Klinik farmakologiyaning pediatriyadagi o‘ziga xos tomonlari - Tibbiyot - Referatlar

Klinik farmakologiyaning pediatriyadagi o‘ziga xos tomonlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Klinik farmakologiyaning pediatriyadagi o‘ziga xos tomonlari Reja: 1. Klinik farmakogenetika 2. Dorilar kiritilganda aniqlanadigan ferment tizilmasining irsiy yetishmovchiligi (fermentopatiyalar) 2.1. Atipik psevdoxolinesteraza 2.2. Glukoza6fosfatdegidrogenaza yetishmovchiligi (G6FD) 2.3. Atsetiltransferazalar yetishmovchiligi 2.4. Akatalaziya va gipokatalaziya 2.5. Uridindkfosfoglyukurontransferaza (UDFGT) yetishmovchiligi 2. Modda almashinuvining irsiy buzilishlarida dorilarga atipik reaksiyalar

1. KLINIK FARMAKOGENETIKA Farmakogenetika tushunchasi Fogel (1959) tomonidan kiritilgan. Farmakogenetika individlarning dori moddalariga irsiy omillar natijasidagi o‘ziga xos reaksiyalarining kelib chiqishini o‘rganadigan farmakologiyaning bir qismi. I. Soradi (1984) fikricha, farmakogeiyetikaning maqsadi dorilar metabolizmida ishtirok etuvchi fermentlar tizimidagi buzilishlar va shu sababli kelib chiqadigan patologik holatlarni tashxislash, oldini olish va davolash bilan shug‘ullanadigan fan hisoblanadi. Ma’lumki, dorilarning organizm bilan o‘zaro ta’siri dorilarning biologik faolligi, biologik o‘zlash tirshshSHi, dorilar mefabolizmida va ajralib chiqarilishida ishtirok ztuvchi tizilmalarning faoliyati bilan belgilanadi. Yuqorida aytilganidek, farmakogenetika irsiy beriladigan tipik va atipik organizm reaksiyasini o‘rganadi. Organizmning dorilarga atipik reaksiyasining irsiy omillari asosan dorilarni katalizlashda ishtirok etuvchi fermentlar nuqsonidir, biroq dorilar ta’sir qiladigan ^urilmaning irsiy kamchiligi (defekti) ham uchrashi mumkin, Dorilar metabolizmining irsiy buzilishi natijasida uchraydigan atipik reaksiyalarni ikki asosiy guruhga bo‘lish mumkin: 1) dorilar kiritish natijasida aniqlanadigan ferment tizilmalarining irsiy nuqsoni; 2) modda almashinuvining irsiy buzilishi natijasida dorilarga nisbatan uchraydigan atipik reaksiyalar. Organizmga tushgan dori moddalari maxsus fermentlar yordamida metabolizmga uchraydi, bu fermentlar maxsus oqsillar bo‘lib, bu fermentlarning organizmda hosil bo‘lishi irsiy nazorat ostida kechadi. Ixtisoslashgan genlar mutatsiyasining buzilishi shu gen nazoratida bo‘lgan fermentlar tuzilishi va xossalarining irsiy buzilishi enzimopatiyaga olib keladi. Gen mutatsiyasi tabiatiga qarab hosil bo‘layotgan ferment sintezining tezligi buzilishi yoki atipik ferment hosil bo‘lishi mumkin.

2. DORILAR KIRITILGANDA ANIQLANADIGAN FERMENT TIZILMASINING IRSIY YETISHMOVCHILIGI (FERMENTOPATIYALAR) 2.1. Atipik psevdoxolinesteraza Qon zardobida va turli to‘qimalarda uchraydigan psevdoxolinesteraza fermenti 300000 molekula og‘irlikdagi glikoproteid bo‘lib, u xolin efirlarini^ va turli alifatik kislotalar gidrolizini ta’minlaydi. Bu fermentga qiziqish suksinilxolin (ditilin, listenon, miorelaksin) tibbiyot amaliyotiga kiritilgach, turli bemorlarda bu doriga sezuvchanlikning katta diapazonda farq qilishi aniqlanganidan so‘ng boshlandi. Suksinilxolin (ditilin) xolin va kahrabo kislotasi efiri bo‘lib, uni 0,21 mg/kg venaga yuborilgach ko‘pchilik bemorlarda skelet mushaklari bo‘shashib nafas olish to‘xtaydi, bu reaksiya davomiyligi 2—3 daqiqani tashkil qiladi. Buning sababi suksinilxolin qonda va to‘qimalarda psevdoxolinesteraza fermenti ishtirokida gidrolizlanib faolsizlantiriladi. Biroq ba’zi bir odamlarda mushaklarning bo‘shashuvi va nafasning to‘xtashi 2—3 soatgacha davom etiSHi mumkin. Bu odamlardagi byokymyoviy kuzatuvlar ularning qon zardobida psevdoxolynesterazaning kayliginy ko‘rsatdi. Avvaliga buning sababi psevdoxolynesterazaning jigarda hosil bo‘lishi bilan TyntyHfHriladigan bo‘lsa, keyinchalik ferment faolligining pasayish sababi uning aminokislota tarkibi o‘zgarishiga bog‘liqligi aniqlandi. Bu bemorlar qarindoshlarini tekshirish ular qonida ham psevdoxolinesteraza kamligi aniqlandi va bu kasallikni irsiy tabiatga ega ekanligi ma’lum bo‘ldi. Psevdoxolinesteraza fermenti oqsil qismining sintezini nazorat qiluvchi gen alleliyasi hosil bo‘lishiga olib keladi, hosil bo‘lgan ferment normal (faol) fermentdan o‘zining aminokislota tarkibi bilan farq qiladi. Atipik psevdoxolinesterazaning berilishi autosomretsessiv xarakterda 1:2500 nisbatda uchraydi. Enzimopatiya borligi ehtimoli bo‘lsa, genetik maslahatxonalarda (anamnezga qarab) tekshiriladi va aniqlanadi.

Irsiy berilgan atipik psevdoxolinesteraza yetishmovchiligi turli millat va elatlar orasida turli miqdorda tarqalgan. Masalan, geterozigotali YE? alleliyali atipik psevdoxolinesteraza yevropaliklar orasida 2—4 foizdan oshmagan holda ba’zi bir populyatsiyalar ichida, chex va slovaklarda (7 foizgacha), eron va iroq yahudiylari orasida bu individlar soni 10 foizgacha boradi, ya’ni 1:400 nisbatda uchraydi. Uzoq davom etayotgan apnoeni davolash uchun bemorga normal xolinesteraza yuborish tavsiya etiladi. Sarkoplazmatik retikulum irsiy anomaliyasi bor bemorga galotan, kofein, suksametoniy va boshqa ba’zi bir dorilarni yuborish kalsiy ionlarining aktomiozin bilan bog‘lanishi buzilishi natijasida kislotaishqor muvozanatini buzadi. Anesteziologiya amaliyotiDa bu anomaliya xavfli gipertermiyaga olib keladi va o‘lim bilan tugaydi. Bu holat birdaniga yurak urishi sonining ortishi, poliapnoe, tana haroratining 42°S ko‘tarshgashi, qon bosiminipg ko‘tarilyshy, yurak qorinchalari fibrillyatsiyasidan bemor iobud bo‘ladi. Bu sindromni davolash gipotermik aralashma yuborish, bemorni muz bo‘laklari bilan o‘rash, oshqozonni yuvish kalsiyni yaxshi utilizatsiya qilish maqsadida novokain yuborishdan iborat. Xavfli gipertermiya jarrohlik operatsiyalari vaqtida bolalar o‘rtasida 1:400, kattalarda.esa 1:50000 nisbatda uchrashi mumkin. 2.2. Glukoza6fosfatdegidrogenaza yetishmovchiligi G6FD) G6FDning irsiy yetimovchiligi eng ko‘a uchraydigan enzimopatiya bo‘lib, dunyo bo‘yicha 2 mln ga yaqin odam bu enzimopatiya tashuvchi individlar hisoblanadi. GbFD fermenti uglevodlar (eritrotsitlarda ham) alm=ashinuvida asosiy o‘rin tutadi. G6FD glukoza6fosfatning 6fosfoglyukonatga oksidlanishini boshqaradi. Bu reaksiya natijasida hosil bo‘lgan nikotinamid adenindinukleotidfosfat (NAOFN2) glutationni (glutationreduktaza ishtirokida) qaytarish hamda metgemoglobinni gemoglobinga qaytarish uchun ishlatiladi.

Qaytarilgan glutation esa gemoglobin va oltingugurt saqlovchi fermentlarni turli ovqat va dori moddalarining oksidlovchi ta’siridan saqlaydi va eritrotsitlar qobiri butunligini ta’minnlaydi. G6FD yetishmovchiligi bor individlar oksidlovchi (10jadval) dorilar kiritilganda eritrotsitlar qobig‘ining buzilishiga (qaytarilgan glutation kamayishi sababli), ya’ni gemolitik krizga sabab bo‘ladi. 10j a d v a l Glukoza6fosfatdegidrogenaza yetishmovchiligida gemolitik ta’sir kiluvchi doriyaar Atsetanimid Pontaxin Toluidin ko‘ki Dapson Primaxip Trinitrotoluol Kinotsid Sulfanilamid Furaltadon Naftalin Salazosulfapiridin Neoarsfenamin Sulfametoksipirida zon F yenilgidrazin Nitrofuran Nitrofurantoin Sulfapiridazon Sulfatsetamid Furazolidon Pamaxin Tiasulfon Utkir eritrotsitlar gemolizi birinchi marta bezgakKa qarshi primaxin ishlatilgan Amerika negrlarida topilgan bo‘lib, 1:10 nisbatda kuzatiladi. Biokimyoviy va genetik kuzatuvlarning ko‘rsatishicha (G6FD), ferment faolligi bu negrlarda 15 foizdan oshmaganligini ko‘rsatdi, G6FD sintezi ribosomalardagi Xxromosomalar irsiy apparati tomonidan boshqariladi. 150 dan ortiq G6FD atipik ferment turlari ma’lum. G6FD kamligi, mavjud individlar borligi oksidlovchi ta’sirga ega dori yoki ovqat moddalari iste’mol qilingach ma’lum bo‘ladi. Bunday individlarda surunkali nospetsifik kamqonlik uchraydi va bu kamqonlik bilirubin miqdorining ortib ketishi (giperbilirubinemiya), safro yo‘llarida va o‘t pufagida bilirubin toshlari va oyoqlarda surunkali yaralar bilan kechadi.

Urta yer dengizi havzasida va Yaqin Sharq mamlakatlarida yashovchi aholi orasida G6FD faolligi 4 foizga yaqin bo‘lishi adabiyotlarda keltirilgan. Bu individlarda oksidlovchi dorilargina emas, balki aholi tomonidan ovqat uchun keng ishlatiladigan ot loviyasi «Vicia fava» ham gemolitik krizga sabab bo‘lishi ma’lum, bu kasallik «Favizm» deb nomlangan. Vicia fava tarkibiga kiruvchi Vglikozid metabolitlari (vitsin va konvitsin) kuchli oqsidlovchi zahar bo‘lib, uning oqsidlovchi kuchi askorbin kislotasidan 10 —20 barobar yuqori ekanligi aniqlangan. «Favizm» kasalligi ko‘proq tana haroratining ko‘tarilishi, adinamiya, qonda eritrotsitlar soni 2 mln/mm3 gacha kamayishi va kollaps bilan, kamroq esa bosh og‘rishi, uyqu bosishi, qayt qilish, sariqlik bilan boshlanadi. G6FD yetishmovchiligidagi sariqlik jigarning bilirubinni glyukuronlash faolligining buzilishi bilan tushuntiriladi. Quyidagi dorilar (askorbin kislota, atsetilsalitsilat kislota, metil ko‘ki, nitritlar, sulfanilamidlar, fenatsetin, xloramfenikol, xloroxin) ma’lum holatlarda (infeksiya, jigar va buyraklar faolligi buzilganda, diabetik atsidoz sharoitida) G6FD yetishmovchiligi bor individlarda gemoliz keltirib chiqarishi mumkin. Bunday individlar soni 0—15 foiz, yer kurrasining ba’zi joylarida 30 foizga yetadi. G6FD enzimopatiyasi bor individlarda dorilar va ovqat moddalari keltirib chiqaradigan gemolitik kamqonlikning oldini olish uchun bu enzimopatiyani topish maqsadida oilalarni genetik tekshiruvdan o‘tkazish kerak. G6FD enzimopatiyasi topilganlarga gemolitik kamqonlik chaqiradigan dorilarni ishlatish xavfli ekashshgini tushuntirish va ot loviyasi, qizil smorodina va qoraqatlarni ovqatdan chiqarib tashlash tavsiya etiladi. G6FD nuqsoni bor otaonalar bu enzimopatiya bilan ularning bolalari ham kasallanishi mumkinligini bilishlari kerak. 2.3. Atsetiltransferazalar yetishmovchiligi

Silni davolash uchun ishlatiladigan dorilar (izoniazid, tubazid)larni amaliyotda ishlatish bu dorilarni ko‘tara olish xususiyati bemorlar orasida turlicha ekanligini ko‘rsatdi. Bu dorilarni ba’zi bemorlar yaxshi qabul qilsa, boshqa bemorlarda bu dorilar bosh orrishi, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish, to‘sh orqasida og‘riq, yurak urishlar sonining ko‘payishi, polinevrit, qo‘zg‘aluvchanlik, uyqusizlik kabi og‘ir salbiy ta’sirlarga sabab bo‘lishi ma’lum bo‘ldi. Individlarning izoniazidga sezuvchanligining har xilligiga uning metabolizmi, atsetillanish, qisman gidrolizlanishning buzilishi sabab ekanligi aniqlandi. Izoniazidning jigarda atsetillanishi Natsetiltraneferaza ishtirokida kechadi. Odamlarda bu fermentning faolligi turlicha bo‘lib, ularda izoniazidga sezuvchanlikshshg turlicha ekanligi shu bilan izohlanadi. 4 mg/kg izoniazid qabul qilgan bemorlarning bir qismida preparatning 6—7 foizigina siydik bilan atsetillangan metabolitlar ko‘rinishida, boshqalarida esa bu ko‘rsatkichning ikki barobar ko‘pligi aniqlangan. Sekinlik bilan atsetillovchilarda izoniazidning qondagi miqdori tez atsetillovchilarga nisbatan yuqori bo‘lgani aniqlangan. Izoniazidning faolsizlantirish darajasi bemorga 10 mg/kg hisobida bir marta dori berilgandan 6 soat vaqt o‘tgach uning qon plazmasidagi miqdori 1 mkg/kg bo‘lganlar tez atsetillovchilar, bu ko‘rsatkich 5 mkg/kg bo‘lgan bemorlar esa sekin atsetillovchilarga kiradi. Bir va ikki tuxum hujayrali egizaklar ustida olib borilgan populyatsiya kuzatuvlari odamlarda uchraydigan izoniazidga sezuvchanlik turlicha ekani irsiy tabiatga ega bo‘lib, Natsetiltransferazalar polimorfizmi bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Bu hodisa turli millat va elatlar orasida keng diapazonda tarqalgan bo‘lishi aniqlangan (11jadval). 11j a dva l Turli etiik guruhlar va elatlar orasida tez yoki sekin atsetillovchilarning tarqalishi

Etnik guruhlar va elatlar Tea atsetillovchilar, % Sekin atsetillovchilar, % Ovrupoidlar 58,6 41,4 Negroidlar 54,6 45,4 Eskimoslar 10,5 89,5 Yaponlar 12,0 85,0 Xitoylar 22,0 78,0 induslar 59,0 41,0 Izoniazid metabolizmidagi farq dori bilan davolash natijasiga ta’sir qiladi, sekin atsetillovchilarda dorining salbiy ta’sirlari ko‘proq va kuchliroq kechishi mumkin. Bemorlarni izoniazid bilan davolash vaqtida izoniazid metabolizmidagi farqni ko‘zda tutib, dorini miqdorlash tavsiya etiladi, ya’ni sekin atsetillovchi bemorlarga dori miqdorini tez atsetillovchilarga nisbatan kam miqdorda berish tavsiya qilinadi. Bundan tashqari, sekin atsetillovchi bemorlarga izoniazid bilan piridoksin (V6 vitamini) birga berish tavsiya etiladi, bu izoniazid chaqiradigan polinevrit va boshqa zaharlanish belgilarining oldini oladi. Apressin, sulfadimezin, gidrolazinlar uchun ham odamlarda atsetillanish turlicha ekanligi aniqlangan. Shu sababli izoniazid va apressin yoki sulfadimezin bir vaqtda berilganda ular orasida mos kelmaslik bo‘lishini hisobga olish kerak. 2.4. Akatalaziya va gipokatalaziya Katalaza vazifasi modda almashinuvi va dorilar ta’sirida organizmda hosil bo‘layotgan peroksidlarni quyidagi tenglamada (2N202 < ' (katadaza) > 2NO2+02) ko‘r atilganidek parchalashdan iborat. Vodorod peroksid tibbiyot amaliyotida yaralar va jarohatlarni mexanik tozalash maqsadida ishlatiladi. Katalazalash yana etil va metil alkogoli metabolizmida ham qatnashadi. Qatalaza faol bo‘lganda endogen va ekzogen hosil bo‘lgan peroksidlar va boshqa endogen moddalar, shu jumladan gemoglobinni oksidlab ulgurmaydi.

Odam qonida va to‘qimalarida katalaza bo‘lmasligini yapon olimlari Takaxara va Midjomoto aniqlashgan. Bular burun sinuslarning gangrenali granulomasi bor 11 yoshli qiz bola yarasini peroksid bilan yuvganlarida kislorod pufakchalari hosil bo‘lmagan, qon rangi jigarrang qora tusga bo‘yalganligini kuzatganlar. Biokimyoviy tekshiruvlar bu qizcha qonida va to‘qimalarida katalaza yo‘ligini tasdiqlagan. Bu kasallik akatalaziya deb nomlangan. Bu kasallikka chalingan oila a’zolarini irsiy tekshiruv natijalari ko‘rsatishicha, akatalaziya autosomretsessiv yo‘l bilan berilishini ko‘rsatdi. 1978 yilga kelib dunyo bo‘yicha 100 mingdan ortiq akatalaziya kasalligi tasvirlangan, bu bemorlarning 50 foizidan ortig‘ida kasallik og‘iz va burunhalqum gangrenasi ko‘rinishida kechganligi aniqlangan. Akatalaziya balorat yoshiga yetmagan bolalarda qaytalanib turadigan tish milklari yarasi bilan kechadi. Kasallik og‘ir o‘tganda milk gangrenasi, milk atrofiyasi va tishlarning tushishi kuzatiladi. Akatalaziya (gipokatalaziya)ga tashxis qo‘yish anamnez ma’lumotlari va maxsus biokimyoviy tekshiruvlar ko‘rsatkichlariga asoslanadi. Bemor anamnezida teztez og‘iz bo‘shlig‘i va burunhalqum sohasida shamollash kasalliklari borligi va bunday bemorlarning spirtli ichimliklarga yuqori sezuvchanligi aniqlangan. Akatalaziyada etanol sekin oksidlanishi natijasida spirtning parchalanishidan hosil bo‘layotgan formaldegid (spirt yonishidan hosil bo‘ladigan oraliq mahsulot) qonda kam to‘planganligi sababli etanoldan zaharlanish belgilari kuchsizroq namoyon bo‘ladi. Akatalaziyani aniqlashning oddiy usuli bemor qoniga vodorod peroksid eritmasi qo‘shilganda uning ko‘piklashuvi akatalaziya belgisi hisoblanadi. Yarim soat muddat o‘tgach qonning jigarrang qora ko‘rinishi yo‘qoladi, oqsil denaturatsiyasi natijasida oqsariq cho‘kma paydo bo‘ladi. Cho‘kma usti suyuqligida gemoglobin parchalanishidan hosil bo‘ladigan pentdiopentni topiSH mumkin. Akatalaziyani davolashning maxsz^s usuli yo‘q. Yallig‘lanish o‘chog‘i bo‘lganda antibiotiklar, sulfanila

midlar tavsiya etish, antiseptiklardan foydalanish mumkin. Qasallik asoratlarining oldini olish uchun og‘iz, burunhalqum bo‘shliqlari gigiyenasiga rioya qilish tavsiya qilinadi. 2.5. Uridindkfosfoglyukurontransferaza (UDFGT) yetishmovchiligi Bu enzimopatiya yetishmovchiligi bilan tug‘ilgan bolaga jigarda glyukuronlanishga uchraydigan dorilar (K va RRvitaminlari, estrogenlar, androgenlar, glyukokortikoidlar) kiritilganda qon gemolizisiz kamqonlik va bog‘lanmagan bilirubin miqdori ko‘payib ketishi bilan kechadi. Irsiy beriladigan enzimopatiya (UDFGT yetishmovchiligi) yuqoridagi dori moddalari yuborilganda aniqlanadi. Gemolizsiz irsiy sariqlik ikki ko‘rinishda: yadroli sariqlik bilan kechadigan giperbilirubinemiya (KriglerNayyar sindromi) va o‘smirlar idiopatik oilaviy giperbilirubinemiyasi (JilberMeylengraxt sindromi) uchraydi. Novobiotsin, streptomitsin, xloramfenikol, progesteronlar normada urindin difosfoglyukuron transferaza (UDFGT) faolligini falajlaydi, shu sababli bu dorilarni yuqoridagi bemorlarga tavsiya etilmaydi; kortizon, xlormitsetin metabolizmi irsiy beriladigan sariqliklarda buzilgan: ular glyukuronidlarga aylanmaydi va organizmda to‘planib qoladi, shu sababli bu preparatlarni yuqoridagi kasalliklarda juda oz miqdorlargacha kamaytirish tavsiya etiladi. Fenobarbital, ziksorin kabi dorilar esa UDFGT faolligini oshiradi, shu sababli bu dorilar irsiy beriladigan sariqliklarni, ferment yetilmasligi yoki progesteronning fermentga falajlovchi ta’siridan kelib chikadigan chaqaloklarda uchraydigan fiziologik sariqlikni davolash uchun tavsiya etiladi. 2. Modda almashinuvining irsiy buzilishlarida dorilarga atipik reaksiyalar

Modda almashinuvining irsiy buzilishi natijasida uchraydigal kasalliklar: turma metgemoglobinemiya, chaqaloqlar irsiy gemolitik sariqligi, podagra va qand kasalliklarida dorilarga sezuvchanlik o‘zgaradi. Tug‘ma metgemoglobinemiya. Oksigemoglobindan farqli o‘laroq metgemoglobin kislorod bilan kuchli bog‘lanadigan 3valentli temir saqlaganligi uchun kislorod tashish vazifasini bajara olmaydi. Eritrotsitlar normada 0,5—3 foizgacha metgemoglobin saqlaydi. Quyidagi dorilar (nitroglitserin, sulfanilamidlar, xloramfenikol, PASK, antipirin va boshqalar) katta miqdorda, uzoq vaqt ishlatilganda metgemoglobinmetgemoglobinreduktaza yoki diaforazalar ta’sirida tezda qaytariladi. Metgemoglobinreduktaza irsiy yetishmovchiligi bor bemorlar qonida metgemoglobin miqdori 30—40 foizgacha oshishi mumkin. Bu bemorlarning yuqorida sanab o‘tilgan (metgemoglobin hosil qiluvchilar) dorilarga sezuvchanligi yuqori bo‘lib, bemor qonida metgemoglobin hosil bo‘lishi kuchayib, bemorning ko‘karib ketishiga sabab bo‘ladi, buni esa davolashga to‘g‘ri keladi. Metgemoglobinreduktaza yetishmovchiligi autosomretsessiv yo‘l bilan beriladi. Uning quyidagi: 1) metgemaglobinreduktazaning butunlay bo‘lmasligi: 2) faolligi susaygan ferment borligi: 3) atipik tuzilishdagi ferment yetishmovchiligi ko‘rinishi farq qilinadi. Eng og‘iri metgemoglobinreduktaza butunlay yo‘qligi bo‘lib, bunda bemorda kislorod yetishmasligi doim saqlanadi. Yashirin kechadigan metgemoglobinreduktaza buzilishi maxsus belgilarsiz kechadi va metgemoglobin hosil qiluvchi dorilar kiritilganda aniqlanadi. Bu dorilar kiritilishi natijasida kelib chiqqan yoki kuchaygan metgemoglobinemiyalarni davolash bemor vena qon tomiriga 1—2 mg/kg metil ko‘ki yoki 0,3 g 3 mahal askorbin kislotasi berishdan iborat. Metgemobinreduktaza yetishmovchiligining oldini olish bunday bemorlarni o‘z vaqtida aniqlash va ularga metgemoglobin hosil qiluvchi dorilar kiritishdan (ichishdan) saqlashdan iborat. Metgemobinreduktaza yetishmovchiligi bor odamlarning sianid kislotaga sezuvchanligi juda kamligi (adabiyotlarda bunday odamlar kaliy sianidni o‘lim

chaqiradigan miqdoridan 40 barobar ortiq qabul qilganda ham zaharlanish belgilari kuzatilmaganligi haqida yozilgan) aniqlangan. Qonda metgemoglobinreduktaza fermenti haddan tashqari yuqori bo‘lishi bilan kechadigai yashirin jigar porfiriya kasalligidir. Yashirin kechayotgan jigar porfiriyasi bor odamlarda sintetazalarning kuchli faolligi natijasida ular qonida, siydigida saminolevulin va porfobilinogen miqdori yuqori ekanligini aniqlangan. Bu kasallik o‘tkir ichak sanchigi, qo‘llardan boshlanadigan polinevrit va mushak falajligi, ruhiy buzilishlar va epileptik tutqanoqlar ko‘rinishida kechadi. Barbitura,tlar, sulfanilamidlar, estrogenlar (kontratseptik estrogenlar ham), amindopinin, grizeofulvin, ba’zi tinchlantiruvchi va epilepsiyaga qarshi dorilar bu kasallikning boshlanishiga va qaytalachishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunga bu dorilar tomonidan epsilonaminolevulin kislota miqdorining qonda ko‘payishi sabab bo‘ladi. Porfiriya kasalligi bor bemorlarda ruhiy buzilishlar va epileptik talvasa xurujlari borligi sababli, bunday bemorlarda tinchlantiruvchi dorilar va barbituratlar ishlatishning xavfi katta. Bu dorilarni kiritish og‘ir asoratlarga, hatto o‘limga sabab bo‘lishi mumkinligini nazarda tutish kerak. Porfiriya kasalligi Shvetsiya, Norvegiya, Janubiy Afrikada keng tarqalgan. Adabiyotlarda shu kungacha yozilgan enzimopatiyalarning mavjudligi, ularni o‘z vaqtida aniqlash, oldini olish va davolash farmakogenetika fanining asosiy maqsadidir. Biroq vrachlik amaliyotida bemorlarni farmakogenetika talablari darajasida tekshirish (enzimopatiyalarni aniqlash) qiyinligini hisobga olgan holda real hayot uchun turli kasalliklar va dorilar haqidagi farmakogenetik ma’lumotlar bankini yaratish va vrachga o‘z vaqtida yetkazib turish bilan inson salomatligi uchun yuqorida sanab o‘tilgan xatarli enzimopatiyalar xavfini kamaytirish mumkin. VII bob. HOMILADOR VA HOMILADA DORI VOSITALARI KLINIQ FARMAKOLOGIYASINING UZIGA XOS TOMONLARI

Homilador ayolni davolash murakkab jarayon bo‘lib, vrachdan homiladorlik davrida ishlatiladigan dorilarning klinik farmakologiyasini o‘ziga xos tomonlarini puxta bilishni taqozo qiladi. Birinchidan, homiladorlik davrida onayo‘ldoshhomila yaxlit bir murakkab biologik tizilma bo‘lib faoliyat ko‘rsatadi. Ikkinchidan, adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda majruh tug‘ilgan 5% bolalarda majruhlikning sababi dorilar hisoblanadi. Uchinchidan, homilador ayollarning 60—80 foizi turli xildagi dorilar (ko‘ngil aynishi va qayt qilish to‘xtatuvchi — homilaning birinchi 3 oyligida; gistaminga qarshi dorilar — homilaning 6 oylik davrida; turli tinchlantiruvchi va siydik haydovchi dorilar)ni qabul qilishi aniqlangan. To‘rtinchidan, onalar o‘limining 76,4 foizi (S. Shinagama, Katagir 1 , 1979) to‘g‘ridanto‘g‘ri dorilarga bog‘liq ekanligi aniqlangan. Beshinchidan, homilador ayol ichayotgan dorilar jinsiy hujayralar hosil bo‘lishi va ularning rivojlanish davrlarida urug‘lanish, yopishish (implantatsiya) embriogenez ta’sir qilishi mumkinligi aniqlangan. Yuqoridagilarni ko‘zda tutgan holda homilador ayollarni davolashda vrach quyidagilarni bilishi kerak: 1. Homilador alyo qabul qilayotgan dorilarninghammasini ham xavfsiz deb bo‘lmaydi, chunki hamma dorilar yo‘ldosh orqali homilaga o‘tishi mumkin; homiladorlikning 32—35 haftalarida yo‘ldoshning dori larga o‘tkazuvchanligi (ayniqsa ona asabiylashganda) kuchayadi. Diabet, preeklampsiya va xafaqon kasalliklari homiladorlikning oxirgi kunlarida qon aylanishining nisbatan sekinlashuviga, bu esa dorilarning yo‘ldosh orqali homilaga o‘tishini biroz sekinlashtirsada, dorilarning homila organizmidan ajralib chiqishini susaytiradi. 2. Homilador ayolga beriladigan dorilarning samaradorlik imkoniyati ularning zararli xavfidan yuqori bo‘lishi kerak. 3. Homiladorlikda va homilada dorilar farmakologiyasi birbiridan keskin farq qiladi.

4. Homiladorlik davrida dorilar farmakokinetik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, ularni kiritish yo‘llarini, miqdorlashni va kirntish rejasini o‘zgartirishni taqozo qiladi. 5. Tug‘ish yoshidagi ayollarga teratogen yoki embriotoksik ta’sir xavfi yuqori bo‘lgan dorilar aniq ko‘rsatmalar va qoniqarli kontratseptik himoyasiz berilmaydi. Dorilarning faolsizlantirilishi va chikarilishi pasayganligi sababli homilador ayolda (homilada ham) ularning ta’siri davomliroq (jumladan, salbiy ta’sirlari ham) bo‘ladi. Quyidagi omillar homilador ayol organizmida dorilar miqdorining o‘zgarishiga ta’sir qiladi: 1. Dorilarni miqdorlash rejasi, ya’ni ularning yir martalik miqdori, qayta kiritishlar soni, kiritishning davomiyligi, kiritish yo‘llari. 2. Homilador ayol organizmining fiziologik holati (oshqozonichak tizilmasi, qon aylanish a’zolari, jigar, buyraklar va yo‘ldosh)ning funksional holati. 3. Dori moddalarining fizikkimyoviy xossalari — molekular og‘irligi, moyda eruvchanligi, ionlanish qobiliyati, qon zardobi oqsillari bilan bog‘lanishi, tarqalishi. 4. Homilaga aloqador omillar dori moddalarining homila organizmida metabolizmga uchrashi. Homila rivojlanishi davomida quyidagi qaltis (kritik) davrlar farqlanadi: 1. Blastogenez davri, ya’ni amnionning implantatsiyalanishidan oldingi rivojlanish davri bo‘lib, jinsiy hujayralar qo‘shilgandan blastotsitlarning detsidual qobiqqa kirguicha bo‘lgan davri 1 hafta davom etadi. Bu davrda dori moddalarining embriotoksik ta’sir xavfi yuqori bo‘lib, homiladorlik yuz bermay embrion o‘limi bilan tugaydi. 2. Embriogenez davri (implantatsiya hamda organogenez va yo‘ldosh hosil bo‘lish davri) homiladorlikning 3—4 oylik davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda dori moddalarining ko‘ngilsiz ta’siri teratogen va embriotoksik ta’siri bilan namoyon bo‘lishi mumkin, ya’ni homila turli tug‘ma majruhliklar bilan tug‘ilishi mumkin.

3. Tug‘ishdan oldingi davr — bu davrda onaga yuborilgan dori moddalar chaqaloqning ona qornidan tashqari muhitda yashashga moslashish kobiliyatini susaytirishi mumkin. Dori moddalari embriotoksik va teratogen xavfi darajasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Yuqori darajada xavfli dorilar ishlatib qo‘yilganda homiladorlikni sun’iy to‘xtatish tavsiya etiladi. 1. Sitostatiklar (metotreksat, siklofosfamid, vinkristin, ftoruratsil), bular folat kislotasi sintezini buzadi va homiladorlikning boshlarida embrionning o‘limiga va homilaning tushib ketishiga olib keladi. Normal homilada esa bosh suyagi yuz qismi deformatsiyalanishiga, suyaklanishning buzilishiga sabab bo‘ladi. 2. Antimikotik va o‘smaga qarshi antibiotiklar (aktinomitsin, rubomitsin). 3. Immunodepressantlar (azatioprin, imuran), bular otalanish davrida ham ta’sir qilishi mumkin. II. Embriotoksik va teratogen ta’sir darajasi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan dyri mOddaLari, bu moddalar homiladorlikiing 3—10 haftasida ishlatilganda embrionnnng o‘limiga va dimilaning tushishiga sabab bo‘lishi mumkin. 1. Antibiotiklar (aminoglikozidlar, tetrasiklinlar, rifampitsinlar). 2. Protozoylarga qarshi moddalar: aminoxinolinlar (delagil, plakvenil, xloroxin), xinyn, xinidin. 3. Talvasaga qarshi (difenin, finlepsin) moddalar. 4. Parkinsonizmga qarshi moddalar. 5. Litiy tuzlari. Steroid va nosteroid yallig‘lanishga qarshi moddalar. 7. Peroral antidiabetik moddalar. 8. Neyroleptiklar. 9. Etil spirti. 10. Bilvosita ta’sir qiluvchi antikoagulyantlar (sinkumar, pelentan). 11. Antitireoid (merkazolil, yodidlar) moddalar. III. Teratogen va embriotoksik ta’sir xavfi kam

bo‘lgan dorilar. 1. Mikroblarga qarshi (jumladan, biseptol ham) moddalar. 2. Protozoylarga (metranidazol, fajizin) qarshi sulfanilamidlar. 3. Tritsiklik antidepressantlar. 4. Trankvilizatorlar (meprotan, meprobamat). 5. Parkinsonizmga qarshi (LDopa ) moddalar. Jinsiy (estrogen) gormonlar.

O'xshashlar

Ginekologik kasalligi bo‘lgan mijozlarga ko‘rsatiladigan hamshiralik parvarishining o‘ziga xos xususiyatlari

Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati

Siydik haydovchi vositalarining klinik farmakologiyasi

Klinik rеfraktsiya. Akkomadatsiya. Ko`z tubi oftalmoskopiyasi

Psixotrop dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi