Nevropatologiya va psixiatriyaning rivojlanish tarixi - Tibbiyot - Referatlar

Nevropatologiya va psixiatriyaning rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Nevropatologiya va psixiatriyaning rivojlanish tarixi Reja: 1. Nevropatologiya va psixiatriyaning rivojlanish tarixi 2. Bemorlarni tekshirish usullari rentgenologik tekshirish usullari

KIRISH Bugungi kunda mamlakatimizda barcha sohalar qatorida ta`lim tizimida ham qator ijobiy o`zgarishlar amalga oshirilmoqda. O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risidagi» va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning asosiy vazifalaridan biri qonun talablariga amal qilgan holda kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma va darsliklarni yangidan yozishdan iborat. Kadrlarni har tomonlama malakali, yetuk mutaxassislar qilib tayyorlash uchun zamon talablariga javob beradigan darslik va o`quv qo`llanmalar zarur. Inson ulug`. Insonning ulug`vorligi esa uning bosh miyasining mahsuli bo`lmish ongidadir. Inson harakat qilish, ko`rish, eshitish,sezish, fikrlash, hisoblash, mulohaza qilish, musiqani tushunish kabi qobiliyatlarga ega. Bunga oliy nerv faoliyati deyiladi. Ilm-fanning hozirgi taraqqiyoti va yutuqlariga qaramasdan bosh miya oily faoliyati to`g`risida kishilar ongida inkor etib bo`lmaydigan quyidagi tushunchalar o`rnashib qolgan: quloq – eshitadi, ko`z – ko`radi, og`iz – ta`mni sezadi, burun – hidni biladi kabi tushunchalar bir qarashda inkor etib bo`lmaydigan haqiqatga o`xshaydi. Vaholanki ko`z o`zi ko`rmaydi, quloq eshitmaydi, og`iz ta`m bilmaydi, burun hidni ajrata olmaydi. Bu sezgilar faqatgina bosh miya orqali ro`y beradi. Chunonchi, ko`zimiz, qulog`imiz qanchalik sog`lom bo`lmasin, agar bosh miyadagi ko`rish, eshitish markazlari jarohatlangan bo`lsa, insonning ko`zi ojiz, qulog`I esa kar bo`lur edi. Hech qanday jarrohlik usullari bunday ko`zni ham, quloqni ham ocha olmaydi. Nevrologiya ikkita – umumiy va xususiy bo`limlardan iborat. Umumiy nevrologiya markaziy va periferik nerv sistemasining zararlanishi natijasida kelib chiqadigan sindromlarni, ularni tekshirish usullarini, tipik tashxisini (jarayon qayerda joylashganligini aniqlash) o`rganadi. Xususiy nevrologiya esa o`ziga xos nozologik usullarni, ya`ni alohida asab kasalliklarini o`rganadi. Asab va ruhiy kasalliklar fani kundalik turmushimizda uchrab turadigan va turli yo`llar bilan davolanadigan kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, kechishi, davolash, oldini olish, bemorlarni bevosita va asbob-uskunlar yordamida tekshirish usullari va hokazolarni o`rganadi.

Keyingi paytlarda asab va ruhiy kasalliklar ko`payganligi oqibatida shunday darslik va o`quv qo`llanmalarga talab kuchaydi. Shularni e`tiborga olgan holda ushbu o`quv qo`llanma to`ldirilib, qayta ishlangan holda qayta chop etilmoqda. Kitobdagi mavzularni yoritishda Internet yangiliklari, shu sohaga oid chop etilgan adabiyotlardan foydalanildi. Nevrologiya faniga bundan ming yil ilgari Abu Ali ibn Sino asos solgan bo`lib, faqat XIX asr oxiri, XX asr boshlariga kelib Yevropa tibbiyotida nevrologiya fan sifatida ajralib chiqdi. Abu Ali ibn Sino birinchi bo`lib umumiy nevrologiya bilan xususiy nevrologiyani ajratgan, inson a`zolarining faoliyatini ularning tuzilishi bilan chambarchas bog`liq ravishda bayon qilib bergan. Shu bilan birga a`zolarni bosh miya va itoatkor a`zolarga bo`lib chiqqan, bosh (markaziy) a`zolarga bosh va orqa miyani kiritdi. Bosh miyani his-tuyg`ular va harakatning boshlang`ich a`zosi deb ta`riflab, uning anatomiyasini bayon qilib bergan. Ibn Sino bosh miyani «ong markazi» deb ta`riflaydi. Bu a`zo orqali biz dunyoni ko`ramiz, eshitamiz, mushohada qilamiz va hidni sezamiz. Ichki a`zolarning faoliyati, ishlash tarzi ham bosh miyaga bog`liq. Ibn Sino orqa miya anatomiyasi va fiziologiyasini chuqur o`rganib, shunday yozgan edi: «Yaratuvchi... bosh miyaning bir qismini pastga (tananing pastki qismiga) tushirib, insonga muruvvat ko`rsatdiki, undan ajralgan asablar mayda tarmoqlarga bo`linib, o`z vazifalarini bemalol, uzluksiz bajo keltiradilar». Ibn Sino nafas markazining bosh miya bilan orqa miya o`rtasida joylashganligini, jinsiy va siydik chiqarish a`zolari faoliyatini orqa miya idora qiladi, deb aytgan. U «Tib qonunlari» kitobida periferik asab tizimining anatomiyasi va fiziologiyasini tasvirlab bergan. Periferik asablarni Ibn Sino quyidagicha ta`riflaydi: «Asablar bosh miyadan yoki orqa miyadan boshlanib, mayda, yumshoq o`tkazgichlardan iborat. Ular harakatlantirish va sezish vazifalarini bajarish uchun yaratilgan». Bundan tashqari, bosh miya va orqa miya asablarining harakatlantiruvchi va sezuvchi vazifalarini e`tiborga olib, alohida-alohida bayon qilib bergan. Ibn Sino asab va ruhiy kasalliklarga tasnif bergan. Hozirgi zamon asab tizimi tasnifi Ibn Sino yaratgan

tasnifdan uncha farq qilmaydi. Ibn Sino kasalliklarni o`tkir va surunkali, yengil yoki og`ir, davolanadigan va davolanmaydiganlarga bo`ladi. Kasallikni 4 ta: boshlang`ich, zo`rayish, o`ta zo`rayish va susayish davrilarga ajratadi. Ichki a`zolar kasalliklari tufayli asab tizimining buzilishini bayon qilgan. Ibn Sino bemorlarni davolashda psixoterapiyaga katta e`tibor bergan. Uning fikricha, yaxshi so`z, mehribon do`st va sevimli odamlarning yaqinligi, sayrusayohatlar, ov qilish, musiqa tinglash kabilar kayfiyatni yaxshilovchi omillar inson ruhini ko`tarib salomatligini mustahkamlaydi. Bundan tashqari, kasallik turlarini o`rganishda Al- Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Bakr ar-Roziy va boshqa olimlar olib borgan ishlar ham maqtovga sazovordir. Insonning asabi nozik, lekin qudrati zo`r. Kishi asabi qancha zo`riqsa, kasallikka shuncha tez chalinadi va dard ancha og`ir o`tadi. O`rta Osiyo Davlat dorilfununining ochilishi O`zbekistonda nevrologiya fanining rivojlanishiga sabab bo`ldi. 1920-yil yanvar oyida dorilfununning tabobat fakulteti qoshida «Asab kasalliklari» kafedrasi tashkil etildi. Bu kafedraga birinchi bo`lib professor M.L. Zaxarchenko asos soldi. Keyinchalik bir necha o`zbek olimlari: A. R. Rahimjonov, X. K. Salohiddinov, M. X. Samiboyev, F. T. Abduhakimov, Sh. Sh. Shomansurov, B. G`ofurov, M. Otajonov, E. Shamsiyev, S. S. Busakov, Sh. Asqarov, F. K. Xannanova, G. Q. Sodiqova, A. M. Aslanovlar asab kasalliklari bo`yicha fanga bir qancha yangiliklar kiritdilar. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng tibbiyot fanining rivojlanishiga katta e`tibor berildi. 1991-yilda Buxoro, Nukus va Urganchda tibbiyot institutlari ochildi. U yerda malakali shikorlar yetishib chiqmoqda. Nevropatologiya (grekcha «nevron» – nerv yoki asab, «pathos » – kasallik, «logos» – fan) – asab kasalliklari va nervning harakatlantiruvchi, sezuvchi, vegetativ qismlaridagi buzilishlarni hamda ularni davolash, oldini olish choralarini o`rganuvchi fandir. Psixiatriya (grekcha «psyche» – ruhni, jonni, «iatreo» – davolash) – odamning bilish faoliyatidagi sezgilar va xulq-atvorida paydo bo`ladigan buzilishlarni o`rganadi. Odamning ruhiy faoliyatida ro`y beradigan o`zgarishlar va

ularni davolash hamda oldini olish bilan shug`ullanadi. Nevrologiya ikki qismdan iborat. Umumiy nevrologiya – asab tizimining anatomiyasi, gistologiyasi hamda fiziologiyasi, shiningdek to`liq tashxis qo`yishni, ya`ni zararlanish qayerda yuz bergan va uning natijasida nima ro`y berishini o`rganadi. Xususiy nevropatologiya – asab kasalliklarining kelib chiqish sabablari, rivojlanishi, klinik manzarasi, oqibatlari, davolash va oldini olish choralarini o`rganadi. Psixiatriya ham ikki qismdan iborat. Umumiy psixopatologiya – ruhiy kasalliklarning umumiy alomatlari, kechishining qonuniyatlari, aniqlash usullari va tasnifi, davolash va oldini olish choralarini o`rganadigan. Xususiy psixiatriya – ruhiy kasalliklarning turlari, qiyosiy tashxisi va davolash usullarini o`rganadi. BEMORLARNI TEKSHIRISH USULLARI RENTGENOLOGIK TEKSHIRISH USULLARI Tashxis qo`yishda miya qutisi yoki umurtqa pog`onasini rentgenologik tekshiruvlar (kraniografiya, spondilografiya) katta yordam beradi . Spondilografiyada bemorning umurtqasidagi, uni o`zaro bog`lovchi qismlaridagi, orqa miya va vertebrobazillar tizimidagi qon aylanishining buzilishi va turli xil og`riqlarga sabab bo`luvchi kasallik belgilari aniqlanadi. Kraniogragiya kalla suyagining rentgen tasviridir. Har bir kasallik uchun o`ziga xos kraniogramma belgilari mavjud. Masalan, miya qutisi ichining gipertenziyasida panja barmoqlar botirilganligi, turk egarining silliqlanishi yoki kengayishi, bolalarda miya qutisi choklarining bir-biridan ajralishi, miya qutisi hajmining kattalashishi xosdir.

Gipofiz o`smasida turk egari kattalashadi, orqa, old devori tekislanib qoladi. Kompyuter tomografiyasi juda noyob va zamonaviy tashxis qo`yish usulidir. Bunda kristall va gazli detektorli skanner qurilmasi yordamida miyadagi kasallangan joy o`rganiladi. 20, 40, 60 soniya davomida skanner bemor boshini bir marta aylanib o`tib, ma`lum masofada miya qatlamlarining rentgen nurlarini yutish xususiyatini 160, 256, 512 marta o`lchaydi. Bu axborot EHM qurilmaga uzatiladi va miyaning har bir qatlamlaridagi tasvir ekranda paydo bo`ladi. Tasvirni juda qisqa vaqt (40–50 soniya) davomida olish mumkin. Bu usulning yana bir afzalligi shundaki, tasviriga tushirish ham mumkin. Kompyuter tomografiya usuli ko`pgina tug`ma qiyshayishlar, o`smali jarayonlar, qon quyilish o`choqlari, yiringli jarayonlar, miya qorinchalarining kengayishi, gidrotsefaliya haqidagi juda noyob ma`lumotlarni beradi. Yadro-magnit rezonans usuli. Bu yangi usullardan biri bo`lib, keyingi vaqtlardan qo`llanila boshlandi. Bunda ba`zi kimyoviy elementlar atomlari (vodorod, fosfor va boshq.) kuchli magnit maydonida rezonans hodisaga uchraydi. Paydo bo`lgan elektromagnit impulslar har bir to`qimaning o`ziga xos tovushni beradi, bu tovush kompyuterda qayd etiladi, qayta ishlanib, ekranga tasviri tushiriladi. Yadro-magnit rezonans usuli ichki a`zolardagi va asab tizimidagi organik jarohatlar, o`smali jarayonlar, parazitlar, qon tomirlardagi aterosklerotik o`zgarishlarni aniqlashda, ularga tashxis qo`yishda katta yordam beradi. Bu usul orqali insultni boshdan kechirgan bemorlarda bosh miya to`qimasining tiklanish xususiyati ham aniqlanadi. Elektromiografiya (EMG) – mushaklar biopotensiallarini tekshirish orqali harakat apparati holatini aniqlash usulidir. EMG mushakning harakat sohasidagi o`zgarishni, aniqrog`i, uning markaziy yoki periferik asab qismida yoki

mushakning o`z holatini aniqlashda yordam beradi. EMG orqali bu o`zgarishlarni dastlabki bosqichda, ya`ni hali klinik belgilar yuzaga chiqmasdanoq aniqlash mumkin. Bu usul kasallikning kechishida, harakat buzilishining periferik falajlik xilida boshqa o`xshash kasalliklar bilan qiyosiy tashxis o`tkazishda aniq ma`lumotlar beradi. Bemordagi mushaklar faoliyatini tekshirish uchun elektromiografiya qo`llaniladi. Elektromiografiya elektron kuchaytirgich va qayd qiluvchi tuzilmadan iborat asbobdir. Elektroensefalografiya (EEG) – miya biopotensiallarini qayd qilishga asoslangan zamonaviy tekshirish usuli. Elektroensefalografiya orqali bosh miya potensiallari qayd etiladi va ularning tasvirlari qog`ozga tushiriladi. Hozirgi vaqtda bir vaqtning o`zida miyaning turli sohalaridan biotoklar qayd etuvchi 4, 8, 16 kanalli elektroensefalografiya keng qo`llaniladi. Miya biotoklarini qayd qilish usuli elektroensefa- logramma deyiladi. Bu usul orqali epilepsiya, o`sma kasalliklari aniqlanadi. (1-rasm)*. Reoensefalografiya (REG) – miya qutisi ichiga yuqori chastotali o`zgaruvchan tok yuborish natijasida qon aylanish holatini aniqlash. * Rasmlar rangli vkleykada berilgan. Tirik to`qimaning elektr qarshiligi miyaning qon aylanishiga ko`p jihatdan bog`liqdir. REG tekshirilayotgan sohadagi tomirlarning holatini, ularning tonusini aniqlaydi. Exoensefalografiya (Exo-EG) – bosh miyani ultratovush nurlari yordamida tekshirish. Ultratovush nurlari bemorning boshiga tik holatda yuboriladi. Boshdan o`tayotgan tovush nurlari o`z yo`nalishida har xil qarama- qarshiliklarga uchraydi va aks sadolar hosil bo`ladi. Shu jumladan bosh suyagi bilan miya chegarasida hosil bo`luvchi qarshilik aks sadosi ham. Aks sado tovushlari tik holatda otilib chiqqan chiziqni hosil qiladi. Bu aks sado tovushlari ichida o`rta chiziqdagi (III qorincha, epifiz, gipofizdan akslangan) tovushlar katta ahamiyatga ega. Bunday o`rta chiziq aks sadosi M-exo deyiladi. Me`yoriy holatda M-exo o`rta qismda joylashgan bo`ladi. M-exoni o`lchash tashxis qo`yish uchun muhim

ahamiyatga ega. Bosh miya o`smasi, abssessi, parazitar kasalliklari, gematomasi, tuberkulomasi va boshqalarda miya o`rtasida joylashgan III qorincha va epifiz joyidan qo`zg`algan, o`ng yoki chap tomonga surilgan holatda bo`ladi. Bu hol M- exoning ham surilishiga olib keladi. Exoensefalografiya bosh miyadagi kasallik jarayonini topishda katta ahamiyatga ega. Asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi va gistologiyasi. Asab kasalliklarining umumiy simptomatologiyasi. Asab to`qimasi Nerv tizimining struktura – funksional birligi neyron deb ataladi. Nerv hujayralari, asosan, asab tizimining markaziy qismida (bosh va orqa miyalarda) joylashgan bo`lib, uning tolalari periferik nervlarni hosil qiladi. Nerv hujayrasi yoki neyroni bir qancha o`simtalar va tanadan iborat (2-rasm). Neyronni tana, akson va dendrit tashkil etadi. Nerv hujayrasining o`simtalari kalta va uzun bo`ladi. Hujayraning asosidan ketgan uzun o`simtasi akson , kalta daraxt shoxlariga o`xshash o`simtalari esa dendrit deb ataladi. Dendritlar nerv impulslarini qabul qilib, nerv hujayrasi tanasiga o`tkazadi, so`ng akson bo`ylab hujayradan periferiyaga (sirtga) o`tadi. Nerv impulslari har doim bir tomonga yo`naladi, ya`ni dendritdan hujayra tanasiga, keyin aksonga o`tadi, bu dinamik polyarizatsiya qonuni deb ataladi. Akson tugagandan so`ng dendritlarga yaqinlashadi yoki keyingi hujayra tanasiga boradi, bunda neyronlar zanjiri hosil bo`ladi. Nerv hujayralarining bir-biri bilan tutashgan joyiga sinaps deb ataladi. Nerv hujayrasining dendritlari retseptorlar vazifasini bajaradi. Retseptorlar tashqaridan va ichkaridan kelayotgan ta`sirlarni qabul qilib, nerv impulslariga aylantiradi va hosil bo`lgan impulslarni hujayra tomon yo`naltiradi. Sinapslar yordamida axborot birinchi neyronning aksoni orqali ikkinchi neyron dendritiga o`tishida mediatorlar yordam beradi. Har bir asab hujayrasi yadro, protoplazma, neyrofibril apparat, xromatin modda va boshqalardan tashkil topgan. Nerv hujayralarida ikki xil pigment uchraydi: L i p o f u t s i n – sariq rangda bo`lib, oqsil va lipoiddan tuzilgan, hujayra yadrosi yonida joylashgan. Yoshlarning nerv hujayralarida lipofutsin miqdori kamroq bo`lib, keksaygan sari ko`payib boradi.

Me l a n i n – markaziy asab tizimining ma`lum bir qismidagi hujayralarda uchraydigan qora rangli pigment (masalan, bosh miya po`stloqosti sohasida joylashgan – qora modda). Nerv tolasi nevrofibrillardan tuzilgan o`q silindrdan iborat bo`lib, asab impulslarini o`tkazishda ishtirok etadi. O`q silindr ikki parda bilan qoplangan, bu pardalar miyelin pardalar deyiladi. Miyelin pardalar o`q silindrini butunlay o`ray olmaydi, ba`zi joylari ingichkalashib qoladi, bu holat Ranve qisishmalari deyiladi. Ikki qisishma orasida joylashgan nerv tolasi bo`lagiga nerv tolasining segmenti deyiladi. Miyelin pardaning ustidan o`rab turuvchi pardaga Shvann pardasi deyiladi. Shvann pardasining farqi, u qisishma hosil qilmaydi va uning hujayralari bo`ladi. Periferik asab tizimida ikki xil nerv tolalari uchraydi: Miyelinli nerv tolalar – miyelin va Shvann pardalari bilan o`ralgan nerv tolalari. Miyelinsiz asab tolalar – faqat Shvann pardasi bilan o`ralgan nerv tolalari. Bunday nerv tolalarda miyelin parda bo`lmaydi. Asab sohasi ikkita katta tizimdan iborat. Markaziy asab tizimiga bosh miya va orqa miya kiradi. Chunki, bu ikkala miya ichkarida (kalla suyagi va umurtqa pog`onasining ichida) – markazda joylashgan. Periferik asab tizimiga tashqarida joylashgan tuzilmalar kiradi. Bu tizim o`z navbatida quyidagilarga bo`linadi: ildizlar (oldingi – harakat ildizi, orqadagi –– – sezgi ildizi); –– umurtqalararo gangliya (tugunchalar); –– chigallar (yelka, bo`yin, bel va dumg`aza chigallari); alohida periferik nervlar (qo`llarda – bilak, tirsak –– nervlari, oyoqlarda – son, quymich nervlari va boshq.). Markaziy asab tizimi . Orqa miya. Orqa miya umurtqa pog`onasining uzunasiga ketgan kanalida joylashgan. U kattalarda 41–45 sm, yo`g`onligi 1–1,5 sm, og`irligi 34–38 g ni tashkil qiladi. Orqa miya birinchi bo`yin umurtqasining yuqori

qismidan boshlanib, pastki qismi ikkinchi bel umurtqasining yuqori qismida tugallanadi. Yangi tug`ilgan bolalarda ikkinchi va uchinchi bel umurtqa segmentlarining o`rtasida tugallanadi. Orqa miyada bo`yin va bel kengligi bo`lib, bu qo`l va oyoqda asab tolalarining ko`pligi natijasida paydo bo`ladi. Orqa miya segmentlarga bo`lingan. Segment deb – orqa miyaning ikki juft ildizlariga aytiladi. Orqa miya 31–32 juft segmentdan tuzilgan. Bular: 8 ta bo`yin, 12 ta ko`krak, 5 ta bel, 5 ta dumg`aza, 1–2 ta dum segmentlaridir. Orqa miyaning har bir segmentida 2 juftdan ildizlar bo`lib, ularning oldingi jufti harakat ildizlari, orqadagi juftlari esa sezuvchi ildizlardir. Orqa miyaning ichki tuzilishini uning ko`ndalang kesimida ko`rish mumkin (3-rasm). Bunda ko`ndalang kesim markazida kapalaksimon shakldagi kulrang modda joylashgan, uning atrofi oq moddalardan iborat. Kulrang modda nerv hujayralari va uning aksonlaridan iborat. Orqa miyaning oldingi shoxida harakat hujayralari, orqa shoxida esa sezuvchi hujayralar, yon shoxlarida vegetativ nerv hujayralari joylashgan. Orqa miyaning oq moddasi kulrang moddaning atrofida joylashgan, ular ustunlar deyiladi: • y o n u s t u n d a n – pastga tushuvchi harakat yo`llari, yuqoriga ketuvchi yuzaki sezgi yo`llar va ekstrapiramid yo`llar o`tadi; • o r q a u s t u n d a n – chuqur sezgi yo`llari – Burdax va Goll tutamlari o`tadi; • o l d i n g i u s t u n d a n – kesishmay qolgan harakat yo`llari pastga qarab o`tadi. Oq modda o`tkazuvchi yo`llardir. Orqa miya quyidagi qismlarga bo`linadi: – yuqori bo`yin qismi Cl – C 4 segmentlardan iborat: C (cervicalis) ; – bo`yin kengligi C5 – C 8 – D1 segmentlardan iborat: D (dorsalis) D1 ; – ko`krak qismi D2– D10 segmentlardan iborat; – bel kengligi Dn – D12– L1_5 – S1–2 segmentlardan iborat: L (lumbalis) ; – orqa miya konusi S3_5 – C O1_2 segmentlardan iborat; S (sacralis)

Co (coccygea) Co1–2/. Bosh miya. Bosh miya kalla suyagining ichida joylashgan bo`lib, katta yoshli kishilarda – 1375 g, ayollarda – 1275 g, yangi tug`ilgan chaqaloqlarda 330– 340 g ni tashkil qiladi. Bosh miya ikkita yarimshar, ya`ni o`ng va chap yarimsharlardan iborat. Bu yarimsharlarni ustki vertikal chuqur egat ikkiga ajratib turadi. Egatning ostki tomonida oq moddadan paydo bo`lgan qadoqsimon tana joylashgan. Miya ustuni uzunchoq miya, Voroleyev ko`prigi, miyacha, miya oyoqchalaridan tashkil topgan. Bosh miyaning 3 ta yuzasi bor: – tepa qismi – konveksital qism; – ichki qismi; – bazal qismi yoki miya asosi. Bosh miya yarimsharlari peshana, tepa, chakka va ensa qismlardan iborat. Bu joylarda markazlar joylashgan bo`lib, har bir qismning o`z vazifasi bor. Peshona qismi – harakat uchun, tepa qismi – sezgi uchun, chakka qismi – eshitish, ta`m, hid bilish uchun, ensa qismi – ko`rish uchun xizmat qiladi (4-rasm). Yon qorinchalar bosh miya yarimsharlarining bo`shlig`i bo`lib, hisoblanadi. Ikkita yarimsharlar bir-biri bilan qadoqsimon tana orqali bog`langan. Gistologik jihatdan bosh miya 2 qismdan iborat. Oq modda o`tkazuvchi yo`llardan, kulrang modda nerv hujayralaridan tuzilgan. Bosh miyaning oq moddasi bu – o`tkazuvchi yo`llardir. Bu joylardan ham sezgi, harakat yo`llari o`tadi. Bular, o`z navbatida, quyidagilarga bo`linadi: • assotsiativ tolalar – bu tolalar bitta yarimshardagi markazlarni birbiri bilan bog`laydi; • komussural tolalar – ikkita yarimshardagi markazlarni bir-biri bilan bog`laydi; • proyeksion yo`llar – bosh miya po`stlog`idagi markazlarni orqa miya bilan bog`laydi. Oq moddada yana ichki kapsula joylashgan bo`lib, undan pastga va tepaga ko`tariluvchi o`tkazuvchi yo`llar o`tadi. Ichki kapsulaning oldingi sonidan –

bosh miya peshana-ko`prik yo`llari; orqa sonidan – bosh miya po`stlog`i orqa miya yo`llari (harakat, sezgi, ko`rish, eshitish yo`llari); tizza qismidan esa kalla bosh miya nervlarining harakat yo`llari o`tadi (5-rasm). Bosh miyaning kulrang moddasi bu faqat nerv hujayralardan iborat. Bu kulrang modda bosh miya po`stlog`i deb ataladi, uning qalinligi 5 mm ga teng. Bosh miya qobig`i 6 qavat nerv hujayralaridan tuzilgan. Bosh miya po`stlog`ida 14 mlrd ga yaqin neyronlar bor. Odam shuncha hujayralar bilan tug`iladi, lekin dastlab bu hujayralar yetilmagan bo`ladi, keyinchalik asta-sekinlik bilan yetilib boradi. Bosh miya po`stloq qismining fiziologiyasi, zararlanishi, uni tekshirish usullari Bosh miya po`stlog`i asab tizimining eng oliy joyi hisoblanadi, bu yerda tahlil (analiz – sintez) qilinadi. Bosh miya po`stlog`ining har bir qismi ma`lum vazifalarni bajaradi. Birinchi tovush tizimi – bu bilish, ko`rib bilish va kundalik amaliy ishlarni bajarish (masalan, kiyinish, yuvinish, ovqatlanish). Ikkinchi tovush tizimi – bu fikrlash va gapirishdir. Atrofdagi muhitni to`g`ri anglay bilish, unga to`g`ri javob berish, gapirilgan gapni to`g`ri tushunish shu tizimga bog`liq. Peshana qismida quyidagilar joylashgan: oldingi markaziy egatda ixtiyoriy harakatlarning markazi alohida-alohida, teskari joylashgan; nigoh (qarash) markazi; yozish markazi – grafiya; muvozanat markazi; o`ng qo`l bilan yozadiganlarda chap tomonda gapirish markazi – B rokka markazi; ruhiyat bilan aloqasi bor markaz. Za r a r l a n g a n d a q u y i d a g i l a r k u z a t i l a d i: 1.Monoplegiya – bitta qo`l yoki bitta oyoqning falajlanishi. 2. Jekson tutqanog`i – bitta qo`l yoki bitta oyoqda qaltirash bo`ladi. Bu bosh miya po`stlog`i ta`sirlanganda kuzatiladi, bemor ma`lum muddat hushini yo`qotmaydi.

3. Nigoh falaji – ikkala ko`z bir tomonga qarab qolgan bo`ladi. 4. Muvozanatning buzilishi – bemor tura olmaydi, zararlangan tomondan qarama-qarshi tomonga yiqiladi. 5. Agrofiya – yoza olmaslik. 6. Motor afaziyasi – bemor gaplarni tushunadi, lekin o`zi gapira olmaydi. 7. Ruhiy o`zgarishlar kuzatiladi. Tepa qismida bosh miyaning orqa markaziy egatida butun sezgi markazlari; sterognoz – jismlarni paypaslab bilish markazi joylashgan; tana o`rinlari joylashgan markaz; praksiya markazi; sanash markazi joylashgan. Za r a r l a n g a n d a q u y i d a g i l a r k u z a t i l a d i: 1.Monoanesteziya – bitta qo`l yoki bitta oyoqda qarama-qarshi tomonda sezgining buzilishi. 2. A steriognoz – jismlarni paypaslab bila olmaslik. 3. A utotopagnoziya – tananing joylashgan o`rinlarini bila olmaslik. 4. A kulkuliya – sanashni bilmaydi. Chakka qismida eshitish markazi; hid bilish markazi; ta`m bilish markazi; musiqaga qobiliyat markazi; gapirishning sensor markazi joylashgan. Zararlanganda eshitish, hid bilish, ta`m bilish gallutsinatsiyasi – yo`q narsalarni sezish; amuziya – musiqaga qobiliyatning yo`qolishi; vestibular ataksiya – bosh aylanish kuzatiladi; chakka tutqanog`i – chakka qismi kasal bo`lganda tutqanoq xuruji paydo bo`ladi; sensor afaziya – bemor gapga tushunmaydi, gapira olmaydi. Ensa qismida: 1.Ko`rish markazi. 2.Ko`rib bilish markazi. Zararlanganda: ko`rish gallutsinatsiyasi – yo`q narsalarni ko`rish; metamorfobsiya – narsalarning qiyshiq bo`lib ko`rinishi; mikrobsiya – narsalarning kichik bo`lib ko`rinishi; makrobsiya – narsalarning katta bo`lib ko`rinishi

kuzatiladi; ko`rish agnoziyasi – ko`radi, lekin shu narsalarni nima uchun kerakligini bilmaydi. Bosh miya po`stloqosti tuzilmalari Bosh miya po`stloqosti tuzilmalari boshqacha ekstrapiramid (pirami-da yo`lidan tashqari) yoki striopolidar tuzilmalar deb ataladi. Odamdagi harakatning yaxshi tartibli bo`lishi piramida tizimdan tashqari po`stloqosti tuzilmalariga ham bog`liq bo`ladi. Ekstrapiramid deyilishiga sabab, bu tizim piramida tizimlaridan tashqarida yotadi. Ekstrapiramid baliqlar, qushlarda oliy harakat vazifasini bajaradi, chunki ularda bosh miya po`stlog`i yo`q. Ekstrapiramid tizim, o`z navbatida, bosh miya po`stlog`i, miyacha, miya ustuni va orqa miya bilan bog`langan. Bu tizim ba`zi murakkab ixtiyorsiz va ixtiyoriy harakatlarni bajarishda, mushaklar tonusini boshqarishda, ruhiy va emotsional jarayonlar, shartli va shartsiz reflekslarni sodir qilishda qatnashadi. Ekstrapiramid tizimi 2 xil bo`ladi. Striar tizim – bu yadrolar tuzilmasidan iborat: bunga dumli yadro va qobiq (skorlupa) kiradi. Polidar tizim – bunga oq sharlar, qora modda, qizil yadro, Lyusevo tanasi kiradi. Ekstrapiramid tizim, asosan, mimikalar uchun, mushaklar harakatining bir xil tartibli bo`lishi uchun, kundagi o`rganilgan harakatlarni tartibli bo`lishi, ma`lum vaqt, ma`lum joyda bajarilishida va mushaklar tonusi uchun katta ahamiyatga ega. Bu – tizimning harakat tezligiga, uning to`g`ri bajarilishiga, yurishga ham aloqasi bor. Odamning ruhiy, ruhiy-iroda vazifalariga ham ta`sir qiladi. Striar tizimi zararlansa, bemorda ixtiyorsiz harakatlar paydo bo`ladi, tanada turli xil ixtiyorsiz harakatlar, mushak tonusi pasaygan bo`ladi. Bemorda harakatlar ko`p (giperkinez), bu harakatlarni bemor to`xtata olmaydi, bu giperkinetik-gipotonik belgilar deb ataladi. Ixtiyorsiz harakatlar quyidagi turlarga bo`linadi.

1.Atetoz – qo`l va oyoqlarda asta-sekinlik bilan bo`ladigan ixtiyorsiz harakat. 2.Torsion spazm – bo`yinda, belda bo`ladigan qiyshayishlar. 3.Xoreosimon giperkinez – yuz mushaklarida, qo`l hamda tilda kuzatiladi. Bunda bemorda ko`zlarini tez-tez yumish, qisish, labni burish, tilni va qo`l panjalarini qimirlatish belgilari kuzatiladi. 4.Gemiballizm – beixtiyor qo`lda, oyoqda juda rivojlangan katta qimirlash. 5.Miokloniya – ayrim mushaklarning beixtiyor qisqarishi. 6.T remor – bosh, til, pastki jag` va qo`l barmoqlarning titrashi. 7.Yozuv spazmi – faqat yozgan vaqtida qo`l barmoqlarida tortilish kuzatiladi. Polidar tizim zararlansa bradikinez – kam harakat yoki akinez – bemorning bir joyda qotib qolishi kuzatiladi. Polidar tizim zararlanishi natijasida gipertonik – gipokinetik alomat paydo bo`ladi. Bunda bemorning tanasi yarim bukchaygan, qo`llar tirsakdan, oyoqlar tizza bo`g`imidan yarim bukilgan bo`ladi. Yuz mimikasi pasaygan – gipomimiya, qo`l, oyoq, tanada harakatlar sekinlashgan, yurishda qo`l ishtirok etmaydi. Bemorning qo`l, oyoqlari va pastki jag`I titrab turadi, yuzi qotib qoladi – amimiya. Bunday bemorlarda kulish tuyg`usi sekinlik bilan boshlanadi va kulgini keltirib chiqaruvchi sabab o`tib ketgandan keyin ham iljayib turaveradi. Bunday holat parkinsonizm kasalligida uchraydi. Bemorlarning yurishi mayda qadamchalar bilan, qo`l barmoqlarida tortishish, «tanga sanash» belgisi kuzatiladi. Bemorlar biroz turtib yuborilsa o`zini to`xtata olmaydi, yonga ketib qolsa – letropulsiya, oldinga ketsa – propulsiya, orqaga ketsa – retropulsiya belgilari kuzatiladi (6-rasm). Polidar tizim kasallansa, mushaklar tonusi oshadi – ekstrapiramid xilida, ya`ni mushak tonusi bukuvchi mushaklarda ham, yozuvchi mushaklarda ham bir xilda oshadi. Markaziy falajlikning pyramid xilida mushaklar tonusi oshadi, bunda

qo`llarda bukuvchi mushaklar, oyoqlarda yozuvchi mushaklar tonusi oshadi. Bunda Vernike-Mann vaziyati kuzatiladi. Miyacha. Ixtiyoriy harakatlarning yaxshi, tartibli, muvozanatli bo`lishi yana bir a`zo – miyachaga bog`liq. Miyacha kalla suyagining ichida – orqa chuqurchada joylashgan bo`lib, og`irligi 120–150 g bo`lgan ikkita yarimsharlardan tashkil topgan. Sharlarni biriktirib turuvchi o`rta qismida miyacha chuvalchangi joylashgan. Miyacha ham butunlay bosh miya tuzilishini qaytaradi, lekin hajmi kichkina bo`lganligi uchun miyacha deb ataladi. Miyacha 2 xil – kulrang va oq moddadan tuzilgan: 1.Kulrang modda bilan qoplangan, tashqi tomoni miyacha qopqog`i deyiladi. Kulrang modda yadrolardan tuzilgan bo`lib, ular tishsimon yadro, tiqinsimon yadro, sharsimon yadro, yelpig`ichsimon yadrodan iborat. 2. Oq modda – bu o`tkazuvchi yo`llar bo`lib, 3 juft oyoqchalar, ya`ni tepa, o`rta va pastki oyoqchalar bo`lib, shu oyoqchalar bilan miyacha markaziy asab tizimining boshqa qismlari bilan bog`lanib turadi. Miyachada po`stloq qatlam ham bor. 1.Yuzaki va molekular qatlam. 2.Chuqur Purkine hujayralari. Miyacha yarimsharlari o`z tomonidan orqa miya bilan, qarama-qarshi tomondan esa miya yarimsharlari bilan bog`langan. Miyacha organizmdagi muvozanat vazifasini bajaradi. Muvozanatni saqlash, harakatning ma`lum bir tartibda bo`lishi, yozish, ovqat yeyish miyachaga bog`liq. Qaysi yarimshar kasal bo`lsa, bemor o`sha tomonga yiqiladi. Agar o`rtadagi chuvalchangsimon tuzilma kasallansa bemor orqaga yiqiladi. Demak, miyacha muvozanatni saqlovchi, ixtiyoriy harakatlarni muvofiqlashtiruvchi va mushaklar tonusini boshqarib turuvchi a`zodir. Miyachaning zararlanishiga ataksiya deyiladi, bu 2 xil ko`rinishda bo`ladi.

1. Dinamik ataksiya bemor harakat qilganda, biror ish qilayotganda kuzatiladi, masalan, yozganda yoza olmaydi, ovqat yeganda qoshiqni og`ziga olib bora olmasdan undagi ovqatni to`kib yuboradi. 2. Statik ataksiya bunda bemor tura olmaydi, yiqiladi, o`ng tomon zararlansa, o`ng tomonga yiqiladi, yurganda mastga o`xshab yuradi. Ataksiya faqat qo`lda, oyoqda, tanada bo`lmasdan, balki ko`zda hamda tilda bo`ladi. Ko`zdagi ataksiya – nistagm, ya`ni ko`z olmasi qimirlab turadi, gaplarni bo`g`in-bo`g`in qilib gapiradi. Miyacha zararlanganda mushaklar tonusi pasayayish kuzatiladi (7- rasm). Miyachani tekshirish usullari. Va r t e n b e r g u s u l i – qo`l panjalarini uzatib, bir-biriga urish. P i r ami d t a y o q c h a l a r i g a p i r ami d a n i k i y g i z i s h. O z e r e s k i y n i n g I u s u l i – oyoqlar uchida turish. O z e r e s k i y n i n g II u s u l i – bitta oyoqda turish. Bu to`rtta usul ham bolalarda qo`llaniladi. Barmoq – burun sinovi: bemor ko`zini yumgan holda ko`rsatkich bar- mog`i bilan burun uchini ko`rsatadi. Tizza-tovon sinovi: bemor yotgan holda ko`zini yumib, bir oyog`ining tovonini ikkinchi oyog`ining tizzasiga qo`yib, oyoq panjasi tomon yurgiziladi. Agar miyacha zararlansa, intension titrash bo`ladi. Romberg holati – bemorning oyoq panjalarini birlashtirib, qo`llarini oldinga uzatib, ko`zlar yumiladi. Agar miyacha zararlansa, bemor muvozanat saqlay olmaydi, gandiraklab yiqiladi. Bosh miya pardalari, bosh miya qorinchalari, orqa miya suyuqligining hosil bo`lishi va uning aylanib yurishi. Meningial belgilar, meningizm, bosh miya ichki bosimining kuchayishi va kamayishi Bosh miya uch xil parda bilan o`ralgan: 1. Q a t t i q p a r d a (dura mater) – ikkita plastinkadan iborat bo`lib, qattiq qo`shimcha to`qimadan tashkil topgan. Tashqi plastinka kalla suyagiga yopishgan, ichki plastinka esa bosh miya tomonida bo`ladi. Bu qavat asab va qon

tomirlar bilan ta`minlangan. Qattiq miya pardalari o`z yo`nalishi bo`yicha bir qancha bo`shliqlarni tashkil etadi. Bu bo`shliqlarda vena qoni to`planadi. 2. O` r g i m c h a k t o` r i si m o n p a r d a (arachnoidea) – ingichka qo`shimcha to`qimalardan tuzilgan bo`lib, qattiq miya pardasi bilan yumshoq miya pardasi orasida bo`ladi. Tashqi qavati endoteliydan iborat bo`lib, subdural bo`shliq devorini hosil qiladi. Ichki qavati esa yumshoq pardaga qaragan va uning bilan bog`langan. Ba`zi joylarida araxnoidal qavat yumshoq qavat bilan qo`shilib ketadi. Ba`zi joylarda ikki qavat orasida suyuqlik hovuzchasi hosil bo`ladi. Hamma suyuqlik hovuzchalari bir-biri bilan hamda subaraxnoidal bo`shliq bilan bog`langan. 3. Yu m s h o q m i y a pardasi (piamater) – bu parda bosh miyani yopib turadi, egatlar orasiga kiradi. Bu qavatda qon tomirlar, asab tolalari ko`p joylashgan. O`rgimchak to`risimon parda bilan yumshoq parda ikkalasi birgalashib, umumiy nom «Leptomeninx» ni tashkil qiladi. Yumshoq parda qorinchalar orasiga kirib, u yerda qon tomir (xoriodal) chigallarini hosil qiladi. O`rgimchak to`risimon parda bilan yumshoq parda orasidagi bo`shliq s u b a r a x n o i d a l b o`s h l i q deb ataladi. Orqa miya suyuqligining ko`p qismi shu bo`shliqda bo`ladi va doimo aylanib turadi. Subaraxnoidal bo`shliq orqa miyani boshdan oxirigacha o`rab turadi. Orqa miya tugallanadigan joyda (II bel umurtqasi) subaraxnoidal bo`shliq kengayib, oxirgi suyuqlik hovuzchasini hosil qiladi. Hovuzchada «ot dumi»ga o`xshash nerv tolalari turadi. Orqa miya suyuqligining ko`proq qismi bosh miyaning markaziy bo`shliqlarida, miya qorinchalarida joylashadi. Bular o`ng va chap yon qorinchalar, III va IV qorinchalardir. Orqa miya suyuqligi miya qorinchalarida joylashgan xoriodal chigallardan ishlab chiqariladi. Orqa miya suyuqligi yon qorinchalardan va Monroy teshiklari orqali III qorinchaga o`tadi. Bu yerdan Silviy suv yo`li orqali IV qorinchaga tushadi. IV qorinchadan orqa miya suyuqligi orqa miyaning markaziy kanaliga Majandiy va Lushk teshiklari orqali katta suyuqlik havzasi bilan subaraxnoidal bo`shliqqa o`tadi. Katta kishilarda 150–200 ml orqa miya suyuqligi bo`ladi. Bosh miya va

miya ustuni atrofida joylashgan suyuqlik bosh miyani turli xil jarohatlardan, qattiq silkinishlardan, zararlanishdan saqlab turadi. Bulardan tashqari, suyuqlik Miya hujayrasida moddalar almashinuvini ta`minlaydi, bulardan chiqqan chiqindilarni tozalab turadi va miyaning ichki bosimini bir me`yorda saqlab turadi (8-rasm). Orqa miya suyuqligini olish tartibi. Orqa miya suyuqligi lumbal punksiya qilish natijasida olinadi. Bunday punksiya shifoxonada qilinadi, u tashxis qo`yish va davolash maqsadida o`tkaziladi. Punksiya qilishdan oldin qo`lni yaxshilab sovunlab cho`tka bilan yuvib, spirt va yod eritmasi bilan tozalanadi. Bemorni ko`pincha o`ng tomonga yonbosh qilib yotqizib, oyoqlarini tizza bo`g`imidan bukkan holda qoringa yaqinlashtirib, boshni biroz oldinga egib yotqiziladi. Bemorning chanoq suyagini yuqorigi qirrasidan umurtqa pog`onasi bo`ylab yod bilan chizib olinadi. Bu chiziq L3–L4 umurtqalar o`simtasi orasiga to`g`ri keladi. Punksiyada, asosan, L2–L3, L3–L4, L4–L5 umurtqa o`simtalari orasi spirt va yod bilan tozalanib, keyin 0,5 %–2,0 ml novokain shu joy terisi ostiga yuboriladi, shu joyga maxsus igna mandreni bilan II –III bel umurtqasi orasiga punksiya qilinadi. Punksiya qilayotganda igna bemorning bosh tomoniga salgina qaratib turib, o`rta chiziqqa gorizontal holatda sanchiladi. Igna uchi miya qattiq pardasiga borib yetgach, biroz qarshilik sezadi. Miya qattiq pardasi teshilgach, qarshilik yo`qoladi. Keyin mandren olingan vaqtda suyuqlik tomchilab chiqadi. Suyuqlikning rangi tiniq, bosimi maxsus suvli manometr yordamida o`lchanadi. Yotgan holatda 150–180 ml suv ustuni, o`tirgan holda 200–250 ml suv ustuniga teng. Agar manometer bo`lmasa, suyuqlik chiqishini sanaymiz, bunda bir daqiqada 60–80 tomchi suyuqlik oqib chiqadi. Bosh miyada suyuqlik bosimi oshib ketgan bo`lsa, u tomchi bo`lib emas, balki to`xtovsiz bosim bilan otilib chiqadi. Tashxis qo`yish maqsadida 3–4–5 ml suyuqlik olib tahlil qilinadi. Bunda rangi – tiniq, rangsiz, hujayralar soni 0–5 ta limfatsit hisobiga, bolalarda 20 tagacha, oqsillar soni 0,1– 0,3 g/1, shakar

miqdori 0,5–0,75 g/1, xloridlar 7,0–7,5 g/1. Bular sog`lom kishilarda bo`ladi (9-rasm). Bosh va orqa miya o`smalarida oqsillar soni ko`payadi, meningitlarda esa hujayralar soni limfatsitlar hisobiga ko`payadi, bosim oshib, rango`zgaradi, loyqa bo`ladi. Punksiyadan keyin bemor 2 soat to`shakda qorin bilan yostiqsiz yotishi lozim. Shundan so`ng 2 kungacha orqasi bilan yostiqsiz yotishi kerak. Bemorga 1–2 kun davomida 0,5 mg dan 2–3 mahal urotropin berib turish tavsiya etiladi. Orqa miya suyuqligidagi oqsil moddasi (albumin, globulin) 0,2– 0,3 %ni tashkil etadi. Buni tekshirish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi. 1. N o n n e -A p p e l t r e a k s i y a s i – bunda shisha idishda teng miqdorda 0,5–1,0 ml orqa miya suyuqligi olinib, unga to`yingan ammoniy sulfat eritmasi solinib aralashtiriladi. Agar orqa miya suyuqligida globulin miqdori me`yorda bo`lsa, aralashma loyqalanmaydi. Lekin globulin miqdori ko`proq bo`lsa, aralashma loyqalanib ketadi. Loyqalanish darajasiga qarab: sust bo`lsa +, o`rtacha bo`lsa ++, juda kuchli bo`lsa +++ yoki ++++ belgisi ko`rsatiladi. 2. P a n d i r e a k s i y a s i d a soat oynasiga karbol kislotaning 12–15 % li eritmasidan quyilib, uning ustiga bir tomchi orqa miya suyuqligidan tomiziladi. Suyuqlikda globulin miqdori me`yordan ko`proq bo`lsa, aralashma loyqalanadi. Bu reaksiyaning loyqalanish darajasi ham yuqorida ko`rsatilgan belgilar bilan aniqlanadi. Agar orqa miya suyuqligi tarkibida hujayralar soni me`yorda, lekin oqsillar soni ko`proq bo`lsa, bu oqsil-hujayra dissotsiatsiyasi deb ataladi. Bu holat asab tizimida o`smalar borligidan darak beradi. Lekin hujayralar miqdori oshib, oqsil miqdori o`zgarmasa, bu hujayra-oqsil dissotsiatsiyasi deb ataladi. Bu holat barcha markaziy asab tizimining yallig`lanish kasalliklarida uchraydi. Punksiya qilish kerak: meningitlarning barcha turlarida, orqa miya yallig`lanishida, leptomeningitlar, ensefalitlar, gipertenzion belgilar, miyelitlar va bosh miya qon aylanishining o`tkir buzilishlarida.

Punksiya mumkin emas: bosh va orqa miya o`smalarida, komatoz holatlarda. Orqa miyada ro`y beradigan kompression jarayonlarda (o`sma, leptomeningit va boshq.) subaraxnoidal oraliqning ma`lum bir yerida to`siq paydo bo`lishi mumkin. Natijada, orqa miyada suyuqlik aylanishi buziladi. Subaraxnoidal oraliqda to`siq bor yoki yo`qligini aniqlash, orqa miya kasalliklariga tashxis qo`yishda quyidagi usullardan foydalaniladi. Kvekenshtedt usuli. Orqa miya suyuqligi olinayotgan vaqtida bemor bo`ynining ikkala yon tomonidan ikkala v. jugularisning usti qo`l bilan bosiladi. Agar subaraxnoidal oraliqning punksiya qilinayotgan joyidan yuqoriroq qismida to`siq bo`lmasa, orqa miya suyuqligining oqimi tezlashadi yoki to`siq mavjud bo`lsa, orqa miya suyuqligi oqimi o`zgarmasligi, susayishi yoki to`xtab qolishi mumkin. Stukkey usuli. Punksiya qilinayotgan ignadan orqa miya suyuqligi oqib turgan vaqtda bemor qornining pastki qismiga bosiladi. Agar to`siq bo`lmasa, suyuqlikning oqimi tezlashadi. Agar to`siq mavjud bo`lsa, oqim o`zgarmaydi, to`xtab qoladi. Agar punksiya qilingandan keyin bemorda meningizm belgilari paydo bo`lsa, shu belgilar yo`qolguncha bemor o`rnidan turg`izilmaydi. Bir necha kun davomida bemorga 40 %li 20,0 ml glukoza eritmasidan tomir ichiga yuboriladi va bosh og`rig`iga qarshi dorilar beriladi (10- rasm). Meningial belgilar. Miya pardalarining yallig`lanish kasalliklarida, shu pardalar tagiga qon quyilib qolgan vaqtlarda, bosh miya jarohatlanganda, bosh miya o`smalarida, abssesslarda va bosh miya ta`sirlanishiga aloqador belgilar kuzatiladi. Bularda meningial belgilar ijobiy bo`ladi. Bu belgilar bosh og`rishi, qayt qilish, yorug`likka qaray olmaslik, tovushlar yoqmasligi, tomir urishining sekinlashuvi, ensa mushagining tarangligi, Kernig va Brudzinskiy belgilari hamda talvasa xurujlaridir. Kernig belgisida sonni to`g`ri burchak ostida bukib, oyoqni tizza bo`g`imidan yozish kerak. Kasallangan vaqtda oyoq tizza bo`g`imidan yozilmaydi. Brudzinskiy yuqori belgisida ensa mushaklari tarangligi tekshirib ko`rilayotganda oyoqlar tizza bo`g`imidan bukiladi. Pastki belgisida birinchi oyoqni chanoq-son

bo`g`imidan bukib, tizza bo`g`imidan yozganda ikkinchi oyoq tizza bo`g`imidan bukiladi. Meningizm. Yallig`lanish belgilari bo`lmaganda miya pardalarining ta`sirlanishidan kelib chiqadigan belgi hisoblanadi. Bunda bemorning boshi og`riydi, qayt qiladi, tomir urishi sekinlashadi. Ensa mushagi tarangligi, Kernig, Brudzinskiy belgilari kuzatiladi. Lekin orqa miya suyuqligi tarkibida o`zgarish me`yoriy holda bo`ladi. Bosimi ko`tarilgan bo`ladi. Bu holat har xil kasalliklardan va turli xil zaharlanishlardan keyin kelib chiqadi. Bosh ichki bosimining oshishi (gipertenziya) belgilari. Bosh ichida biror narsa (o`sma, gematoma, exinokokkoz, abssess) paydo bo`lganda orqa miya suyuqligi ishlab chiqishi ko`payadi, so`rilishi kamayadi yoki bekilib qoladi. Bosh ichki bosimi kuchayib ketadi. Bunda gipertenzion belgilar kuzatiladi. Buning klinik manzarasida bosh og`rishi, qayt qilish, ko`z nervining tubida dimlanish paydo bo`ladi. Bosh og`riq ko`pincha ertalab kuchayadi, bu ovqat yeyishga bog`liq bo`lmaydi. Bemorda ko`ngil aynimasdan o`zi bilmagan holda ko`pincha ertalablari qusib yuboradi. Bundan tashqari, bemorning ruhiyati buziladi, karaxt bo`lib yuradi.

O'xshashlar

Nevropatologiya ta’rifi orqa miya

Gigiеna fanining rivojlanish tarixi.

Gistologiya fani, vazifalari rivojlanish tarixi

Vеtеrinariya prеparatlarini ishlab chiqarishning tarixi zamonaviy xolati va rivojlanish istiqbollari

KO`PAYISH VA RIVOJLANISH.