Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati nerv tizimining kasalliklari - Tibbiyot - Referatlar

Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati nerv tizimining kasalliklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

375.490234375 KB

Ko'chirib olish

Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati nerv tizimining kasalliklari Reja: 1. Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati. 2. Neyropsixik tekshirish usullari. 3. Faoliyat buzilishlari va uning patologiyasi. 4. Faoliyatni tekshirish usullari. 5. Nerv sistemasi kasalliklarining turlari va asoratlari.

Nerv sistemasining yuqumli kasalliklari. Asab tizimining yuqumli (infeksion) kasalliklari – ko‘p hollarda meningit, ensefalit, meningo-ensefalit kabi neyroinfeksiya shakllari bilan zararlangan bolalar maxsus maktablarga yo‘naltiradigan o‘quvchilarning aksariyatini tashkil etadi. Boshqa hollarda boshdan kechirilgan bosh miya kasalliklari, qon-tomir hamda revmatizm oqibatida asab tizimi turli shaklda zararlangan bolalar kuzatiladi. К asallik qo‘zg‘atuvchilari, asosan, asab tizimini zararlovchi mikrob va viruslarning xilma-xil turlari bo‘lib, ular klinikada neyroinfeksiya nomli umumiy atama bilan birlashtirilgan. Ba’zi hollarda asab tizimi turli umumiy infeksiyalari ta’sirida ikkilamchi kasallikka duchor bo‘lishi mumkin. Bolaning mazkur kasalliklarni boshdan kechirishi ko‘rish, eshitish, nutq, tafakkur kabi nevropsixik funksiyalarning zararlanishiga olib keladi. Ba’zida asoratlar turg‘un xarakterga ega bo‘lib, bolani ommaviy maktabda talim olishiga to‘sqinliq qiladi. Kasallik natijasida rivojlanadigan patologik simptomlarning xususiyatlari kasallik qo‘zg‘atuvchi agentning intensivligi, kasallik jarayonining xarakteri, organizm himoya xususiyatlarining ifodalanish darajasi kabi bir qator shart- sharoitlar bilan bog‘liq. Bunda bola kasallikni boshdan kechirgan yoshi ham katta ahamiyatga ega. Bola kasallikni qanchalik erta boshdan kechirsa, shunchalik og‘ir asoratlar kuzatiladi(ayniqsa, psixik funksiyalarning rivojlanmasligi). Bola hayotining keyingi bosqichlaridagi kasallanish miyaning kompensator imkoniyatlari hisobiga nisbatan yengil kechadi va og‘ir asoratlar qoldirmaydi. Ko‘rsatilgan kasalliklarning alohida shakllarini tariflashga o‘tamiz.

Meningit – miya qobiqlarining yallig‘lanishidir. Kasallikni turlibakterial shakllar, ko‘pincha kokklar guruhi (meningokokklar, streptokokklar, pnevmokokklar) qo‘zg‘atadi. М yeningitning ko‘p uchraydigan shakllaridan biri meningokokklarning alohida guruhi bilan qo‘zg‘atiladigan serebrospinal (bosh va orqa miya) meningitidir. Bu kasallik ko‘pincha qish va bahorda epidemiya sifatida tarqaladi. Meniningokokk infeksiyasining manbai kasallangan odam hisoblanadi. Tashqi muhitda quyosh nurlari va harorat ta’sirida meningokokk tez nobud bo‘ladi. М azkur qo‘zg‘atuvchi sog‘lom bola burun shilliq qavatida uzoq muddat davomida saqlanishi mumkin (batsilla tashib yuruvchi). Zararlanish batsilla tashib yuruvchi burun shillig‘ining u bilan aloqada bo‘lgan bolalar teri va shilliq qavatiga tushishi (o‘yin vaqtida, ko‘rishganda, umumiy sochiq, ro‘molcha kabi batsilla tashib yuruvchi foydalangan boshqa predmetlar orqali) yuzaga keladi. Harorat bilan boshlanib, qayt qilish, teriga toshmalar toshishi, kuchli bosh og‘rig‘i hurujlari, bazan ongsizlik holatlari bilan davom etadi. Kasallikning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri: ensa mushaklarining patologik kuchlanishi (ensa rigidligi) natijasida bosh orqaga tashlangan, oyoqlar tizza bo‘g‘imida yarim buqilgan holda qorin tomongaga egilgan (Kerning simptomi), teri sezgisining oshganligi (giperesteziya), yorug‘likdan qurqish kabi holatlardir.

O‘tkir davrning davomiyligi (yashinsimon va uzoq davom etuvchi kasallik shakllari farqli) odatda, 1-2 hafta bo‘lib, undan so‘ng bemor sog‘ayishi yoki halok bo‘lishi mumkin. O‘tmishda meningitdan halok bo‘lish 25-50% ni tashkil etar edi, biroq hozirda davolashda antibiotiklar (penitsillin va b.q.), sulfamid preperatlarini qo‘llash kasallikning kechish vaqtini qisqartirish, o‘limlar soning kamaytirish hamda rezidual (qoldiq) holatlar (asoratlar) ko‘rinishini yengillashtirish imkonini berdi. Meningit uchun kasallikning o‘tkir davrida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli asoratlar rivojlanishi xarakterlidir. Ko‘p uchraydigan asoratlardan biri eshituv nervida rivojlangan yallig‘lanish jarayoni natijasida eshitish qobiliyatining zararlanishidir. Odatda, meningitlardan keyinchalik eshitishning buzilishi ikki tomonlama zaif eshituvchilik yoki karlikda namoyon bo‘ladi. Ilk bolalik davridagi meningitda eshitishning yo‘qolishi nutqni rivojlanmasligi va kar-soqovlikka olib kelishi mumkin. Ko‘rish nervlarining zararlanishi nisbatan kam hollarda uchratilib, u ham ko‘rishning qisman yoki to‘liq yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Boshdan o‘tkazilgan meningitning belgilaridan biri sifatida ko‘pincha tutqanoq shaklidagi hurujlar kuzatiladi. Serebrospinal meningitdan so‘ng paydo bo‘luvchi aqli zaiflik oxirgi yillarda kam kuzatilib, ko‘pincha xissiy-irodaviy sohaning va xarakterning zararlanishlari asorati sifatida namoyon bo‘ladi. Natijada bolalarda qo‘zg‘aluvchanlikning yuqoriligi, impulsivlik (affektlarga moyillik), psixpatsimon xulq-atvor kuzatiladi. Mazkur xulq-atvor xususiyatlari erta meningitning eng og‘ir asoratlaridan biri- gidrotsefaliyaning rivojlanishida ayniqsa, kuchli namoyon bo‘ladi. Nisbatan kech yoshdarda boshdan kechirilgan meningitdan so‘ng paydo bo‘luvchi oliy asab faoliyati buzilishlari ham bir qator patologik xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Biroq, bu hollarda asoratlar yaqqol namoyon bo‘lmay, asosan, o‘ziga xos asteniya ko‘rinishidan iborat bo‘ladi. Meningit boshqa etiologiyaga ham ega bo‘lishi mumkin. Masalan, otogen meningit quloqdagi yiringli jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi. Tuberkulezli va sifilisli meningitlar ham uchraydi. Bir qator holatlarda meningitdagi yallig‘lanish

jarayoni miya qobig‘i bilan chegaralanmay, miya moddalariga tarqalib, ularni ham zararlaydi(meningo-ensefalit). Eshitish va ko‘rishning zararlanishi shaklidagi meningit asoratlariga ega bolalarning ko‘pchiligi maxsus maktablarda talim oladilar (zaif eshituvchi va karlar, zaif ko‘ruvchi va ko‘rlar), kamroq qismi maxsus (yordamchi) maktablarga yo‘naltiriladi va nihoyat bir guruh bolalar maxsus tadbirlar o‘tkazish natijasida ommaviy maktabda o‘qishga muvaffaq bo‘ladilar. Ensefalitlar guruhiga bosh miyani zararlash lokalizatsiyasi turlicha bo‘lgan yallig‘lanish jarayonlari kiradi. Ensefalit ham umumiy miya simptomlari, ham o‘choqli simptomlari bilan birga kechadi. Umumiy miya belgilariga o‘zidan ketish, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, qayt qilish, nafas olish va pulsning o‘zgarishi kabilar kiradi. O‘choqli simptomlar yallig‘lanish jarayonining miyaning turli qismlarida joylashish o‘rniga bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Zamonaviy klinikada ensefalitlar birlamchi yoki epidemik hamda infeksion turlarga bo‘linadi(ba’zi infeksion shakllar allergikga ham kiritilgan). Infeksion ensalitlar qizamiq, qizilcha, skarlatina, ko‘kyo‘tal kabi bolalar infeksiyalarining asab tizimini asoratlashi bilan bog‘liq. Т arqalishi epidemik xarakterga ega birlamchi ensefalitlarga quyidagilar kiritilgan. Ensefalitik bolalar oliy asab faoliyatini eksperimental tekshirish natijasida po‘stloq neyrodinamikasidagi og‘ir buzilishlarni aniqladi. Masalan, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari orasidagi muvozanatning keskin buzilishi, miya po‘stlog‘i reaktivligining pasayishi natijasida induksion munosabatlarning zaiflashuvi kasallikning o‘tkir davri uchun xosdir.

Ensefalit bilan kasallanish bola organizmi himoya xususiyatlarining zaiflashuvi bilan bog‘liq bir qator sabablar asosida vujudga keladi. Asab tizimining tug‘ma kamchiliklari, umumiy somatik holsizlanish, raxit, turmush sharoitining zararli ta’sirlari, organizm immuno-biologik xususiyatlarining zaifligi mazkur sabablar qatoriga kiritilgan. Ensefalitning ba’zi shakllarini ko‘rib o‘tamiz. Epidemik ensefalit (ensefalit A). Epidemik ensefalit bilan kasallanish organizmga markaziy asab tizimini zararlovchi neyrovirusning tushishi bilan bog‘liq. Kasallik ko‘pincha qishda epidemiya bo‘lib tarqaladi, u hamma yoshdagilar uchun xos, lekin ko‘pincha bolalik davrida ko‘proq uchraydi. К asallikning kechishi murakkab asoratlar simptokompleksini shakllantiruvchi harakat, nutq, ruhiyat sohasidagi alohida funksiyalarni buzilishlari bilan og‘irlashadi. Epidemik ensefalitdagi mazkur buzilishlar miyaning qaysi qismlari kasallik jarayoni bilan qanday intensivlikda zararlanganligiga qarab turlicha bo‘ladi. Epidemik ensefalit ko‘pincha po‘stloq osti qavat (striopallidar tizim) hamda oraliq miyani zararlaydi. Shu sababdan, asoratlar qatorida ko‘pincha harakat funksiyalari, hissiy soha hamda moddalar almashuvi buzilishlari kuzatiladi. Harakatlanish sohasidagi buzilishlar turlicha bo‘lib, bazan qo‘l, boshning titrashi bilan birga keladigan harakatlarning o‘ziga xos tormozlanishida, kam ayrim esa falaj va parezlar ko‘rinishida aks etadi. Odatda, bola yuzi amimik, nazanigohi harakatsiz, uzoqka qaragan, harakatlanishi umumiy tormozlangan hollarda bo‘ladi.

Nutqi monoton, modulyatsiyasi va xissiy xususiyatlardan mustasno bo‘ladi. Biroq bunday o‘ziga xos bolalar adinamiyasi kam uchraydi. Ko‘pincha epidemik ensefalitdan keyingi asoratlar po‘stloqning po‘stloqosti tuzilmalarga o‘tkazadigan regulyatsiyalovchi ta’sirining zaiflashuvi bilan bog‘liq holda harakatlanishning umumiy qo‘zg‘aluvchanligi va giperkinezlarning mavjudligida namoyon bo‘luvchi asab faoliyati buzilishlaridan iborat. Bunday hollarda bolalar xulq-atvorida g‘azab affektlari, seksuallikning oshishi shaklidagi past pog‘onadagi xissiyotlar asosiy o‘ringa chiqadi, o‘zgaruvchan, ko‘pincha g‘amgin qayfiyat kuzatiladi. Maxsus bolalar muassasalari pedagogik amaliyotida ba’zi bolalarning meyordan ortiq ishtaha va tashnalik (bulimiya, polidipsiya), patologok g‘azablanish, shafqatsizlik holatlarini qayd qilingan. Ensefalitdan keyingi xarakter va xissiy-irodaviy sohaning o‘zgarishlari turli darajada bo‘lishi mumkin. Bazan ular og‘ir darajada bo‘lib, bolaning o‘qish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi (keskin ulgurmovchilik, intizomning buzilishi, maktab va oilada nizolar). To‘g‘ri tashkil etilgan pedagogik va davolash tadbirlari qayd etilgan kasallik alomatlarini bir muncha tuzatish imkonini beradi. Faqat ilk yoshda boshdan kechirilgan epidemik ensefalitda bevosita oligofreniyagacha olib keladigan o‘ziga xos intellektual o‘zgarishlar kuzatiladi. Nisbatan kech boshdan kechirilgan epidemik ensefalit oqibatida tez toliqish, intellektual kuchlanish qobiliyatining zaiflashuvi, xotirani yomonlashuvida namoyon bo‘luvchi o‘ziga xos psixikasteniya alomatlari kuzatiladi. Intellektning qo‘pol buzilishlari bo‘lmasligi ham mumkin. Bazan epidemik ensefalit uzoq davom etuvchi shaklda ham bo‘lishi mumkin. Kasallikni, ayniqsa, nisbatan kech yoshda, boshdan kechirgandan bolalar (yaqqol ifodalangan intellektual o‘zgarishlarimavjud bo‘lmagan) ommaviy maktabda talim olishlari mumkin. Biroq, ko‘p hollarda bu o‘quvchilar tafakkur tempining pasaygani, asab jarayonlarining tez toliqishi, xissiy-irodaviy sohaning turg‘un emasligi, tez qaytalanadigan bosh og‘riqlari sababli ommaviy maktab dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtira olmaydilar. Bu bolalarning diqqat funksiyasi zararlanadi, faolligi

zaiflashadi. Shu sababli ular ko‘pincha talimini maxsus(yordamchi) maktablarda davom ettiradilar.

Infeksion ensefalit (meningo-ensefalit, ensefalomiyelit). Klinikada infeksion ensefalit atamasi ostida bolaning turli infeksion kasalliklarni boshdan kechirishi oqibatida vujudga keluvchi yallig‘lanish, aksariyat hollarda toksik jarayonlar yig‘indisi tushuniladi. Bu hollarda kasallik jarayoni faqatgina bosh miyaning turli sohalarini (taqalgan etiologiya) emas, ko‘pincha orqa miyani ham qamrab oladi. Shu sababli, bu kasalliklar ko‘pincha meningo-ensefalit va ensefalomiyelit kabi ko‘rinishga ega bo‘ladi. Infeksion ensefalit umumiy va o‘choq simptomlari bilan xarakterlanib, ba’zi o‘choqli simptomlar (parez, talvasa afaziyalarining rivojlanishi) kasalliknig o‘tkir davrida ham namoyon bo‘ladi. Boshqalari kechroq aniqlanishi mumkin. Ikkilamchi ensefalitning rezidual davri patologik belgilar xilmaxilligi bilan xarakterlanadi. Bunda harakat buzilishlari (falaj, parezlar, giperkinezlar) hamda sensor va motor afaziya va dizartriya (psevdobulbar) ko‘rinishidagi nutq nuqsonlari kuzatiladi. E pidemik ensefalitdan farqli ravishda infeksion ensefalitda intellekt, psixik faoliyat katta zararlanishga uchraydi. Ikkilamchi ensefalitdan keyin paydo bo‘luvchi asoratlarga yosh xususiyatlari katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ilk bolalikda boshdan kechirilgan ensefalit oqibatida oligofreniya turidagi intellektning kechkin pasayishi

kuzatiladi. Mazkur etiologiyali oligofrenlarga ba’zi lokal buzilishlar xos bo‘ladi. Bu bolalarning xissiy-irodaviy sohasi va xarakteri ham og‘ir buzilishlarga uchraydi. Mazkur buzilishlarning fiziologik mexanizmi neyrodinamikaning keskin buzilishi, ichki po‘stloq tormozlanishining zaiflashuvi natijasidagi po‘stloqosti ta’sirning kuchayishidan iborat. Postetsefalitik bolalardagi affektiv portlashlarga moyilliklari, qayfiyati o‘zgaruvchanligi, quyi organik qiziqishlarni ortishi kabi xulq-atvor xususiyatlari tarbiya ishlarini qiyinlashtiradi. Epidemik ensefalit asoratlari infeksion ensefalitdan keyingi asoratlar orasida ayrim tafovutlar mavjud. Masalan, epidemik ensefalit rezedual bosqichida paydo bo‘luvchi xissiy-irodaviy soha hamda xarakterning og‘ir buzilishlari infeksion ensefalitdan keyin kam kuzatiladi. Infeksion ensefalit asoratlari sifatida turli darajada ifodalangan intellektual, nutqiy va harakat buzilishlar ko‘p uchraydi. Maxsus (yordamchi) maktab o‘quvchilarini o‘rganish, postensefalitik o‘quvchilar bir qator tibbiy va pedagogik xususiyatlar bilan ajralib turishini ko‘rsatdi. Masalan, kasallik jarayonining lokalizatsiya xususiyatlari sababli intellektning disgarmonik, notekis pasayishi kuzatiladi, bunda ba’zi qobiliyatlar zararlangan, ba’zilari esa turli darajada saqlanib qolganligi qayd qilindi. Bu, bolalar uchun, ayniqsa, fonematik tahlilning pasayishi sababli, turli yozish va o‘qish nuqsonlarini keltirib chuqaruvchi o‘ziga xos parafazik buzilishlar sindromi xos. Yuqoridagi buzilishlar faqat o‘choqli zararlanish sababli paydo bo‘lmay, ko‘pchiligi miyaning analitik-sintetik faoliyatini regulyatsiyasida asosiy rol o‘ynovchi ichki tormozlanishning zaiflashuvi bilan bog‘liq holda neyrodinamik buzilishlar, turg‘un tormozlanish, differensirovkalarning pasayishi asosida yuzaga kelgan. Meningit va ensefalitda qo‘lliniladigan davo choralari turlichadir. Odatda, antibiotiklar, urotropin, sulfamid preparatlar, zardoblar ko‘llaniladi. Rezidual bosqichda fizioterapiya, davolovchi gimnastika, logoterapiya o‘tkaziladi. Poliomiyelit . Poliomiyelit markaziy nerv sistemasi, asosan orqa miya, gohida bosh miya zararlanishi bilan xarakterlanadigan o‘tkir infeksion kasallikdir. Har xil kataral hodisalar bilan birga qisqa muddat davom etadigan isitma davridan keyin

qo‘l-oyoqlar, gavdada, ba’zi hollarda yuzda tarqoq falajlar boshlangani qayd qilinadi. Etiologiyasi. Poliomiyelit qo‘zg‘atuvchisi Landshteyner va Popper tomonidan kashf etilgan filtrlanuvchi virusdir. Bu virus Koksaki va Yesno viruslarini ham o‘z ichiga oladigan enterviruslar (ichak viruslari) avlodiga kiradi. Atrof-muhitda bu virus juda chidamli bo‘ladi; sovuq, quritish ta’siriga yaxshi bardosh beradi, xazm shiralari ta’sirida yemirilmaydi, antibiotiklar ta’siriga sezgir emas. Virusning 3 ta immunologik xili ma’lum. Epidemiologiyasi. Infeksiya manbalari, poliomiyelitning oshkora shakllari bor kasallardan tashqari, uni atipik, bilinmaydigan, abortiv shakllarda boshdan kechirgan kishilar hamdir. Kasallikning atipik shakllari bilan og‘rigan bemorlar, ba’zi olimlarning fikriga qaraganda, oshkora shakllari bilan og‘riganlarga nisbatan ancha ko‘p bo‘ladi. Kasal kishi dardining o‘tkir davrida hammadan ko‘ra yuqumliroq bo‘ladi. Kasallik bilan og‘rib o‘tilgandan keyin ko‘pchilik hollarda Yana 15-20 kun davomida, ba’zan 3040 kun va hatto 4-5 oy davomida kasallik quzatuvchisi hali topilib turadi. Sog‘lom virus tashuvchilar ham kasallik yuqtiradigan manba bo‘lishlari mumkin. Sog‘lom kishilarning tashuvchilik hodisasi polimielitdagi infeksion jarayonning asosan, eng ko‘p uchraydigan shaklsidir. Odamning polimielitga beriluvchanligi katta emas. Poliomiyelit yuqqanlar orasidan faqat kichik bir qismi (0,2-1 %) bu kasallik bilan og‘riydi. Kasallanishning ko‘pchilik qismi (60-80 %) 4 yoshgacha bo‘lgan bolalarga to‘g‘ri keladi. Gipovinozlar vaqtida, odam ortiq zo‘riqqan paytlarida poliomiyelitga beriluvchanligi ortadi. Bu kasallik aksari bola organizmi rezistentligini, aftidan, pasaytirib qo‘yadigan qanday bo‘lmasin biror infeksiyadan keyin (qizamiq, ko‘kyo‘tal, angina va boshqalardan keyin) avj oladi. Poliomiyelit bilan og‘rib o‘tilgandan keyin turg‘un immunitet qoladi. Kasallikning yana takrorlanishi juda kamdan kam uchraydigan hodisadir. Klinik manzarasi . Poliomiyelit inkubatsion davri o‘rta hisobda 5-14 kun davom etadi, ba’zan u 2-4 ko‘ngacha qisqarishi va 35 ko‘ngacha uzayib ketishi mumkin.

Kasallikning 4 ta bosqichi tafavut qilinadi: a) boshlang‘ich yoki falajlardan oldingi bosqich, b) paralitik bosqich, v) tiklanish, g) rizidual yoki qoldiq hodisalar bosqichi. Boshlang‘ich yoki falajlarning oldingi bosqichida kasallik tana temperaturasi ko‘tarilishidan birdan boshlanadi. Kasallikning dastlabki kunlaridan boshlaboq, katarol hodisalar qayd qilinadi (ranit, nazofaringit, angina, bronxit) qayd etiladi. Bir qancha hollarda kasallikning boshlanishi hazm apparati ishining buzilishi bilan (ich ketishi, ich qotishi bilan) xarakterlanishi mumkin. Markaziy nerv sistemasining ta’sirlanishi va funksiyalarining izdan chiqishiga xos simptomlar qayd qilinadi: bosh og‘rig‘i, qayt qilish, adinamiya, bo‘shashish uyquchanlik va uyqusizlik, ba’zan alahlash talvasalar tutib turishi shular jumlasidandir. Orqa miya nerv ildizlari va bosh miya pardalarining ta’sirlanayotganini ko‘rsatadigan simptomatika paydo bo‘ladi. Paralitik bosqichi – isitma avjiga chiqib turgan vaqtda paydo bo‘ladigan parezlar va falajlar bilan xarakterlanadi, ular xuddi to‘satdan boshlangandek tuyuladi, lekin ularning to‘satdanligi faqat zoxiriydir. Bolani diqqat bilan kuzatib turiladigan bo‘lsa, endi bir necha kundan beri muskullari zaif bo‘lib qolganligi, reflekslari yo‘qolib ketganligi aniqlanadi. Ko‘pchilik hollarda falajlar kasallikning 5-kuniga kelib, ba’zan kechroq, 5-14-kuni paydo bo‘ladi. Parezlar va falajlarga har xil muskul gruppalari beriladigan bo‘ladi, lekin oyoq muskullari ko‘proq (58-82 % hollarda), gavda, bo‘yin, qorin pressi muskullari, nafas muskullari kamroq zararlanadi. Orqa miya nervlari ishtirokidagi (spinal) falajlar bosh miya nervlari

yadrolarining zararlanishi bilan zararlanib borishi mumkin: ko‘proq (10-12 % hollarda) yuz nervi kamroq ko‘zni uzoqlashtiruvchi, ko‘zni harakatlantiruvchi, adashgan, til-xalqum, til osti nervlarining yadrolari zararlanadi, bunda yutish va nafasga aloqador dahshatli o‘zgarishlar boshlanadi. Tiklanish bosqichida avvalo bosh og‘rig‘i, ko‘pchilik hollarda umurtqa pog‘anasi va qo‘l-oyoqlardagi og‘riq yo‘qoladi. Falajlangan muskullar funksiyasi asta-sekin asliga kela boshlaydi: aktiv harakatlar, pay reflekslari paydo bo‘lib boradi. Tiklanish davri 1-3 yil davom etishi mumkin. Rezidual (qoldiq hodisalari bosqichi) barham topmaydigan bo‘sh falajlar, ma’lum muskul gruppalarining atrofiyalanishi, qo‘l-oyoqlar va gavdada kontrakturalarning shakli o‘zgarib ketishi bilan xarakterlanadi. Xoreya. Xoreya revmatik infeksiya qo‘zg‘atuvchi asab tizimi (bosh miya)ning kasalligidir. Odatda, xoreya angina, poliartrit, bazan grippdan keyin paydo bo‘ladi. Kasallanish ko‘pincha zax, seryomg‘ir paytlarda – bahor va kuzda kuzatiladi. Kasallik o‘tkir boshlanib, boshlang‘ich belgilari bola xarakteridagi o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. Bolalar serjahl, jizzaki, injiq, jahl affektlariga moyil, yig‘loq bo‘lib qoladilar. Maktabda parishonxotirlik, mashg‘ulotlarga e’tiborsizlik kuzatiladi. Asta-sekin yuz, qo‘l-oyoq, tana muskullarining ixtiyorsiz harakatlari (giperkinezlar) rivojlanadi. Giperkinezlar rivojlanishi munosabati bilan bola harakatlaridagi dadillik yo‘qoladi, qo‘lidan narsalarni tushirib yuboradi, yozuvi keskin o‘zgaradi. Dastlab bolaning bunday hulq-atvori atrofdagilar tomonidan kulgu bilan qabul qilinadi, keyinchalik giperkinezlar kuchayib, faqat qo‘l va yuz muskullariga emas oyoq va butun tana mushaklariga ham o‘tadi. Qadam tashlashdagi dadillik yo‘qoladi, nutq keskin o‘zgaradi, tilning giperkinezi sababli nutq bilan birga ovqat yutish ham qiyinlashadi. Kasallikning dastlabki davrlarida ko‘pincha isitma chiqadi. Xoreya bilan birga yurak funksiyasining buzilishi- ritmining o‘zgarishi, puls tezlashishi, aritmiya kuzatiladi. Auskultatsiyada yurak asosida shovqin aniqlanadi. Ba’zi hollarda kasallik asorati sifatida klapanlar zararlanishi natijasida yurak nuqsoni paydo bo‘lishi mumkin.

Og‘ir yurak kasalligi bilan og‘irlashgan xoreyadan halok bo‘lganlar bolalar miyasini o‘rganishda po‘stloq osti bog‘lamlarda degenerativ toksik o‘zgarishlar aniqlanadi. Miya po‘stlog‘ida ham sezilarli o‘zgarishlar topilgan. Ko‘p hollarda xoreya nisbatan beshikast kechib, to‘liq sog‘ayish bilan yakunlanadi. Yurak xastaliklari bilan asoratlanadigan kasallik shakllari bundan mustasno. Biroq yengil darajadagi kasallanish ham yotib davolanish rejimini hamda tegishli davo choralarini talab etadi. Rejimni qo‘llamaslik va davo choralarining yetarli emasligi bola muskullarining uchishi (ayniqsa, asabiylashganda) va qayfiyat o‘zgaruvchanligi, affektlarga moyillik, agressivlik kabi patologik xarakter xususiyatlarini uzoq muddat saqlanib qolishiga olib keladi. Bazan xoreyaning asoratlaridan biri sifatida duduqlanishi mumkin. O‘qituvchi xulq-atvoridagi o‘ziga xos o‘zgarishlar (yuzni bujmaytirish, yozuvni o‘zgarishi, xarakter va xissiy-irodaviy sohadagi salbiy o‘zgarishlar)ni birinchi bo‘lib aniqlashi va bu o‘quvchini shifokor-mutaxassisga yo‘llashi muhim ahamiyatga ega. Bosh miyaning qon tomir buzilishlari . Bosh miya boy shohlangan qon tomir to‘ri-arteriya va venalar bilan taminlangan. Turli sabablar ta’sirida bosh miya qon tomirlari ayniqsa, nerv elementlarini kislorodga boy qon bilan taminlovchi arteriyalarda buzilishlar ro‘y berishi mumkin, bu esa nerv hujayralari faoliyatida keskin aks etadi. Tomir tonusini o‘zgarishini asosiy sabablaridan biri tomir devorlaridagi sklerotik o‘zgarishlardir. Bu tomir elastikligini yo‘qolishiga, ularning torayishiga va qon aylanishinng buzilishiga sabab bo‘ladi. Tomirlarning patologik o‘zgarishlari fonida miyada qon aylanishini buzilishi, yani insult paydo bo‘lishi mumkin. Miyaga qon quyulishi, qon bosimininig oshishi (gipertoniya)da ko‘p kuzatiladi. Shu bilan birga, tomir devoriga qattiq qon elementlari, qon pufakcha, fibrinning yig‘ilishi natijasida arteriya bekilib qolishi mumkin (tromboz). Bu holat ko‘pincha qon bosimi pasayganda (gipotoniya), qonning tomirlarda oqishini sekinlashuvida sodir bo‘ladi. Va nihoyat tomirning bekilishi patologik o‘zgargan yurak klapanlaridan uyqu arteriyasi shohlariga trombning o‘tishi natijasida kelib chiqishi mumkin (yurakning revmatik hurujlari). Bu hollarda yurak klapanlarida

o‘ziga xos soqolsimon o‘simtalar paydo bo‘ladi. Patologik o‘zgarishlarning uzilib ketgan to‘qimalari qon oqimi orqali miya tomirlariga o‘tishi va qon aylanishi buzilishini keltirib chiqarishi mumkin. Kasallik belgilari, kechishi va oqibatlari – miyada qon aylanishining o‘tkir buzilishi (qon quyilishi, tromboz) to‘liq yoki qisman behushlik, nafas va yurak-qon tomir faoliyatlarini buzilishi bilan birga kechadi. Qon quyilishida bu belgilar trombozga qaraganda keskin tusda bo‘ladi. Shu bilan birga falaj, parez, nutq buzilishlari (afaziya), psixikaning o‘zgarishida namoyon bo‘luvchi miya faoliyati buzilishlari sodir bo‘ladi. Biroq tomirlarning patologik o‘zgarishi keksa yoshdagina kuzatilmaydi. Masalan, bola va o‘smirlarda falaj, parez, afaziya kabi boshqa patologik simptomlar bilan namoyon bo‘luvchi miya qon aylanishining buzilishlari kuzatiladi. Bu kam uchraydigan hollarda tomirlar sifilis kasalligi, yallig‘lanish jarayonlari (ensefalit) yoki bish miya jarohatlari natijasida zararlanadi. Shuni qayd etish joizki, bolalar nevrologiyasi amaliyotida bosh miya qon aylanishining buzilishi, ko‘pincha, og‘ir travmatik tug‘ruq jarayonida miya pardalari venalarining ezilishi yoki uzilishi holatlarida namoyon bo‘ladi. Ularning oqibati sifatida falaj yoki tutqanoqsimon hurujlar rivojlanishi mumkin. Keyinchalik nutqni rivojlanmasligi – alaliya, dizartriya kuzatiladi. Mayda qon tomirlarda qon quyilishi bilan birga keladigan orttirilgan

bosh miya jarohatlarida oliy po‘stloq funksiyasi rivojining buzilishi va natijada keyinchalik aqli zaiflik (oligofreniya) paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Insultlarning kechishi miya moddasining zararlanish joyi va hajmi bilan bog‘liq. Uzonchoq miya va miya qorinchalari sohasidagi insultlar havflidir. Ba’zi hollarda insultlarda rivojlanuvchi og‘ir shok holati sababli, bemor tez halok bo‘ladi. Odatda, o‘tkir davr (shok holati) o‘tganda so‘ng kasallik klinik ko‘rinishida bir qator buzilishlar aniqlanadi. Asoratlar vaqt o‘tishi bilan miyaning kompensator mexanizmlari hisobiga bir muncha tuzatilishi mumkin. Masalan, bir necha kundan keyin bemor falajlangan qo‘l-oyoqlarini harakatlantira olishi mumkin, nutqning yaxshilanishi kuzatiladi (bemor alohida so‘zlarni talaffuz eta oladi).

Bu davr o‘rtacha ikki oy davom etishi mumkin. Bu muddatdan keyin ko‘pincha falajlangan azolar tomonidan keskin yaxshilanishlar kuzatilmaydi, turg‘un nuqson qolishi mumkin. Ayniqsa, keksa odamlarda nutq nisbatan sekin tiklanadi. Davolovchi pedagogik tadbirlar. O‘tkir davrida davo choralari yotish rejimi, boshga muzli xaltacha qo‘yish va yurak faoliyatiga ta’sir qiluvchi dorilarni qo‘llashdan iborat. Kechuvchi ensefalit oqibatidagi insultda antibiotiklar bilan davolash davom ettiriladi, sifilisda tegishli davo choralari qo‘llaniladi. Rezidual davrda yaqqol harakat, nutq sohalaridagi nuqsonlarni tuzatishda davolash-

pedagogik tadbirlar katta ahamiyatga ega. Massaj, fizioterapiyadan tashqari davolovchi gimnastikani doimiy qo‘llash harakat hajmlarini sezilarli darajada oshishiga olib keladi. Rivojlanishi orqada qolgan yoki yo‘qotilgan nutqni tiklash ishlarida logopedik ish katta ahamiyatga ega. Bolalar miyasi yuqori plastiklik va kompensatsiya qobiliyatiga egaligi sababli, keksa yoshdagi bemorlarga nisbatan bolalarda zaiflashgan yoki yo‘qotilgan funksiyalarni juda tez tiklanadi. Bola nutq ustida ishlash ma’lum patologik o‘zgarishlarga ega tafakkurni nazorat qilish bilan birga amalga oshiriladi. Ba’zida maxsus maktab jamoasiga qo‘shish bolani davolashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Adabiyotlar: 1. Po‘latxo‘jayeva M.R. Defektologiyaning klinik asoslari. O‘quv qo‘llanma. T., TDPU - 2013. 2. Alimov X.A., Manasipova I.X. Nekotoriye voprosi organizatsii i razvitiya psixiatricheskoy pomoshi v Uzbekistane. Trudi Tashkentskoy psixiatricheskoy bolnitsi. NII tom. T:, 1996. 2. Agranovskiy M.L. Obshaya meditsinskaya psixologiya i psixopatologiya. Andijan. «Andijon», 2004 – 215. 3.Sodiqova Q, Aripova S.X, Shaxmurova G.A . Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. T., “Yangi asr avlodi” - 2009. 4.McGill-Franzen A., Allington R.L. (Eds.) Handbook of Reading Disability Research. Routledge, 2011. — 522 p. 5.David Ronald. Clinical Pediatric Neurology.Third edition. Demos Medical Publishing, 2009 - 640 p. 6.Armstrong D., Halliday W., Hawkings C., Takashima S. Pediatric Neuropathology: A Text-Atlas. Springer Japan, 2007. — 426

O'xshashlar

Oliy nerv faoliyati

Oliy nerv faoliyati

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi