Ichki sekretsiya bezlari - Tibbiyot - Referatlar

Ichki sekretsiya bezlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Ichki sekretsiya bezlari Reja: 1. Nerv sistemasi. 2. Bosh miya 3. Periferik nerv sistemasi

Tayanch so’zlar: endokrin, gormon, neyrogumoral, bronxogen, neyrogen, xromofin, follikula, timus, neyrogepo fyz voz opressin oksituin gipofuz epifuz mezoderma ektodyorma lingergans moyak tuxumdon. Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo’lib ximiyaviy aktiv moddalar ishlab chiqariladi. Bu modda gormon deyiladi. Garmon bezning to’qimasidan qon va limfaga qo’yiladi, hamda butun organizmga tarqalib nerv sistemasi va barcha to’qima organlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Yuksak darajada rivojlangan hayvonlar va odam organizmining faoliyati neyro-gumoral yul bilan boshqariladi. Odam organizmida uch xil bez bo’ladi. Tashqi sekretsiya bezlari. Bularga teridagi ter, yog’, sut, so’lak, hamda oshqozon va ichaklarning shilliq qavatidagi shira ajratuvchi bezlar kiradi. Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo’lib, ularda ishlab chikarilgan orgakizmning ichki muhitga, ya’ni qon va limfaga quyiladi. Ichki sekretsiya bezlariga giporiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayirsimon, buyrak usti bezlari kiradi. 3. Aralash bezlar. Bularning to’qimasi ikki qismdan iborat bir qismidan ishlab chiqilgan maxsulot tashqi muhitga chiqariladi, ikkinchi qismdan ishlab chiqarilgan garmon qon.va limfaga quyiladi. Garmonlar organlarninng funktsiyasiga o’sish va rivojlanishiga ta’sir etadi. Barcha ichki sekretsiya juda ko’p vegetativ nerv sistemasining tolalari bilan ta’minlangan. Bezlar funktsiyasining nerv sistemasi boshqaradi. Bezlar ishlab chiqarilgan garmonlar nerv uchlari va markazlariga ta’sir etadi. Ichki sekretsiya bezlarning kelib chiqishiga ko’ra broxiogen neyrogen, xromofin bezlari bo’linadi.

Bronxogen bezlar embrion rivojlanishda bosh ichakning jabra qoldiqlaridan rivojdanadi. Bularga qalqonsimon bez qalqon oldi va ayrisimon bez gipofizning oldingi bo’lagr! kiradi. Xromofin bezlar vegetativ nerv sistemasidan hosil bo’ladi. Bularga buyrak usti va tugui oldi (paragengliy) bezlar kiradi. Neyrogen bezlar oraliq miyaning devoridan hosil bo’ladi. Bularga gipofizning orqa qismi epifiz bezlari kiradi. Kalqonsimon bez yumshoq toq organ bo’lib 25-30 g. U o’ng va chap bo’laklardan iborat. Bu bez trfiya bilan xiqildoqni old va yon tomonlardan o’rab turadi. Bolalarda bu bez kattalarga nisbatan yuqoriroqda joylashgan. Qalqonsimon bez mayda bo’laklardan tashkil topgan bo’lib, har bir bo’lagi mikroskopik pufakchalardan foldikulalardan tuzilgan. Qalqon oldi bezlari. Ichki sekrentsiya bezlarining eng kichigi bo’lib, vazni 0,5g. Qalqonsimon bezning o’ng va chap bo’laklarining orqa tomonidan bir juftdan joylashadi. Bu bezlar paratireoidin garmon ishlab chiqaradi. Bu garmon suyak va tishlarning o’sishiga ta’sir qiladi va organizmda kaltsiy almashinuviga yordam beradi. Ayrisimon bez to’shning orqasida perikard va yirik tomirdan yuqorida joylashgan bo’lib, o’ng va chap bo’laklardan tuzilgan yumshoq biriktiruvchi to’qima bilan o’ralgan. Yangi tug’ilgan bolada bezning vazni 13g, 5 yoshda 23 g, 11-15 yoshda 37,5 gg 16-20 yoshda 25,5. g, 36-45 yoshda 16 g, 46-55 yoshda 12 g bo’ladi. Ayrisimon bez mag’iz va po’stloq qavatlardan tuzilgan. Po’stloq qavatida limfotsitlar ko’p. Ayrisimon bez bolaning balog’at yoshigacha morfologik funktsional jixatdan rivojlanib borib, baloratga etgandan so’ng asta-sekin qayta rivojlaiadi, ya’ni vazni. kamayib funktsiyasi asta sekin yo’qolib boradi.

Gipofiz bezi miya asosida turk egarida joylashgan bo’lib vazni 0.5-0.7 g. Bu bez toq bo’lib orqa oraliq va oldingi bo’laklarga bo’linadi. Orqa bo’lagi yoki neyrogipofizdan vozopressin garmoni ishlab chiqiladi u silliq t;rlali muskulni (bachadon) qisqartiradi. Oksitotsin qon bosimini ko’taradi, siydik ajralishini kamaytiradi. Oldingi bo’lagidan yoki adinagipofizdan bir necha xil garmon ishlab chiqiladi. O’sish garmoni, sut ajralishiga ta’sir etuvchi, jinsiy bezlarning rivojlanishiga ta’sir 3tuvchi. Ayrim garmonlar qalqonsimon, qalqon oldi, buyrak usti bezlari sekretsiyasini ham kuchaytiradi. Gipofiz garyonlari organizimda oqsillar, yog’lar uglevodlar almashinuvini boshqaradi. O’rta bo’lagidan ishlab chiqilgan garmon teridapiggent hosil bo’lishini boshqaradi. Epifiz, ya’ni g’urrasimon bez kichik toq organ bo’lib, vazni 0.2g keladi. U to’rt tepalikning ustida joylashgan. Bu bez kichik yoshdagi bolalarda yaxshi rivojlangan bo’ladi. 7 yoshdan boshlab, uning hujayralari biriktiruvchi to’qima bilan almashina boshlaydi. Epifizning garmoni aniqlanmagan. U jinsiy bezlarning rivojlanishini tormozlasa kerak. Buyrak usti bezlari sarg’ish rangli bir juft yassi organ bo’lib, vazni 7-10 g, uzunligi 5 sm keladi. U buyrakning yuqorisida joylashgan. Ularni buyrak fastsiyasi o’rab turadi. Buyrak usti bezlari po’stlok; va magiz qavatlardan tuzilgan. Po’stloq qavati embrion rivojlanishida mezodermadan, mag’iz qavati ektodermadan hosil bo’ladi. Po’stloq qavat 10-12 yoshda to’liq shakllanadi. Po’stloq qavat ishlab chiqargan garmon kortikosteron deyiladi (suv va tuz almashinuvini idora etadi). Yurak bo’lmalarida ikki qavat muskullar tafovut qilinadi: yuza qavati-tsirqo’lyar qavat ikkala bo’lma uchun umumiy qavat hisobXanadi, chuqur qavati-uzunasiga ketgan qavat har bir bo’lma uchun alohida bo’ladi. Qorinchalarda uch qavat: yuza qavat, uzunasiga ketgan ichki qavat (ular ikkala. Qorincha uchun umumiy qavatlar hisoblanadi) va tsirqo’lyar o’rta qavat (har bir qorincha alohida bo’ladi) tafovut qilinadi.

NERV SISTEMASI. Tayanch so’zlar: neyron, impuls, dendrit, akson, Qonus, segmenti, psevdounipolyar shakldagi sezuvchi nerv hujayralaridir yoki orqa miya tugunidir, periferik, qo’lrang va oq modda, mielin pardasi, sinaps, mediator, ko’prikcha,markaziy kanal, multipolyar harakatlan-tiruvchi hujayra, vegetativ, simpatik, parasimpatik nerv, kiritma neyronlari, funktsional, tashqi, tur va tomirli parda, chigal, o’rgimchak uyasimon pardaning orasida subdural kamgak joylashgan, subaraxnoidal kamgak unda suyuqlik mavjud; aralash nerv, lateral, medial, tutami, surgichsimon o’siq, noksimon g usqo’l, chanoq va dumba sohasi, gumbaz, stvoli, piramida, surgichsimon tana, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, miya oyoqchalari, Varoley ko’prigi, rombsimon chuqurcha, olivalar, retiqo’lyar formatsiya., dorsal, yarim sharlar, silviy suv yo’li, qopqog’i, g’ilofi, qora va qizil yadro va retiqo’lyar formatsiya yadrolari, ko’ruv do’mbog’i, do’mboq, osti va ustki sohasi, gipotalamus, qadoqsimon tana, plashch, efferent, sekreter tolalar, afferent, somatik, effektor, posttanglionar. Nerv sistemasi barcha organlarning va sistemalarning faoliyatini boshqaradi va organizmning tashqi muhit bilan o’zaro ta’sirini yuzaga chiqaradi. Nerv sistemasining asosiy funktsional birligi nerv hujayrasi (neyron)dir. Nerv hujayralari nerv qo’zgalishi-nerv impulsini o’tkazadi. Nerv qo’zgalishi dendritdan nerv hujayrasining tanasiga o’tadi. Akson orqali esa navbatdagi neyronga yoki ishlovchi organga o’tkaziladi. Bunda organizm bir nechta neyron bilan ta’sirotini sezadi va unga javob qaytaradi. Orqa miya nervlari: orqa miyadan 31 juft nerz chiqadi. Har bir orqa miyadan orqadagi yldizli-sezuvchi va olding.i harakatlantiruvchi ildizlaridai chiqadigan nerv qo’shilib aralash nervini hosil qiladm. Bu nervlar umurtqaaro teshikdan chiqib oldingi va orqadagi tarmoqlarga bo’linadi, va aralash nerv tarmoqlari hisoblanadi. Harakatlantiruvchi va sezuvchi tolalardan tashqari qo’shuvchi tarmoqlar va parda tarmog’i chiqali. Qo’shuvchi tarmoqlar orqa miyadan sezuvchi

tolalar ichida simpatik nerv tolasi miya stvolkga o’tsa, boshqasidan chegara simpatik stvoldan orqa miya nervlariga simpatik tolalar o’tadi. Orqa miya nervlarining oldingi tarmoqlari ikkita chigal: bo’yin va elka chigallarini hosil qiladi. Bel, dumg’aza va dum nervlarining oldingi tarmoqlaridan ham ikkita chigal: bel va dumg’aza chigallari vujudga keladi. Bo’yin chigali. Bo’yin bo’limi dastlabki to’rtta orqa miya nervining oldingi tarmoqlaridan hosil bo’ladi. Bo’yin chigalining sezuvchi nervlari to’sh-o’mrov- so’rgichsimon o’siq muskullarining uzunasi bo’yicha o’rtasida elpig’ich shaklida yoyilib ketadi: ularga ensaning kichik nervi, quloqning katta nervi, bo’yinning ko’ndalang nervi, diafragma nervi aralash nervlaridan iborat. Bo’yin chigalining harakatlantiruvchi nervlari bo’yinning chuqur muskullariga va til osti suyagidan pastroqdagi yuza muskullariga boradi. Elka chigali ko’krak orqa miya nervlarining oldingi tarmoqlaridan vujudga kelib, qo’ltiq bo’shlig’iga kiradi. Elka chigalining yuqori bo’limidan bir qancha kalta nervlar chiqadi. Bular orqaning yuza muskullarini, elka kamarining ko’pchilik muskullarini va kurakning qo’l tegishli muskullarini innervatsiya qiladi. Elka chigalining asosiy qicmi qo’ltiq, chuqurchasida qo’ltiq arteriyasining yonida shu arteriyatsi uch tomondan o’rab turadi. Elka chigalining asosiy qismi uchta tutamga; medial, lateral va orqadagi tutamlarga bo’linadi. Medial tutamdan quyidagi nervlar chiqadi: elka terisining medial, tirsak nervi va o’rta nervi chiqadi. Elka chigalining lateral tutamidan, o’rta nervining lateral ildizidan tashqari, muskul-teri nervi ham chiqadi. Bu nerv elkada elkaning ikki boshli muskul bilan elka yusqo’li orasida yotadi, bilak terisining lateral nervi shaklida bilakka chiqadi. Orqadagi tutamda ikkita nerv-bilak va ko’ltik nervlari boshlanadi. BOSH MIYA Bosh miya kalla suyagining ichida joylashgan. Uning tepa va yon yuzalari gumbaz shakliga pastki yuzasi (tubi) yassi, xatto o’rtasi biroz botiqdir. Bosh miyada uch qutb: peshona, ensa, chakka qutblar tafovut qilinadi. Voyaga etgan

odam bosh miyasining vazni o’rtacha erkaklarda 1375 g, ayollarda 1245 g tashkil qiladi. Bosh miya ikkita asosiy bo’tshmdan: miya stvoli va ka.tta yar sharlardan iborat Orqa miyaning davomi uzunchoq miyadan iborat, uning pastki yuzasida piramidalar qo’rinadi. O’zunchoq miyaning yo’g’on tortgan yuqori uchi ko’prikka chegaradosh. Uzunchoq miya bilan ko’prik ustida miya yarim sharlari joylashadi. O’rta miyaning bir qismi bo’lgan miya oyoqchalari ko’prikdan oldingi tomonda. bo’ladi. Oraliq, miya qismlari: so’rg’ichsimon. tanalar, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, ko’ruv nervlarining kesishmasi miya oyoqchalaridan oldinda yotadi. Uzunchoq miya-bosh miya bilan orqa miya o’rtasida ensa suyagining ichida joylashgan. Uning pastki uchi katta ensa teshigida chegarasi orqa miya-bilan qo’shiladi, ustki uchi oldi qismidan Varoley ko’prigini orqa qirg’ogiga tegib turadi. Orqa va tepa tomondan uzunchoq miyani rombsimon chuqur o’rtasida.joylashadi Uzunligi 25 mm tuzilishi bo’yicha orqa miyani eslatadi. Uni ham o’rtasidagi chuqur-yorig’i orqa tomonidan o’rta egati bilan o’rtasidan teng ikki pallaga, bo’linadi. Ularda ham yon egat va orqa egatlari va tuzilmalari mavjud. Oldingi o’rta miya yoriki ikki tomonidan bo’rtib ko’rinadigan uzunasiga ketgan tizimchalari piramidalari bor. Ortqi miya ikki qismdan: oldingi tomonda-Varoley ko’prigi; orqa tomonda- miyachadan iborat. Ko’prik-uzunchoq miyaning davomidir. Ko’prikning ventral yuzasi qabariq bo’lib, ko’ndalang egatlar bilan pastda uzunchok miyadan ro’y-rost chegaralangan. Ko’prik dorsal yuzasi miya 4 qorinchasining tubiga kiradi va rombsimon chuqurchaning yuqori yarmini tashkil etadi. Uzunchoq miya kabi ko’prik ham oq modda bilan qo’lrang moddadan iborat. Ko’prikning oq moddasy ko’tariluvchi va tushuvchi, o’tkazuvchi yo’llardan hosil bo’ladi. 5-8-juft bosh miya nervlarining yadrolari va ko’prikning xususiy ko’prik soxalarioshadi. Miyacha odamda ortqi miyaning eng katta bo’lagi miyaning yo’g’on tortgan yuqori uchi ko’prikka chegaradosh. Uzunchoq miya bilan ko’prik ustida miya yarim sharlari joylashadi. O’rta miyaning bir qismi bo’lgan miya oyoqchalari ko’prikdan oldingi tomonda. bo’ladi. Oraliq, miya qismlari: so’rg’ichsimon. tanalar, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, ko’ruv nervlarining kesishmasi miya oyoqchalaridan

oldinda yotadi. Uzunchoq miya-bosh miya bilan orqa miya o’rtasida ensa suyagining ichida joylashgan. Uning pastki uchi katta ensa teshigida chegarasi orqa miya-bilan qo’shiladi, ustki uchi oldi qismidan Varoley ko’prigini orqa qirg’ogiga tegib turadi. Orqa va tepa tomondan uzunchoq miyani rombsimon chuqur o’rtasida.joylashadi Uzunligi 25 mm tuzilishi bo’yicha orqa miyani eslatadi. Uni ham o’rtasidagi chuqur-yorig’i orqa tomonidan o’rta egati bilan o’rtasidan teng ikki pallaga, bo’linadi. Ularda ham yon egat va orqa egatlari va tuzilmalari mavjud. Oldingi o’rta miya yoriki ikki tomonidan bo’rtib ko’rinadigan uzunasiga ketgan tizimchalari piramidalari bor. Oraliq miya. Oxirgi miya bilan o’rta miya oralig’ida joylashgan ikki yon tomondagi katta yarim sharlarga qo’shilib ketgan. Uning tarkibiga ko’ruv do’mbog’i do’mboq osti sohasi, do’mboq usti sohasi kiradi. Oraliq miya bo’shlig’i 3-qorinchani tashkil etadi. Ko’ruv do’mbog’ini lateral yuzasi yarim sharlar bilan qo’shilib ketadi. Medial yuzasi do’mboq osti sohasi bo’lib davom etadi. Ko’ruv do’mbog’ini 3 ta asosiy yadrolari: lateral yadrolarda katta yarim sharlar po’stlogiga boradigan hamma sezuvchi yo’llar shu qismda almashadi, ya’ni oxirgi nyoytronga po’stloq usti sohasida ustki miya ortigiga uzatiladi. Do’mboq osti sohasida eshituv va nerv reflekslarni markazlari hisoblagan yadrolar yotadi. Gipotalamus po’stloq osti sohasida joylashgan. Qo’lrang do’mboqda modda almashinuvi va, issiqlik almashinuvini boshqaradigan markazlar bor. So’rg’ichsimon tanalarda po’stloq ostidagi xidlov markazlari joylashgan. Oraliq miya po’stloq ostidagi oliy vegetativ markaz bo’lib, u modda almashinuvini va barcha ichki organlar faoliyatini boshqaradi. Uchinchi qorincha oraliq miya bo’shlig’i bo’lyb, toq bo’shliq hisoblanadi. Oxirgi miya. O’ng va chap yarim sharlarning O’rtasida tirqishi ichkarisida oq modda plastinkali qadaqsimon tana yotadi. Qadoqsimon tanani tubida gumbaz bor. Gumbaz ustunlari va oyoqchalarini hosil qiladi. Qadoqsimon tana bilan oldingi qismi bilan gumbaz o’rtasida miya to’qimasining yupqa vertikal plastinkasi bor, unga tiniq to’sik, deyiladi. Katta miya yarim sharlari qo’lrang modda bilan oq

moddadan iborat. Katta miya yarim sharlarida qo’lrang modda ham tashqarida, xam ichkarida yotadi. PERIFERIK NERV SISTEMASI Markaziy nerv sistemasidagi nerv xujayralarining asosan o’siqlari periferik nerv sistemasining tarkibiga kiradi. Bundan tashqari orqa miya va bosh miya nervlarining sezuvchi tutunlari, vegetativ nerv sistemasining tutunlari va ulardagi xujayralarning o’siqlari xam periferik nerv sistemasiga qo’shiladi. Bosh miya nervlari 12 juftdir. Bosh miya stvolidagi nerv xujayralarining efferelt— harakatlantiruvchi va sekretor tolalari bosh miya stvolida to’planib, bosh miya nervlarining yadrolarini hosil qilady. Bosh miya nervlarida afferent (sezuvchi) tolalar xam bor. Bular markaziy nerv sistemasidan tashqaridagi sezuvchi tugunlarning nerv xujayralari o’siqlardan iborat. Funktsional ta’rifi jixatidan ular xarakatlantiruvchi (4, b, 9, 12 juftlar), sezuvchi (1, 2, 8 juftlar) va aralash 3, 5, 7, 9 va 10 juftlar nervlarga bo’linadi. Bosh miya nervlarining 4-juftdan boshqa :hammasi miya asosidan chiqadi. Somatik nerv sistemasininng markazlari orqa miyaning barcha segmentlarida va bosh miya stvolining oraliq miyadan boshqa hamma bo’limlarida joylashgan. Vegetativ nerv sistemasining markazlari esa markaziy nerv sistemasining ayrim bo’limlarida: bosh miya stvolida, orqa miyaning bel ko’krak va dumg’aza bo’limlarida joylashgan. Nerv sistemasi vegetativ qismi ikki bo’limdan simpatik va parasimpatikdan iborat. Vegetativ nerv sistemasi simpatik bo’limning markazlari orqa miya bel ko’krak bo’limining yon shoxlarida, 1- ko’krak, 3-bel segmentlarida bo’ladi. Chegara simpatik stvol nervlar simpatik tugunlar va nerv chigallari bilan birgalikda. nerv sistemasi simpatik bo’limining periferik qismini tashkil etadi. chegara simpatik stvol tugunlaridan va tugunlararo boglardan iborat. Ular juft stvol bo’lib, uning zanjirlari umurtqalar tanalarining yon yuzalarida yotadi. Stvol kalla asosidan dumg’azagacha davom etadi. .

Tayanch so’zlar: retseptor, tuyg’u, taktil, epidermis, asl teri, mutuz, tarnovsimott va ko’gntqorinsimoi so’rg’ichlari, ta’m bilish piyozchasi, chig’anoq, quloq suprasi, eshituv yo’li, yog’ va oltingugurt bezlari, nog’ora parda, fibroz to’qima, shilliq, parda, evstaxiy nayi, eshituv suyakchalari: bolgacha, sandon va uzangi; suyak labirinti: daxliz, chig’anoq, yarim doira kanallaridir; gorizontal, sagital va frontal kanalchalar; parda labirinti tiniq suyuqlik-perilimfadan iborat, endolimfa suyuqligi, korti organi, otolit apparati, kapsula, yadro, muruz parda, oqsilli-sklera parda, tomirli pardada- pigmenti ko’p, albinoslarda o’rta parda pigmentsiz, qorachiqni toraytiruvchi va kengaytiruvchi muskullar,fotoretseptor, ko’r dog’, sariq dog’, tayoqcha va kolbochkalar, biopolyar nerv hujayralari, ganglioz hujayralari, multipolyar neyronlardir; gavxar va shishasimon tana, kon’yunktiva, meybom bezi, alveolyar bezi, gumbaz. Odam va hayvonlarda tashqi va ichki muhitning turli o’zgarishlarini payqaydigan xilma-xil retseptorlar yoki sezuvchi organlar mavjud. Bu organlar: tuyg’u, ko’rish, eshitish, ta’m va hid bilishlarga bo’linadi, Tuygu yoki teri badanni qoplab, mexanik shikastlanishdan, infektsiyalardan himoya qiladi. Gavda xaroratini bir xidda saqlashda, nafas olishda, mod.alaralmashinuvida, suv balansini saqlashda va chiqindi moda,alarni chiqarishda qatnashadi, Teri ikki qavatdan epidermis va asl teridan iborat. Epidermis-ko’p qavatli yassi epiteliydan, uning ostida asli teri ikki ^avatdan so’rgichli va tur qavatidan iborat. So’rgichli qavatda, so’rrichlar bo’lib, qon tomirlari va nerv tolalariga boydir. Terini ostida zichlashmagan qo’shuvchi to’qima qavatida yog’ qavati bor. Terida ter, yog’ va sut bezlari bor. Terining" mug’o’z ortiqlariga soch va tirnoqlar kiradi. Soch (jun) o’zak bilan ildizidan iborat. Soch ildizi piyozchasidan va soch xaltachasidan iborat. Xaltachaning ichki yuzasi epiteliy to’qimasidan tashqi qavati qo’shuvchi to’qimadan tuzilgan. Ta’m bilish organi shilliq pardasida tarnovsimon, qo’ziqorinsimon so’rg’ichlarida yotuvchi ta’m bilish piyozlaridan iborat.

O’rta qulok. Nog’ora bo’shlig’i. Evstaxiy nayi va chakka suyagining surgichsimon o’siq kataklaridan iborat. Nog’ora bo’shlig’i kichkina 1 sm kub chamasi hajmli kamgak bo’lib, chakka suyagida joylashgan, lateral tomonda tashqi eshituv yo’liga chegaradosh va undan nogora parda bilan ajralgan. Nog’ora bo’shlig’i ichkaridan shilliq parda bilan qoplangan va havo bilan to’lgan: bu bo’shliqda eshituv suyakchalari, muskullar, tomirlar va nervlar yotadi. Nog’ora bo’shlig’ida oltita devor: yuqori va pastki, oldingi va orqadagi lateral va medial devorlar ajratishadi. Ular quloq bo’shlig’ida eshituv suyakchalari yotadi, ular uchta: bolg’acha, sandon va uzangidan iborat. Bolgacha dastasi nog’ora pardasiga yopishgan, boshchasi esa sandon asosi bilan birlashib, bo’g’im hosil qilgan, sandon o’siqlardan biri uzangi bopgchasi bilan bo’g’im tuzib birlashgan. Uzangi asosi oval darchanga suqilgan bo’lib, shu tariqa ichki quloqqa tegib turadi. Eshituv suyakchalarining funktsiyasi-tovush tebranishlarini (nog’ora pardasining tebranishlarini) tashqi quloqdan ichki kuloqqa o’tkazishdir. Chig’anoq suyak labirintning oldingi qismi bo’lib, 2-2,5 marta buralib berk holda tugaydigan kanaldan iborat. Yarim doira kanallar uchta: gorizontal, sashtal va frontal kanallardan iborat. Har bir kanal oyoqchalaridan bittasi dahliz bilan chegaradosh qismida kengayib, ampula hosil qiladi. Frontal va sagital kanallarining oddiy (ampulasiz) uchlari dahlizga umumiy teshik bilan ochiladi, shuning uchun dahliz tomonda b ta emas, balki 5 ta teshik bor. Parda labirint suyak labirintining ichida joylashgan. Larda. labirintining uchta qismidan o’rta qism, chiganoq Kanali va yarim doira kanallari bor. Suyak labirint (ichki yuzasi) bilan parda labirint (tashqi yuzasi) o’rtasida tiniq suyuqlik- perilimfa bilan to’la yoriq bor. Perilimfatik kamgak bosh. miyaning subaraxnoidal kamgagiga tutashadi. Parda labirint bo’shliklar bilan kanallarning endolimfa suyuqligi bilan to’lgan berk sistemasidir. Parda labirintning suyak dahlizida joylashgan o’rta qismi ikkita bo’shliqdan: xaltacha va bachadonchadan iborat, bu bo’shliqlar kanal orqali o’zaro birlashadi.

Ko’ruv organi ikki qismdan: periferik va markaziy qismlardan iborat. Ko’z kosasida joylashgan ko’ruv organining periferik qismiga ko’z soqqasi, ko’ruv nervi va ko’z soqqasining yordamchi apparatlari (muskullar fastsiyalar, ko’z qovoqlari, ko’z yosh apparati, tomirlar va nervlar)-kiradi. Ko’z soqqasi sharga o’xshaydi, qabariqdir. Ko’z soqqasining oldingi va orqadagi qutblari Ko’z soqqasi kapsula bilan yadrodan iborat. Ko’z soqqasining yasida uchta parda: tashqi, o’rta va ichki pardalar bor. Tashqi pardada-oldingi tiniq bo’lim-muguz parda (shox parda) va orqadagi tiniqmas bo’lim-oqsil(sklyora) tasrovut qilinadi. Rangdor parda (kamalak parda) tomirli pardaning oldingi bo’limi bo’lib, disk shaklida: markazidagi teshik qorachik deb ataladi. Rangdor parda bag’rida ikkita musko’l: qorachiqni toraitiruvchi muskul bor. Qorachiqiy toraytiruvchi Muskul tolalari qorachiq chekkasi atrofida tsirqo’lyar (aylanma) qavat hosil qiladi, qorachiqni kengaytiruvchi muskul tolalari esa rangdor pardadagi teshikdan radiuslar bo’ylab uzuiasiga joylashadi. Ichki parda (to’r parda) funktsional jixatdan eng muhimi bo’lib, taraqqiy etish jixatdan ko’ruv nervi bilan bir butun hisoblanadi. To’r parda yorug’likka sezgir bo’lib, tomirli pardaning hamma bo’limlarini qoplaydi. Yorug’lik ta’sirotlarini sezadigan nerv elementlari to’r pardaning faqat orqadagi bo’limida, asli tomirli pardaga yondosh qismida bo’ladi. To’r pardaning shu bo’limi ko’ruv qismi deb ataladi. Kipriksimon tana va rangdor pardani qoplaydigan to’r pardada fotoretseptorlar yo’q. To’r pardaning ko’ruv qismida funktsional jixatdan ikki bo’lim bor: birinchisi,-ko’ruv nervining chiqqan joyi ko’r dog’ deb ataladi (unda yorug’likka sezgir nerv elementlari yo’q deyarli); eng yaxshi ko’rish nuktasi sariq dog’ deb ataladi (unda yorug’likka sezgir nerv elementlari ko’proq). Kuz soqqasining yordamchi apparatlari-Oldingi tomonda ko’z soqqasi teri burmalari-yuqori va pastki qovoqlar bilan, ko’z qovoqlarining pastki yuzasi yupqa teri bilan qoplangan. Ko’z qovoqlarining ichki yuzasi qo’shuvchi to’qima pardasi- kon’yunktiva bilan qoplangan. Ko’z qovoqlarining bakrida o’z konsistensiyasi bilan tog’ayni eslatuvchi qo’shuvchi to’qima plastinkalari-qovoq tog’aylari bor.

Bularning ichida esa Meybom bezlari bor. Bu bezlarning chiqarish yo’llari qovoqlarning bo’sh chekkasiga ochiladi va yog’li sekret chiqaradi. Ko’z qovoqlarning bo’sh chekkalarida kipriklar, yuqori qovoq bilan peshona terisining chegarasida esa qosh bor. Ko’z yosh apparati. Ko’z yosh anparatiga ko’z yosh bezi va chiqarish yo’llari sistemasi kiridi. Ko’z yosh bezi bir necha murakkab alveolyar-naysimon seroz bezlardan iborat. Ko’z yosh bezi suyuqligini (ko’z yoshi) ishlab chiqaradi, ko’z kbsasyning lateral-yuqori burchagida joylashadi; chiqarish yo’llari 10-12 ta bo’lib, yuqori gumbazining lateral bo’Gshmiga ochiladi. Ko’z yosh avvalo yuqorn konyunktival xaltaga tushadi, ko’z qovoqlari yumilgan paytda esa pastki konyunktival xaltaga o’tadi va, shu tariqa ko’z soqqasini yuvib turadi. Ko’z yoshi so’ngra ko’zning medial burchagidagi ko’z yoshi yo’lga tushadi. Ko’z yoshi chiqarish yo’llari yuqori va pastki qovoqlarida ko’zning medial sohasida nuqta shaklidagi teshiklardan boshlanadi. Har bir teshik tegishlicha yuqori va pastki ko’z yosh kanallariga olib kiradi. Bu kanalchalar tor (diametri 0,5mm), uzunligi 1 sm ga yaqin; Ular ko’z yoshini yosh haltasiga o’tkazadi, yosh haltasining pastki uchi ko’z yoshi--burun kanaliga o’tadi, bu kapal esa burunning paetki yo’liga ochiladi. Ko’z sokkasining muskullari. Ko’z soqqasini oltita muskul: ko’zning yuqori va pastki, lateral va medial to’g’ri muskullari, yuqori va pastki qiyshiq muskullar harakatlantiradi.

O'xshashlar

Ichki sekretsiya bezlari

Hazm tizimi so'lak bezlari

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Ayiruv a’zolari tizimi

Ichki muhit suyuqliklari