ажралиб чиқа бошлади . O’zbekistonda nevrologiya fanining rivojlanishiga O‘rta Osiyo Davlat dorilfununining ochilishi asos bo‘ldi. 1920 yil 1 yanvarda dorilfununning tabobat fakulteti qoshida nerv kasalliklari kafedrasi tashkil etildi. Bu nafaqat O‘zbekistonda, balki butun Markaziy Osiyoda Nevrologiyaning rivojlanishiga yo‘l ochib berdi. Nerv kasalliklari kafedrasiga professor M.L.Zaxarchenko asos soldi va 1939 yilgacha unga mudirlik qildi. 1940 yildan 1959 yilgacha kafedrada professor A.Y.Shargorodskiy, 1963-1965 yillar davomida professor S.G.Oxundovlar mudir bo‘lganlar. 1966 yildan beri esa bu kafedraga Ovrupo va Osiyo meditsina fanlari akademiyasining akademigi, professor N.M.Majidov rahbarlik qilib kelmoqda. Toshkent Davlat tibbiyot oliy bilimgohi nerv kasalliklari kafedrasida yuzlab mashhur olimlar va pedagoglar yetishib chiqdi. Toshkent meditsina instituti nerv kasalliklari kafedrasi O‘zbekistonda yagona nevrologiya ilm o‘chog‘i ham edi. Bu yerdagi ilmiy xodimlar qo‘ygan muammolar qon tomir kasalliklari, surunkali leptomeningit va xorioyependimatit, nerv sistemasi o‘smalari va yuqumli kasalliklari hamda boshqalar xususida ilmiy izlanishlar olib borganlar.

Professor M.A.Zaxarchenko angionevrologiya bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, o‘zining Zaxarchenko sindromi deb atalgan bosh miya qon tomir kasalligining bir turini yaratdi. L.Y.Shargorodskiy esa o‘zining ilmiy izlanishlarini nerv sistemasining ayrim yuqumli kasalliklariga bag‘ishladi. U miopatiya, polinevroksit, optikomiyelitlar klinikasi, diagnostikasini chuqur o‘rgandi, bir necha ilmiy qo‘llanmalar va monografiyalar yozib qoldirdi. U 17 ta tibbiyot fanlari nomzodi tayyorladi. Bu nomzodlar ichida o‘zbeklardan birinchi nevropatolog X.K.Saloxitdinov, N.M.Majidov, F.T.Abduxakimov va boshqalar bor edi. Professor S.G.Oxundov bosh miya o‘smalari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bordi. U yozgan «Ensa chuqurchasining o‘smalari» deb nomlangan monografiya hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. O‘zbekiston Nevrologiya bo‘yicha taraqqiyotida 1925 yil muhim sanalardan biridir. Shu yili jumhuriyat nevropatologlarining ilmiy jamiyati tashkil etildi. Bu jamiyatga M.A.Zaxarchenkodan boshlab Y.Y.Shargorodskiy (1939-1959), F.F.Deteygof (1959-1963), Y.Y.Gordon (1963-1966) raislik qildi. 1966 yildan buyon esa bu jamiyatga N.M.Majidov raislik qiladi. Jamiyat a’zolari bir necha marta halkaro simpoziumlar, respublika, viloyat anjumanlarining sovrindorlari bo‘lishgan. Jamiyat boshchiligida nevrologiya fani bo‘yicha ilmiy kengashlar o‘tkazib turiladi. Bu ilmiy kengash va syezdlarda hozirgi zamonning dolzarb muammolari muhokama qilinadi. 1978 yili respublika nevropatologlarining I syezdi va 1987 yili II syezdi o‘tkazildi. Bu syezdda ko‘rilgan masalalar 2 jildli kitob sifatida nashr etildi. Ular: 1) nevrologiya muammolari, 2) Ruhiy kasalliklar muammolariga bag‘ishlandi. 1966 yildan boshlab hozirgacha nerv kasalliklari kafedrasiga professor N.M.Majidov rahbarlik qilmoqda. U o‘zining qariyb 30 yillik ilmiy pedagogik faoliyati davomida nevrologiya sohasida juda ko‘p fan nomzodlari va doktorlarini tayyorladi. Bu shogirdlar hozirgi vaqtda ko‘pgina ilmgohlarda, tibbiyot oliy bilimgohlarida rahbarlik lavozimlarida ishlab kelmoqdalar N.M.Maxmudova, M.X.Koriyev, M.M.Asadullayev, B.X.Orifjonov. O.I.Xo‘jayev va boshqalar shular jumlasidandir.

N.M.Majidov o‘zining ko‘p yillik ilmiy izlanishlari va tadqiqotlarini leptomeningit va xorioyependimatitlar muammosiga bag‘ishladi. Ubosh miya leptomenings pardasining yallig‘lanishi – leptomeningitlar va miya qorinchalari chigali va devorlari yallig‘lanishi – xorioyependimatit belgilari, klinik ko‘rinishlari, kelib chiqish sabablari, davolash usullarini mukammal o‘rgandi hamda bu kasalliklar tasnifini ishlab chiqdi. Professor N.M.Majidov bir qancha chet ellarda – Amerika, Vengriya, Bolgariya, Germaniya, Polsha, Gretsiya kabi davlatlarda ma’ruzalar o‘qidi, bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazib, O‘zbekiston Nevrologiya bo‘yicha yutuqlarini namoyish qildi. 1946 yilda Toshkent shifokorlar malakasini oshirish ilmgohi qoshida nerv kasalliklari kafedrasi ochildi. Unga professor Y.Y.Gordon boshchilik qildi. Y.Y.Gordon asos solgan neyrorevmatizm va qutirish kasalligiga bag‘ishlangan ilmiy izlanishlar hozirgi davrga qadar o‘rganib kelinmoqda. 1967 yildan boshlab, bu kafedraga O‘zbekiston FAning muhbir a’zosi, professor A.R.Rahimjonov mudirlik qilib kelmoqda. A.R.Rahimjonov neyrorevmatizm periferik nerv sistemasining zararlanishi, bosh miya qon tomir kasalliklari, vegetotatologiya sohasidagi muammolar ustida ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Uning tinimsiz mehnati natijasida olimning «Nerv sistemasi revmatizmi», «Tunelli kompression- ishemik nevropatiyalar», «Klinik nevrologiya bo‘yicha ma’ruzalar», «Bosh

miyaning qon tomir kasalliklari» va yana bir qator ilmiy monografiyalar yuzaga keldi. Professor A.R.Rahimjonov bir qancha shogirdlarning ustozidir. B.G‘ofurov, M.Otajonov, YE.Shamsiyev, S.Busakov, Sh.Askarovlar shular jumlasidandir. Kafedraning ikkinchi professori B.G‘ofurov qisqa davr ichida qobiliyatli mutaxassislar tayyorlashda katta yutuqlarga erishdi. U bosh miya qon tomir kasalliklari va vegetativ-nerv sistemasi zararlanishidan yuzaga kelgan patologiyalarni mukammal o‘rganib, muammolarni hal qilishga kirishgan. Respublikamizning yirik fan o‘choqlaridan biri Samarqand tibbiyot instituti O‘zbekiston Nevrologiya bo‘yicha taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shdi. 1930 yilda tashkil qilingan nerv kasalliklari kafedrasiga, dastavval professor K.A.Kunokov, M.I.Gabriyelyanlar rahbarlik qilgan. Keyinchalik professor M.X.Samiboyev boshqarib kelayotgan kafedrada hozirgi zamonda bosh miya qon tomir kasalliklari, nerv sistemasining yuqumli (sekin kechadigan infeksiyalar – tarqoq; skleroz va boshqalar) xastaliklari ustida chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Kafedra xodimlarining ko‘pchiligi fan nomzodi va doktoridir. F.K.Xannanova, Madiyorov, A.M.Aslonov, B.A.Alayevlar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, o‘rganilayotgan muammolarga bag‘ishlangan bir qator metodik qo‘llanmalar, monografiyalar, ilmiy-ommabop asarlar yaratildi. Bular ichida M.X.Samiboyev rahbarligida yozilgan «Talabalarga nerv sistemasini mukammal o‘rganishda zarur

bo‘lgan tavsiyanoma», «Bolalarda o‘tkir neyroinfeksiyalar», «Nevrologiya to‘g‘risida ocherklar» katta ahamiyatga ega. Andijon tibbiyot instituti kafedrasi nerv kasalliklari kafedrasi taniqli olimi, birinchi o‘zbek nevropatologi, professor X.M.Salohiddinov rahbarligida o‘z faoliyatini boshlagan. Ularning asosiy izlanishlari angionevrologiyaga, bosh miya qon tomir kasalliklariga bag‘ishlangan. Ayniqsa, Farg‘ona vodiysida bosh miya qon tomir kasalliklarining uchrashi, kechishi, o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘p e’tibor berilgan. X.K.Salohiddinov rahbarligida bir qancha nerv to‘qimasi fan nomzodlari va tajribali nevropatologlar yetishib chiqdi. Hozir bu kafedraga professor S.Yodgorov rahbarlik qilmoqda. 1967 yilda professor Y.Y.Gordon tashabbusi bilan Toshkent shifokorlar malakasini oshirish ilmgohida bolalar nerv kasalliklari kafedrasi tashkil qilindi. 1972 yida O‘rta Osiyo pediatriya institutida ham nerv kasalliklari kafedrasi tashkil qilindi. Professor F.T.Abduxakimov rahbarligidagi kafedra xodimlari nerv sistemasining qon-tomir kasalliklari va yuqumli xastaliklar etiologiyasini, patogenezini, klinikasining tashxis va davo usullarini o‘rgandilar.1983 yilda Samarqand meditsina instituti shifokorlar malakasini oshirish fakultetida nerv kasalliklari kafedrasi tashkil qilindi. A.M.Aslonov o‘zining shogirdlari bilan ekologiyaning nerv sistemasiga ta’siri va O‘zbekistonda nerv sistemasining demiyelinlashgan kasalliklari epidemiologiyasi kabi ilmiy yo‘nalishlar ustida ish olib borilmoqda. U bir qator ilmiy va monografiyalar muallifidir. 1991 yilda II Toshkent davlat tibbiyot instituti nerv kasalliklari kafedrasi tashkil qilindi. Kafedra mudiri prafessor M.M.Asadulla rahbarligida bosh miya qon-tomir kasalliklari va surunkali leptominingitlar ustida izchil izlanish olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil bo‘lishi munosabati bilan tibbiyot fanining rivojlanishiga katta e’tibor berildi. 1991 yilda Buxoro, Nukus va Urganchda tibbiyot institutlari ochildi. Bu voqea O‘zbekiston Nevrologiya muammolari rivojlanishidagi yangi bosqichdir.

Orqa miya tuzilishi, funksiyalari va patologiyasi. Orqa miya umurtqa suyak ichidagi kanalda joylashgan bo‘lib yo‘g‘onligi barmoq dek ok tizim shaklida bo‘ladi. Uning uzunligi ayollarda 41 sm gacha erkaklarda esa 45 sm gacha yetadi lekin uning yo‘g‘onligi bir tekis emas. Bo‘yin va bel atrofida yo‘g‘onroq bo‘ladi chunki shu zonalardan murakkab harakatlar bajaruvchi asablar chiqadi. Orqa miyaning old va ort sirtlarida bo‘ylamasiga chizilgan chuqurchalar bo‘lib alohida-alohida sigmentsimon shaklga ega. Har bir sigmentdan bir juft harakat va bir juft sezish nervlari chiqadi. Bo‘yin zonasidan 8 juft, ko‘krak 12 juft, bel 5juft, dumg‘aza atrofidan 5 juft dum atrofidan esa 4-5 juft nervlar chiqadi. Harakat va sezish ildizlari orqa miyadan chiqib, umutqalar orasidagi teshik orqali o‘tib, orqa miya nerv tugunchasini gangliyani tashkil qiladi. Bu tutamlardan periferik nerv tolalari chiqib, umurtqa mushaklarini normal faoliyat ko‘rsatishga undab turadi.

Orqa miyaning ko‘ndalang kesimida uning tuzilshi yaqqol ko‘rinadi. Masalan, kesimda kulrang va oq moddalarning lotincha X harfiga o‘xshashligi va kesim markazdan markaz borligi ko‘rinib turadi. Oq miyaning do‘mboq joylari, orqa miyaning shohlari deb yuritiladi. Old tomondagi shohchalar kengroq va kaltaroq bo‘lib, ularni orqa miya old shohlari yonidagilarni esa, yon shohlari deb yuritiladi. Orqa shohlar tepasi alohida hujayralar va tolalardan iborat bo‘lib, jelatinli Roland moddasi bilan qoplangan. Orqa miya oq moddalari kulrang moddalarni o‘rab olgan bo‘lib, bir tutam miyelin tolalarni tashkil qiladi va tutamlarni ustunlar deb yuritiladi. Masalan, old shohlar oralig‘ida old ustun orqa shohlar oralig‘ida orqa ustun, old va orqa shohlar oralig‘ida yon ustunlar joylashgan. Ushbu ustunlar orqali, bosh miya bilan bog‘lab turuvchi yo‘llar o‘tadi. Bu yo‘llar markazdan yuqoriga va yuqoridan markazga intiluvchi ya’ni markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi yo‘llardir.

Markazga intiluvchi yo‘llar ort va yon ustunlar orqali o‘tib, tashqi sezgirlik impulslarini bosh miyaga yetkazib tursa, markazdan qochuvchi yo‘llar esa harakat impulslarini bosh miyadan orqa miyaga yetkazib turadi. Оrqa miyaning murakkab reflektorlik funksiyasini ikki qismga bo‘lish mumkin: kulrang modda funksiyasi va impulslarni o‘tkazib turish funksiyasi. Kulrang modda funksiyasi sezgir impulslarni orqa miya harakat retseptorlariga o‘tkazib turishdan iborat. Masalan, tashqi muhit avvalo teri ostida joylashgan sezgir retseptorlar va sezgi nervlar orqali umurtqa bo‘g‘imiga yetkaziladi. Sezgi impulslar kelishi bilanoq, harakat impulslari paydo bo‘ladi, harakaat impulslari esa harakat ildizlari va nervlari orqali mushaklar tomon yo‘naladi. O‘z navbatida mushaklar qisqarib ma’lum bir harakat paydo bo‘ladi. R е flektorlik jarayoning ikki qismi, orqa miyaning bo‘g‘imlari va muskullaridan kelayotgan sezgi impulslarni bosh miyaga afferent yo‘llar bilan o‘tkazib, turishdagi faoliyatiga bog‘liqdir. М asalan, bosh miya bo‘lmalari badanni tashqi ta’sirlardagi holatida hakidagi signalni qabul qiladi. O‘z navbatida miya po‘stlog‘i harakat retseptorlari va mushaklarga efferent yo‘llar orqali javob tariqasida impulslar yuborib kerakli va zarur harakatlar bolishini sozlab, turadi. Kulrang modda bo‘ylab orqa miyaning bir necha muhim vegetativ markazlari joylashgan masalan, yuqoriga bo‘yin segmentlarida ko‘krak va qorin

bo‘shlig‘i o‘rasidagi diafragma faoliyatini sozlab turuvchi markaz joylashgan. Sakkizinchi segmentda esa, ko‘z qorachig‘ini kengaytiruvchi markaz joylashgan, pastki bo‘limda qovoq va to‘g‘ri ichak faoliyatini sozlab turuvchi vegetativ markazlar joylashgan. Orqa miya patologiyasi . Orqa miya shikaslansa har turli buzilishlar kuzatiladi. Masalan, old shohlar harakat hujayralari shikastlanganda lanj, bo‘shashgan holatagi falajlik ya’ni, mushaklar motorsiz, paylarda reflekslarni yo‘qolishi natijasida mushaklarning o‘z qobiliyatini butunlay yo‘qotishi kuzatiladi. Ko‘pgina bunday kasallik bolalarlardagi poliomiyelit kasalligi deb, yuritiladi. Harakat yo‘lari shikaslanganda, esa spastik falajlik kuzatiladi. Bunday falajlik xuddi markaziy falajlik kabi mushaklar va paylar quvvati hamda qobiliyati buzilganligi bilan xarakterlanadi. Bo‘yin atrofidagi vegetativ markazlaring shikaslanishi, diafragma falajligiga sababchi bo‘lishi mumkin. Bel dumg‘aza zonasida vegetativ markazlar shikastlansa, qovuq to‘g‘ri ichak faoliyatining buzilishiga sababchi bo‘ladi. Bunday holatlarda siydik ushay olmaslik yoki siydikni kech kelishi kabi holatlar kuzatiladi.

Embriogenez patologiyasi Оna qornida normal rivojlanayotgan homila har xil zararli ta’sirlarga uchrashi mumkin. Bu esa homila rivoji anomal tarzda o‘tishi, hattoki tug‘ilganda mayib, majruh ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Xuddi shu davrda homila asab sistemasi shakllana boshlagan bo‘ladi va har qanday zararli ta’sirlar uning jismoniy va aqliy qiyofasiga ziyon yetkazadi. Bolalardagi anomal holatlar ya’ni jismonan zaiflik, aqli zaiflik, nutqi rivojlanmaganligi – asosan tug‘ilguniga qadar zararli ta’sirlar va tug‘ilayotgandagi jarohatlanish oqibatidir. Demak, homiladorlik davrida ham har bir ayol o‘z sog‘ligiga e’tibor bergandagina sog‘lom farzand tug‘iladi. Anomal rivojlanishning asosiy sabablari – ilgari har qanday anomal holdagi bolalarni nasliylik deb ham hisoblashgan. Nasliylik qonuniyatlari xaqida chuqur bilim bo‘lmaganligi sababli hatto sil, sifilis, har turli ruhiy xastaliklar, alkogolizm va xakozolar nasldan naslga o‘tayotgan dard, ya’ni patologik davr deb baholashgan. Ba’zi mualliflar kar-soqovlik, aqli zaiflik kabi xastaliklar patologik nasliylik oqibati deb ham yanglish fikrlar bildirishgan. Chunki nasliylikka bog‘liq bo‘lgan kasalliklarni amaliy tekshirish usullari yo‘q edi. Psixiatriya klinikada esa naslning buzilishi yoki degeneratsiya degan nazariya ham bor edi. Bu nazariyaga ko‘ra har qanday normal yashab kelayotgan oila yoki avlod ma’lum bir muddatdan so‘ng buzila boshlaydi, Bunday aynishning belgisi – oilada nog‘iron, nimjon, epileptik, aqli zaif bolalarning tug‘ilishi emish. Albatta, hozirgi zamon ilm fan taraqqiyoti bunday nazariyaga barham berdi. Hozirgi kunda nasliylik bilan bog‘liq bo‘lgan har turdagi xastaliklar juda chuqur o‘rganilar va tahlil qilinadi. Zaxm, sil, xronik alkogolizm va shunga o‘xshash xastliklar nasliy deb hisoblanmaydi. Zaxm va shunga o‘xshash kasalliklar bilan og‘rigan, lekin o‘z vaqtida davolangan ota- onalardan tug‘ilgan bolalarda zaxm alomati bo‘lmasligi mumkin. Bunday bolalar

qoni tarkibida Zaxm paydo qiluvchi spiroxet mikroblari aniqlanmaydi. Alkogolik ota-onalarning bolalari hech qachon, albatta, alkogolik bo‘lib qolmaydi. Lekin, ba’zi hollarda bunday bolalarda nimjonlik, biroz ruhiy sustlashuv aqli zaiflik alomatlari bo‘lishi mumkin. Bu alomatlar nasliylik alomati emas, balki ota- onalardagi zararli ta’sirlar natijasida homila rivojini bir muncha zaif va noqulay sharoitda kechganligi oqibatidir. Har bir ota-ona o‘z xastaliklari yoki illatlarini homilaga juda erta yuqtirishlarini va bu holat tug‘ilayotgan gudak sog‘ligiga albatta ta’sir etishini yodda tutishlari lozim. Homilador ayollarning oziq-ovqat yoki har turli zararli gazlar bilan zararlanishi, lat yeyishi, ochlikda yurishi, homiladan qutilishi uchun qilgan keskin harakatlari (abort) homila bosh miyasining shikastlanishiga sabab bo‘ladi. Tashqi muhitning ta’siri tufayli turli xil anomal rivoj topgan asab sistemasi o‘rganish va tahlil kilish bilan birga, nasliylikga bog‘liq bo‘lgan ba’zi bir ichki omillar (endokrin)ni ham chuqurroq o‘rganish lozim. Bu xususida nasliylik xaqida ta’limotlarda nasliylik alomatlarini o‘zida saqlab, avloddan avlodga o‘tkazuvchi nuklein kislotalarining ahamiyatiga katta e’tibor berilmoqda. (RNK, DNK – omillar). Modda almashuvining nasliyligini har tamonlama o‘rganish va tahlil qilish ham katta ahamiyatga ega bo‘lagn fan sohasi bo‘lib qolmokda. Bu sohada olingan ma’lumotlar asab sistemasi patologiyasi xususiyatlarini ilmiy asosda o‘rganish imkoniyatlarini yaratdi. О limlardan D.S.Futev, B.N.Kolosovskiy va ularning izdoshlari chaqaloqlar va yosh bolalar asab sistemalari patologiyasi ustida ko‘p ilmiy izlanishlar olib bordilar. Yosh bolalarda matorika, nutq va psixik buzilishlarga sabab bo‘ladigan omillar qatoriga ona va homilaning qon tarkibi to‘g‘ri kelmasligi (rezus-faktori) toksoplazmoz va yadroviy sariklikni kiritish mumkin.

L.Persianova ma’lumotlariga ko‘ra, Ona va homila qonidagi kislota va ishkor muvozanati buzilganda ham homila rivojida atsidoz, kislorod tanqisligi holatlari paydo bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda, bolaning tug‘ilishi jarayonida jarohatlanish, keyinchalik har turli miya kasalliklari va normal ovqatlana olmaslik holatlari paydo bo‘ladi. Hozirgi kunda turli xildagi antibiotiklar, sifatli dori- darmonlar bilan miya kasalliklarini davolash imkoniyatlari yaratilgan. Albatta, bu borada xalqimizning madaniy salohiyati o‘sib borayotganligi asosiy omildir. Shunga qaramay, bunday anomal holatlarni bartaraf kilish uchun kasallikni paydo bo‘lish sabablari, profilaktika (oldini olish) ishlarini bilish zarur. Masalan, embriogenez jarayonida zararli ta’sirlar tufayli anomal rivojlanishning mayib- majruhlikning shaklini ko‘raylik. Mayib bo‘lib tug‘ilishi sabablari har turli. Bir tomondan, homilaga zararli ta’sirlar (infeksiyalar, intoksikatsiya, jarohatlar) bo‘lsa, ikkinchi tomondan ana shu zararli ta’sirlar ona organizmining qaysidir sistemasini kundan kun susayib, nasliylik omilini paydo qilishi mumkin. Natijada ikki ko‘li yo‘q yoki oyoqlari yo‘q, bir oyog‘i yoki bir oyog‘i kalta, qo‘shaloq bo‘lib (siam egizaklari) tug‘ilish hollari uchrab turadi. Ba’zi hollarda bir tanada ikki boshli to‘rt oyoqli ammo qo‘shaloq egizaklarning birisi juda nozik bo‘lib tug‘ilishi ham klinikada kuzatilgan.

Adabiyotlar: 1. Po‘latxo‘jayeva M.R. Defektologiyaning klinik asoslari. O‘quv qo‘llanma. T., TDPU - 2013. 2. Alimov X.A., Manasipova I.X. Nekotoriye voprosi organizatsii i razvitiya psixiatricheskoy pomoshi v Uzbekistane. Trudi Tashkentskoy psixiatricheskoy bolnitsi. NII tom. T:, 1996. 2/Agranovskiy M.L. Obshaya meditsinskaya psixologiya i psixopatologiya. Andijan. «Andijon», 2004 – 215. 3.Sodiqova Q, Aripova S.X, Shaxmurova G.A . Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. T., “Yangi asr avlodi” - 2009. 4.McGill-Franzen A., Allington R.L. (Eds.) Handbook of Reading Disability Research. Routledge, 2011. — 522 p. 5.David Ronald. Clinical Pediatric Neurology.Third edition. Demos Medical Publishing, 2009 - 640 p. 6.Armstrong D., Halliday W., Hawkings C., Takashima S. Pediatric Neuropathology: A Text-Atlas. Springer Japan, 2007. — 426

O'xshashlar

Nevropatologiya va psixiatriyaning rivojlanish tarixi

Tomirli parda kasalliklari (orqa uvеitlar)

Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati nerv tizimining kasalliklari

Ichki sekretsiya bezlari

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish