Ichki sekretsiya bezlari - Tibbiyot - Referatlar

Ichki sekretsiya bezlari

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1381.4501953125 KB

Ko'chirib olish

Ichki sekretsiya bezlari Reja: 1. Gormonlar va gormonal regulyatsiya haqida tushuncha. Gormonlar va ularning fiziologik ta’siri. 2. Gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez va qalqonsimon bez oldi bezlari, ayrisimon bez. 3. Buyrak usti bezlari. Me’da osti bezining endokrin qismi; jinsiy bezlar.

Gormonlar va gormonal regulyatsiya haqida tushuncha. Gormonlar va ularning fiziologik ta’siri. Yuksak hayvonlarda va odamda organizmning turli qismlari faoliyatining mutanosibligi nerv va endokrin sistemalar tomonidan boshqariladi. Mushaklar va bezlarning biror ta’sirga millisekundlarda o’lchanadigan javob reaksiyalari nerv sistema tomonidan boshqariladi. Ichki sekretsiya bezlarining gormonlari esa qon yoki hujayralar aro suyuqlikka ajratilib, qon bilan tananing boshqa qismlariga yetkaziladi va organlarning faoliyatini boshqaradi (87-rasm). 87-rasm. Tashqi (A) va ichki (B) sekretor bezlarning tuzilish chizmasi. 88-rasm. Ichki va aralash sekretsiya bezlarining joylashuvi. 1- epifiz; 2 – gipofiz; 3 – qalqonsimon bez; 4 – ayrisimon bez (timus); 5 – buyrak usti bezlari; 6 – me’da osti bezi; 7a – tuxumdon; 7b – urug’don.

Gormonlarning ta’siri sekin yuzaga chiqadi va bir necha minutdan bir necha kungacha davom etadi. Uzoq davom etadigan ko’payish, o’sish, moddalar almashinuvi kabi jarayonlar endokrin sistema tomonidan boshqariladi. Hujayra va to’qimalarning faoliyatini gormonlar tomonidan boshqarilishini gumoral regulyatsiya deyiladi (humor suyuqlik). (89-rasm). 89-rasm. Gipotalamo-gipofizar sistema. 1 – gipotalamusning neyrosekretor hujayralari; 2 – arteriya; 3 – kapillyarlar; 4 – gipofizning oldingi bo’lagining hujayralari; 5 – gipofizning oldingi bo’lagi; 6 – vena; 7 – gipofizning orqa bo’lagi; 8 – gipotalamo-gipofizar nerv yo’li. Endokrin bezlarga: gipota-lamusning neyrosekretor hujayralari, gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, ayrisimon bez (timus), buyrak usti bezlari, me’da osti bezining endokrin qismi va jinsiy bezlar (tuxumdon, urug’don, yo’ldosh) kiradi (88-rasm). Ichki sekretsiya bezlari sof endokrin bezlar va aralash bezlarga bo’linadi. Sof endokrin bezlarning chiqaruv naylari bo’lmaydi. Ularning mahsulotlari to’g’ridan-to’g’ri qonga chiqariladi. Aralash bezlarga me’da osti bezi va jinsiy bezlar kiradi. Me’da osti bezining orolcha hosil qilgan hujayralari gormon ishlab chiqaradi. Ekzokrin qismi esa pankreatik shira ishlab chiqaradi. Jinsiy bezlarda gormonlar bilan birga jinsiy hujayralar ham ishlab chiqariladi. Gormonlarni (gormeyn – qo’zg’atmoq, ta’sir etmoq) biror-bir kimyoviy birikmalar qatoriga kiritib bo’lmaydi. Hamma gormonlar organik moddalar bo’lib, ularning ayrimlari oqsillar, aminokislotalarning hosilalari (insulin, timozin, gipofiz gormonlari) yoki steroidlardir (buyrak usti bezining po’stloq qismi va jinsiy bezlarning gormonlari). Gormonlarning tanlab ta’sir ko’rsatishi har bir gormonning maxsus “nishon hujayralari” borligi bilan ifodalanadi. Nishon hujayralarning membranasida o’ziga

xos gormonlarni taniydigan maxsus retseptorlari bo’ladi. Gormon retseptor bilan birikishi natijasida hujayra sitoplazmasida siklik AMF faollashadi va hujayraning funksional holati kuchayadi. Steroid gormonlar to’g’ridan-to’g’ri yadroga ta’sir etib, transkriptsiya jarayonlarini kuchaytiradi. 8-jadval. Gormonlar va ularning fiziologik ta’siri № Gormon Manbai Fiziologik ta’siri 1 Statin, liberin Gipotalamus Adenogipofizning faoliyatiga ta’sir etadi. 2 ADG ya’ni antidiuretik (Vazopressin) Gipotalamusda ishlanadi va neyrogipofiz orqali qonga chiqariladi. Buyrak kanalchalarida suvning qonga qayta so’rilishini ta’minlaydi. 3 Oksitotsin Gipotalamusda ishlanadi va neyrogipofiz orqali qonga chiqariladi. Bachadon mushaklarini qisqartiradi, sut ajralishini kuchaytiradi. 4 Melatonin Epifiz Melanin pigmetining sinteziga ta’sir etadi, gipofizning gonadotrop funksiyasini tormozlaydi. 5 Somatotrop gormoni Gipofizning oldingi bo’lagi Suyaklarning va umuman organism- ning o’sishini ta’minlaydi. Oqsil, yog’ va uglevodlar almashinuviga ta’sir etadi. 6 Tireotrop gormon Gipofizning oldingi bo’lagi Qalqonsimon bezning o’sishi va tiroksin gormonining sintezini stimullaydi. 7 AKTG (adrenokortikotrop gormon) Gipofizning oldingi bo’lagi Buyrak usti bezining po’stloq qismining o’sishini va unda gormon-larning sintezini kuchaytiradi. 8 Gonadotrop Gipofizning oldingi Ovogenez va spermatogenez

gormonlar: FSG (follikulalarni stimulovchi gormon) bo’lagi jarayon-larini boshqaradi. 9 LG (lyuteinlovchi gormon) Gipofizning oldingi bo’lagi Tuxumdonda estrogen va proge- steronning, urug’donda testesteron- ning hosil bo’lishini va ajralishini boshqaradi. 10 LTG (lyuteotrop ya’ni prolaktin gormoni) Gipofizning oldingi bo’lagi Tuxumdonlardan estrogen va progesteronning sekretsiyasini, sut bezlaridan sut hosil bo’lishini kuchaytiradi. Onalik instinktini boshqaradi. 11 Intermedin Gipofizning o’rta bo’lagi Terida melanin pigmentining sintezini boshqaradi. 12 Tiroksin Qalqonsimon bez Asosiy modda almashinuvning jadalligini oshiradi. (oksidlash jarayonini kuchaytiradi) 13 Tireokaltsitonin Qalqonsimon bezning parafollikulyar hujayralari Kalsiy va fosfor almashinuvini boshqaradi. 14 Paratgormon Qalqonsimon bez oldi bezi Kalsiy va fosfor almashinuvini boshqaradi. 15 Timozin Timus (ayrisimon bez) Gipofizning gonadotrop funksiyasini susaytiradi. Yosh bolalarning o’sishiga ijobiy ta’sir etadi. Immuno-logik jarayonlarni boshqaradi. 16 Aldosteron Buyrak usti bezining po’stloq qismi Organizmda tuz-suv almashinuvini boshqaradi. 17 Glyukokortikoid gormonlar Buyrak usti bezining po’stloq qismi Uglevodlar almashinuvi va fosfor- lanish jarayonlariga ta’sir etadi.

Allergik va yallig’lanish jarayonlariga qarshi ta’sir etadi. 18 Androgenlar Buyrak usti bezining po’stloq qismi Erkaklik jinsiy belgilarining rivoj- lanishiga ta’sir etadi. 19 Adrenalin Buyrak usti bezining mag’iz qismi Simpatik nerv sistemasining ta’sirini kuchaytiradi. Jigar va mushaklarda glikogenning parchalanishini stimul-laydi. 20 Noradrenalin Buyrak usti bezining mag’iz qismi Qon tomirlarni toraytirib, bosimni oshiradi. 21 Insulin Me’da osti bezi endokrin qismining β-hujayralari, Qonda glyukozaning miqdorini kamaytirib, to’qimalarda glikogen holida to’planishini ta’minlaydi. 22 Glukagon α-hujayralari, Glikogenni glyukozaga aylantirib, qonga chiqaradi. 23 Somatostatin D-hujayralari β,α hujayralarning faoliyatini to’xtatadi, pankreatik shira ajralishini pasaytiradi. 224 Testosteron Urug’donning oraliq hujayralari Erkaklik jinsiy belgilarining rivoj- lanishi va saqlanishini ta’minlaydi. 25 Estradiol Tuxumdonning follikulalarini qoplovchi hujayralar Ayollar jinsiy belgilarining rivojlanishi va saqlanishini ta’min- laydi. 26 Progesteron Tuxumdonning sariq tanasi, yo’ldosh Estradiol bilan birga hayz siklni boshqaradi. Bachadon shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. 27 Xorionik gonadotropin Yo’ldosh Boshqa gormonlar bilan birga homilaning saqlanishini ta’minlaydi

Gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez va qalqonsimon bez oldi bezlari, ayrisimon bez. 90-rasm. Gipofizning oldingi bo’lagining hujayralari. 1 – gonadotropotsitlar; 2 – tireotropotsitlar; 3 – somatotropotsitlar; 4 – kambial hujayralar; 5 – kapillyarlar. Gipofiz. Gipofiz boshning turk egari chuqurchasida joylashgan bo’lib, oraliq miyaning voronkasi bilan gipofiz oyoqchasi orqali bog’langan, kattaligi no’xatdek bo’lib, og’irligi 0,5 – 0,6 g keladi. Gipofizning 3 qismi farq qilinadi. Uning 70%i oldingi bo’lagi – adenogipofiz, 20% ini orqa bo’lak – neyrogipofiz va 10% ini oraliq bo’lak tashkil etadi. Gipofizning oldingi va oraliq qismi og’iz, bo’shlig’ining epiteliysidan rivojlanadi. Orqa bo’lagi esa bosh miyaning quyi qismidan rivojlanadi. Keyin ikkala qismi birlashib, yaxlit bezni hosil qiladi. Ba’zi hayvonlarda (kitlarda) gipofizning bu ikki qismi anatomik jihatdan mustaqil bezlardir.

91-rasm. Gigantism va nanizm kasalligi Gipofizning oldingi bo’lagida trop-gormonlar deb ataluvchi gormonlarni sintezlovchi 6 xil hujayralar farqlanadi (90-rasm). Adenogipofizning somatotrop gormoni organizmning o’sishiga, ayniqsa uzun suyaklarning o’sishiga ta’sir etadi. O’sayotgan organizmda bu gormonning ko’p ishlanishi gigantizm kasalligiga olib keladi. (91-rasm). Bunday odamlarning bo’yi 240 sm gacha yetadi. Lekin ularning tanasining proporsiyasi saqlanib qoladi. Aksincha, o’sayotgan organizmda bezning gipofunksiyasi organizmning o’sishdan qolishiga sabab bo’ladi. Bunday odamlarning bo’yi 120 sm oshmaydi, lekin tana proporsiyasi va aqliy qobiliyati saqlanib qoladi. Bu kasallikni nanizm deyiladi O’sishdan to’xtagan 92-rasm. Akromegaliya kasalligi organizmda somototrop gormonining gipersek-retsiyasi akromegaliya kasalligiga sabab bo’ladi. (92-rasm).Bunda tananing hali o’sishdan to’xtamagan a’zolari (qo’l panjasi, pastki jag’, quloq, til) haddan tashqari kattalashib ketadi. O’sish gormoni bundan tashqari bir qator oraliq almashinuvga maxsus ta’sir ko’rsatadi. Bu gormon oqsillar, yog’lar va uglevodlar almashinuviga ham ta’sir ko’rsatadi. Epifiz. Epifiz bosh miyaning asosida, miyaning yumshoq pardasi bilan tomirlar chigali orasida joylashgan endokrin bez bo’lib, og’irligi 0,2 g keladi. Epifiz tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Epifizning parenximasida 2 xil hujayralar farq qilinadi. 1. Neyrosekretor hujayralar – pinealotsitlar.

2. Yordamchi – neyroglial hujayralar. Epifizning neyrosekretor hujayralarida melatonin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon gipofizning intermedin gormoni kabi melanin pigmentining almashinuvi boshqaradi. Bundan tashqari, bu gormon gipofizning gonadotrop funksiyasini tormozlab, bolalarning erta balog’atga yetishini to’xtatib turadi. Epifizning gormonal funksiyasi 7 yoshdan keyin susayib, balog’at yoshiga yetishi davriga kelib butunlay to’xtaydi. Epifizning funksiyasi vaqtidan erta to’xtashi, gipofizning gonadotrop funksiyasining kuchayishiga sabab bo’ladi. Natijada bolada vaqtidan oldin balog’atga yetish belgilari paydo bo’ladi. Qalqonsimon bez. Qalqonsimon bez bo’yin sohasida, hiqildoqning qalqonsimon tog’ayi bilan, kekirdakning yuqoridagi 3-4 tog’ay halqalari oldida joylashgan (93-A-rasm). Bezning og’irligi katta odamlarda 25-30 gramm, chaqaloqlarda 1g, 5-10 yoshli bolalarda 10 g keladi. Bez tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kapsula ichkariga botib kirib bezni bo’laklarga bo’ladi. Har bir bo’lak follikula deb ataluvchi bezning struktur funksional birliklaridan tashkil topgan (93-B-rasm). Follikulalarning devori tireositlar deb ataluvchi hujayralardan tuzilgan. Follikulaning bo’shlig’ida kolloid modda bo’ladi. Follikulalarning orasida parafollikulyar hujayralar bo’ladi. Bular parafollikulyar K hujayralar deyiladi. Bu hujayralar tarkibida yod bo’lmagan tireokalsitonin gormonini ishlab chiqaradi. Tireokalsitonin Ca va P almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bu gormon qonda Ca va P ning miqdorini kamaytirib, bu tuzlarni suyakda to’planishiga sabab bo’ladi. Kalsitonin, qalqonsimon bez oldi bezining paratgormonining antogonisti hisoblanadi. Qalqonsimon bezning tarkibida yod tutuvchi gormonlarning sintezi gipofizning tireotrop gormoni tomonidan boshqariladi.

93-rasm. Qalqonsimon bez. A – qalqonsimon bezning joylashuvi: 1 – qalqonsimon tog’ay; 2 – qalqonsimon bez;3 – traxeya; B – qalqonsimon bezning mikroskopik tuzilishi: 1 – follikulalar; 2 – qon tomir; 3 – follikulalarni o’rab olgan kapillyarlar to’ri; 4 – kolloid; 5 – tireotsitlar. Tiroksin qalqonsimon bezning asosiy gormoni bo’lib, 1 mol tiroksinning tarkibida 4 atom yod bo’ladi. Tiroksin gormonning sintezi va uni qonga chiqarilishi quyidagicha amalga oshadi: avvalo tireotsitlarda aminokislotalardan tireoglobulin oqsili sintezlanadi. Keyin tireoglobulin oqsili follikula ichidagi kolloidga chiqariladi. 94-rasm. Oddiy bo’qoq Kolloidda tireoglobulinga yod atomi birikib, tiroksinga aylanadi. Hosil bo’lgan tiroksin yana qayta tireotsitlarga so’riladi va qonga chiqariladi. Qalqonsimon bezning gormonlarining sintezi uchun ko’p yod zarur. Qalqonsimon bez tarkibidagi yod butun organizmdagi yodning 36% ini tashkil etadi. Qalqonsimon bez to’qimasidagi yodning miqdori qondagi yod miqdoridan 300 barobar ko’p. Agar ichiladigan suv va ovqatning tarkibida yod yetishmasa, oddiy bo’qoq kasalligi yuzaga chiqadi. (94-rasm). Bu kasallikda tireotsitlarda sintezlangan gormon kolloidga chiqariladi. Lekin yod organizmda yetishmaganligi uchun tiroksinga yod birikmaydi. Natijada gormon kolloidga yeg’ilaveradi, lekin qonga chiqarilmaydi. Bunday odamlarda qalqonsimon bez kattalashib 1 kg gacha yetishi mumkin. Agar bunday kasallarga

yod preparati berilsa, bezning o’lchami kichiklashib, normaga kelishi mumkin. Tiroksin gormoni tananing barcha to’qimalarida oksidlanish jarayonlarini kuchaytirib, energiya hosil bo’lishini tezlashtiradi. Bundan tashqari, tiroksin o’sish va rivojlanishga ta’sir etib, jinsiy balog’atga etishni tezlashtiradi. Agar qalqonsimon bezning funksiyasi bolalikdan yetishmasa kretinizm kasalligi yuzaga chiqadi. (95-rasm). Bunday bolalar o’sishdan orqada qoladilar, aqliy qobiliyati past bo’ladi va jinsiy balog’atga yetishishi kechikadi. Agar bunday bolalarda kasallik erta aniqlanib, qalqonsimon bez- ning preparatlari bilan davolansa, bolaning o’sishi va aqliy qobiliyatini tiklash mumkin. Katta odamlarda 95-rasm. A. Kretinizm bilan kasallangan bola. B. 14 oy davolangandan keyingi holat. qalqonsimon bezning funk siyasining pasayishi miksedema kasalligini keltirib chiqaradi. (96-rasm). 96-ra sm. A. 7 yil davomida miksedema kasalligi bilan og’rigan holat

B. 6 oy davolangandan keyingi holat. Bu kasallikda moddalar almashinuvi susayishi natijasida issiqlik hosil bo’lishi kamayadi. Tana harorati past bo’lgani uchun kasal odam yozning issiq kunlarida ham sovuq qotadi. Energiya hosil bo’lishining pasayishi hisobiga yurakning ishi susayadi va natijada oyoqlarda shish paydo bo’ladi. Kasal odam doimo holsizlik, uyquchanlik sezadi. Nerv sistemasida tormozlanish qo’zg’alishdan ustun turadi. Bunday kasallarda ishtaxasi normal bo’ladi. Natijada yeyilgan ovqat energiya hosil qilishga emas, balki moddalarning hosil bo’lishiga sarflanadi va kasal odam semirib ketadi. Miksedema kasalligini tiroksin gormoni bilan davolash yaxshi natija beradi. Oddiy bo’qoqdan farq qilib, miksedema kasalligiga qalqonsimon bez to’qimasining degeneratsiyasi sabab bo’ladi. Qalqonsimon bezning giperfunksiyasi Bazedova kasalligiga sabab bo’ladi. (97-rasm). Tiroksinning ko’p ishlab chiqarilishi energetik oksidlanish jarayonlarini kuchaytirib yuboradi. Bunday kasallarning yegan ovqati asosan energiya hosil bo’lishi uchun sarflanadi. Natijada bunday kasallar yuqori kaloriyali ovqat qabul qilganlari bilan ozib ketaveradilar. Ularning qon bosimi yuqori, yuragi tez uradi, asabi tarang va mushaklarda holsizlik seziladi. Kasallikning eng xarakterli belgisi bo’lib, ko’z soqqasining tashqariga bo’rtib chiqishi kuzatiladi. 97-rasm. Bazedova kasalligi Bu kasallikni ekzoaftalmik buqoq deb ham ataladi. Bunday kasallar tiroksinning sintezini pasaytiradigan tiouratsil preparati bilan davolanadi. Kasallikning og’ir formalarida bezning bir qismi jarrohlik yo’li bilan olib tashlanadi. Qalqonsimon bez oldi bezlari. Qalqonsimon bez oldi bezchalari, qalqonsimon bezning bag’rida joylashgan. Qalqonsimon bez oldi bezchalarning soni 2 tadan 8 tagacha bo’lib, umumiy og’irligi 10-12 mg ni tashkil qiladi.

Qalqonsimon bez oldi bezlari hayot uchun zarur bo’lgan paratgormonini ishlab chiqaradi. Tajribada bu bez olib tashlanganda, hayvonlar bir hafta ichida halok bo’lgan. Paratgormonning asosiy funksiyasi tireokalsitonin gormoni bilan birga qonda va to’qima suyuqliklarida kalsiy va fosforning miqdorini regulyatsiya qilishdir. Paratgormon buyrak kanalchalaridan kalsiy va fosforning qayta qonga so’rilishini ta’minlaydi. 9-jadval. Gormonlarning kalsiy va fosfor tuzlarining almashinuviga ta’siri Gormon Kalsiy va fosforning miqdorini qonda suyakda Paratgormon Ko’paytiradi Kamaytiradi Tireokalsitonin kamaytiradi Ko’paytiradi Paratgormon suyaklardan Ca va P ning qonga chiqishini ta’minlaydi. Agar paratgormon kam ishlab chiqarilsa, qonda Ca va P ning miqdori kamayib ketadi. Bunday odamlarda mushaklarning qo’zg’aluvchanligi ortib, qovoqlari pirpirab uchadi, qo’llari qaltiraydi, gormon juda kamayib ketsa, sochlar to’kilib ketadi, tetaniya holati yuzaga keladi. Qalqonsimon bez oldi bezining giperfunksiyasida qonda Ca ning miqdori ortib ketadi. Bu esa uning suyakda kamayib ketishiga sabab bo’ladi. Natijada suyaklar yumshab oson shikastlanadigan bo’lib qoladi. Paratgormonning ko’p ishlab chiqarilishi nerv mushak sistemasining qo’zg’aluvchanligining pasayishiga va umumiy holsizlikka sabab bo’ladi. Qonda kalsiyning miqdorining ko’payib ketishi, kalsiyning buyrakda yig’ilib qolib, tosh kasalligiga olib keladi. Ayrisimon bez – Timus. Timusning nomi, shifobaxsh tog’ janbuli (thymus serpyllum) o’simligining barglarining shakliga o’xshashligidan olingan. Timus to’sh suyagining orqasida joylashgan. Timusning massasi yoshga qarab o’zgarib turadi: chaqaloqlarda 12 gr, balog’at yoshida 14-15 gr, katta yoshdagilarda 30-40 gr bo’ladi. Keyin bezning massasi kamayib 25 yoshda 25 gr, 60 yoshda 15 gr, 70 yoshda 6 gr bo’lib qoladi. Timus immun sistemaning markaziy organi hisoblanadi. Timusda organizmning hujayra immunitetini amalga oshiruvchi T-limfositlar ishlab chiqariladi. Timusda yosh bolalarning o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi va

jinsiy balog’atga yetishni to’xtatib turuvchi timozin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon timusda limfotsitlarning yetilishiga ta’sir ko’rsatib, orga-nismning immun- himoya qobiliyatini oshiradi. Balog’atga yetish davriga kelib timusning faoliyati susayadi. Bu esa jinsiy bezlarning faoliyatining kuchayishiga olib keladi. Ba’zi sabablarga ko’ra, timus funksiyasining erta pasayishi natijasida yosh bolalarning vaqtidan oldin jinsiy balog’atga yetishi kuzatiladi. (98-rasm). 98 rasm. 1. qalqonsimon bez, 2. ayrisimon bez 38-§. Buyrak usti bezlari . Me’da osti bezining endokrin qismi; jinsiy bezlar. Buyrak usti bezlari. Buyrak usti bez lari juft organ bo’lib, ular buyrakning ustida joylashgan. Ikkala bezning umumiy og’irligi 10-20 gr keladi. Buyrak usti bezlari anatomik jihatdan bitta organ bo’lsa ham, aslida u 2 ta bezning birlashuvidan yuzaga kelgan. Buyrak usti bezlari mag’iz va po’st moddadan tashkil topgan bo’lib, rivojlanishi va tuzilishi jihatdan mustaqil organ hisoblanadi. Bezning mag’iz moddasi simpatik nerv tugunlaridan, po’stloq qismi esa epiteliy to’qimasidan rivojlanadi.

99-rasm. Buyrak usti bezining tuzilishi. I – po’st moddasi; II – mag’iz moddasi; 1 – koptokchali zona; 2 – tutamli zona; 3 – to’rsimon zona. Buyrak usti bezlari ustidan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Bezni o’rtasidan kesilganda uning po’st va mag’iz moddalardan tuzilganligi aniq ko’rinadi (99-rasm). Bezning po’st moddasi aniq ajralib turadigan 3 qavatdan tuzilgan: 1. Koptokchali zona 2. Tutamli zona 3. To’rsimon zona Bezning po’stloq qismining tutamli va to’rsimon zonasi funksiyasini (koptokchali zonadan tashqari) gipofizning AKTG gormoni boshqarib turadi. Har bir zonada funksional jihatdan bir-biridan farq qiladigan 3 xil gormonlar ishlab chiqariladi. 1. Mineral kortikoid gormonlar. Bu gormonlar po’st moddaning koptokchali zona hujayralarida ishlab chiqariladi. Bu gormonlarning ichida eng muhimlari aldosteron va dezoksikortikosteron bo’lib, ular organizmda tuz-suv almashinuvini boshqaradi va qonda natriy va kaliyning miqdorini tartibga solib turadi. Aldosteron gipofizning antidiuretik gormoni bilan birga nefron kanalchalaridan tuz va suvning

qayta qonga so’rilishi-reabsorbsiya jarayonini boshqaradi. Mineral kortikoid gormonlarining yetishmasligi natijasida organizmda suv, elektrolitlar almashinuvi buziladi, organizm suvsizlanib, qon quyuladi. Qon plazmasida natriyning konsentratsiyasi kamayadi. 2. Glyukokortikoid gormonlar. Bu gormonlarga gidrokortizon , kortikosteron, kortizon kabi gormonlar kiradi. Glyukokortikoid gormonlar organizmda glyukoneogenez jarayonini, ya’ni parchalangan mahsulotlardan yana qayta uglevodlar hosil bo’lishini ta’minlaydi. Bu gormonlar organizmda karbonsuvlar almashinuvini, fosforlanish jarayonlarini kuchaytirib, organizmning patologik holatlarga qarshi kurash qobiliyatini oshiradi. Glyukokortikoidlarning yetishmasligi uglevodlar almashinuvining buzilishi, qonda gipoglikemiya va jigarda glikogen miqdorining kamayishi hamda buyraklar funksiyasining buzilishi natijasida organizmda azot chiqindilari to’planib qolishiga sabab bo’ladi. Buyrak usti bezlari po’stloq qismi gormonal funksiyasining buzilishi Addison kasalligiga sabab bo’ladi. Bu kasallikni birinchi marta 1855-yili Angliyalik shifokor Addison yozib qoldirgan. Bu kasallik buyrak usti bezining po’stloq qismining sil yoki zahm kasalligi natijasida shikastlanishidan yuzaga chiqadi. Bu kasallik qon bosimining pasayib ketishi, mushaklarning kuchsizlanishi, ovqat hazm qilish jarayonlarining buzilishi va melanin pigmenti sintezining ortib ketishi natijasida, terining bronza rangiga kirib qolishi bilan ta’riflanadi. 3. Buyrak usti bezi po’stloq qismining to’rsimon zonasi hujayralarida erkaklarda ham, ayollarda ham erkaklar jinsiy gormoniga o’xshash ta’sirga ega bo’lgan androgen va estrogen gormonlari ishlab chiqariladi. Yosh o’g’il bolalarda bu gormonning ishlab chiqarilishi kuchayib ketsa, vaqtidan oldin jinsiy balog’atga etish belgilari paydo bo’ladi. Bunday bolalarda, mushak sistemasi kuchli rivojlanib ketadi, tanasini katta odamlarniki kabi jun qoplaydi, ovozi dag’allashadi. Ayollarda po’stloq to’rsimon qismining giperfunksiyasi soqol o’sishi va jinsiy a’zolarda o’zgarishlar ro’y berishiga olib keladi. Buyrak usti bezining mag’iz qismi nerv sistemasi rivojlanadigan to’qimadan hosil bo’lgani uchun, uning tuzilishi nerv hujayralariga o’xshab ketadi. Mag’iz

qismining hujayralari adrenalin va noradrenalin gormonlarini ishlab chiqaradi. Adrenalinning organizmga ta’siri, simpatik nerv sistemasining ta’siriga o’xshash bo’ladi. Bu gormon qon bosimini ko’taradi, yurak urishini tezlashtiradi, qonda glyukozaning miqdorini oshiradi, jigarda glikogenning miqdorini kamaytiradi va qon ivishini tezlashtiradi. Noradrenalin periferik arteriolalar devorini qisqartirishi tufayli sistolik va diastolik bosimni oshiradi. Noradrenalin adrenalin bilan birga lipidlarni parchalash xususiyatiga ega. Lekin noradrenalin glikogenni parchalab, qonda glyukoza miqdorining ortishiga ta’sir qilmaydi. Buyrak usti bezi po’stloq qismining zararlanishi odamni o’limga olib keladi. Lekin mag’iz qismining gormonlari simpatik nerv tugunlarida ham sintezlanadi. Shuning uchun mag’iz qismining shikastlanishi, organizmni noxush holatlarga olib kelmaydi. Me’da osti bezining endokrin qismi. Me’da osti bezining endokrin qismi bez to’qimasida alohida-alohida joylashgan orolchalardan iborat (100-rasm). Orolchalarning umumiy soni 2 mln ga yetadi. Orolchalarni, ularni o’rgangan olim nomi bilan Langergans orolchalari deyiladi. Orolchalar bezning umumiy massasining 3 % ini tashkil qiladi. Orolchalarda gormon ishlovchi 5 xil hujayralar farq qilinadi. Bu gormonlarning asosiylari insulin va glyukagon gormonlari hisoblanadi.

100-rasm. Me’da osti bezining endokrin qismi. 1 – glyukagon ishlovchi α – hujayralar; 2 – insulin ishlovchi β – hujayralar; 3 – somatostatin ishlovchi D – hujayralar; 4 – qon tomirlar; 5 – bezning ekzokrin qismi. Insulin (insulle – orolcha) gormonini birinchi marta 1922-yili kanadalik tadqiqotchilar Banting va Best sigir va cho’chqalarning oshqozon osti bezidan ajratib oldilar. Angliyalik olim F Seyndjer insulinning 2 ta peptid zanjiridan iborat ekanligini aniqladi. Insulinning 1 ta zanjiri 21, ikkinchisi esa 30 aminokislotadan iborat. Kanadalik olimlarning insulin preparati uzoq yillar davimida millionlab diabet bilan og’rigan odamlarning umrini uzaytirishiga sabab bo’ldi. Lekin keyinchalik hayvonlardan olingan insulin allergik reaksiyalarga sabab bo’lishi ma’lum bo’lib qoldi. Shuning uchun gen injenerligi usuli bilan odamning insulin geni ichak tayoqchasi bakteriyasi genomiga kiritildi va bakteriya insulin ishlab chiqara boshladi. 1982-yilda insulin gen injenerligi yo’li bilan olingan birinchi farmasevtik preparat bo’ldi. Insulin gormonini ishlab chiqaradigan β –hujayralar

orolcha hujayralarining 70-75 %ini tashkil etadi. Insulin ta’sirida glyukoza qondan to’qimalarga o’tib, uning glyukoza 6-fosfatga aylanishi tezlashadi. Buning natijasida qonda glyukozaning miqdori kamayadi, jigarda va mushaklarda glikogen to’planadi va glyukozaning suv va H 2 CO 3 ga (ko’mir kislotasi) parchalanishi tezlashadi. Insulin yetishmaganda glyukozaning o’zlashtirilishi kamayadi, natijada uglevod almashinuvi buziladi. Bu esa o’z navbatida oqsillar, yog’lar va boshqa moddalarning ham almashinuvining buzilishiga sabab bo’ladi. Qonda glyukoza miqdorining ortib ketishi natijasida u siydik bilan chiqariladi. Qonda qandning ortishi natijasida kasal odam doimo tashnalik sezadi. Insulin gormoni organizmga uzluksiz kiritib turilsa, u diabet simptomlarini susaytiradi va kasal odamning normal hayot kechirishiga imkon yaratadi. Me’da osti bezining ikkinchi gormoni glyukagon orolchalarning α- hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi. α–hujayralar orolcha hujayralarining 15- 20 % ini tashkil qiladi. Glyukagon glikogenni glyukozaga parchalovchi fosforilaza fermetining sintezini kuchaytiradi. Natijada jigardagi glikogen glyukozagacha parchalanadi va qonga chiqariladi va qonda glyukozaning konsentratsiyasi ortadi. Jinsiy bezlar. Jinsiy bezlarning fiziologik ahamiyati ularning 2 ta asosiy funksiyasi bilan bog’liq. Jinsiy bezlarda jinsiy hujayralar yetiladi va jinsiy gormonlar sintezlanadi. Erkaklar jinsiy bezlari – urug’donda erkaklar jinsiy gormoni – testosteron sintezlanadi. Bu gormon Leydig hujayralari deb nomlanuvchi, urug’donning egri- bugri kanalchalari orasidagi to’qimada joylashgan hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi (127-rasm). Testosteron ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishini ta’minlaydi. O’g’il bolalarning embrional taraqqiyoti davomida urug’donlar qorin bo’shlig’ida hosil bo’lib, tug’ilishga yaqin moyak xaltasiga tushadi. Ayrim sabablarga ko’ra, urug’donlar moyak xaltasiga tushmasdan qorin bo’shlig’ida qolib ketadi. Bu bepushtlikka olib keladi. Bu kasallikni kriptorxizm deyiladi. Bunga sabab urug’ hosil qiluvchi hujayralar issiqqa juda sezgir bo’lib, ularning normal rivojlanishi uchun harorat, tana haroratidan 3 0 C ga past bo’lishi kerak. Qorin

bo’shlig’ida haroratning birmuncha yuqori bo’lgani uchun, urug’ hosil qiluvchi hujayralar nobud bo’ladi. Lekin testosteron gormonini hosil qiluvchi hujayralar esa normal faoliyat ko’rsataveradi. Agar kriptorxizmga uchragan odamlarning urug’donini jarrohlik yo’li bilan moyak xaltasiga tushirilsa, ularda spermatogenez jarayoni tiklanadi. Tuxumdon. Ayollar jinsiy bezlarida tuxum hujayra va bir qator jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi. Tuxumdonning shakli loviyasimon bo’lib, og’irligi 5- 6 gramm, uzunligi 4 sm ga yetadi. Tuxumdon ustidan yupqa biriktiruvchi to’qimali parda bilan qoplangan. Tuxumdonda po’stloq va mag’iz modda farqlanadi. Po’stloq moddasida birlamchi follikulalar joylashgan bo’lib, unda qiz bolalar balog’at yoshiga yetishi bilan har bir hayz siklda bittadan tuxum hujayra etilib turadi. Tuxumdonning mag’iz moddasi qon tomir va nervlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimadan iborat (130-rasm). Tuxumdonda bir necha ayollar jinsiy gormonlari ishlab chiqariladi. Ulardan biri estradiol bo’lib, u follikullyar hujayralarda hosil bo’ladi. Bu gormon ikkalamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi hamda hayzdan so’ng bachadon shilliq qavatining tiklanishini ta’minlaydi. Tuxumdonning ikkinchi gormoni progesteronni follikulladan tuxum hujayra chiqib ketgandan so’ng (ovulyatsiyadan keyin) uning o’rnida hosil bo’lgan sariq tana hujayralari ishlab chiqaradi. Progesteron gormoni bachadon shilliq qavatini o’stiradi, qon bilan ta’minlashini kuchaytiradi va bachadonning urug’langan tuxum hujayrani qabul qilishi uchun sharoit yaratadi. Bundan tashqari, progesteron sut bezlarining o’sishini ta’minlaydi va yangi tuxum hujayraning rivojlanishini to’xtatib turadi. Tuxumdonda gormonlarning sintezlanishi, gipofizning gonadotrop gormonlari tomonidan boshqariladi. Agar ovulyatsiyadan keyin urug’lanish sodir bo’lsa, sariq tana yiriklashadi, homiladorlikning ma’lum muddatigacha saqlanib qoladi. Bu sariq tanaga, homiladorlik sariq tanasi deyiladi. Agar tuxum hujayra urug’lanmasa, sariq tana taxminan ikki hafta gormon ishlab chiqaradi, keyin esa atrofiyaga uchraydi. Bu sariq tanaga hayz sariq tanasi deyiladi.

Yo’ldosh. Yo’ldosh xomilaning rivojlanishida uni ozuqa, kislorod bilan ta’minlashdan tashqari endokrin funksiyani ham bajaradi. Yo’ldoshda estradiol, progesteron va xorionik gonadotropin gormonlari ishlab chiqariladi. Xorionik gonadotropin gipofizning lyuteinlovchi gormoniga o’xshash ta’sir ko’rsatadi. Xomiladorlik vaqtida bu gormon juda ko’p ishlab chiqariladi va uning ortiqchasi siydik bilan chiqariladi. Xomiladorlikni erta aniqlash uchun xomilador ayollarning siydigi homilador bo’lmagan biror-bir hayvonga kiritilsa, unda homiladorlik alomatlari yuzaga chiqadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Ichki sekretsiya bezlari

Hazm tizimi so'lak bezlari

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Ayiruv a’zolari tizimi

Ichki muhit suyuqliklari